c u lt u u r, ge s c h i e d e n is e n t a al va n g ro n in ge n - n r. 4 2 0 13
3
4
5
6
7
COLOFON Oplage: 2.500 Redactie: Eddy de Jonge, Harma Rozema-Woldhuis Vaste medewerkers: Albert Buursma, correspondent Stad en Lande Bettie Jongejan, correspondent OVCG
Lutje FEITH is een gezamenlijke uitgave van het Huis van de Groninger Cultuur, het Regionaal Historisch Centrum Groninger Archieven,
Jona van Keulen, correspondent RHC Groninger Archieven René Duursma, correspondent GAVA Henk Scholte, correspondent Huis van de Groninger Cultuur
het Gronings AudioVisueel Archief, het Oorlogs- en Verzetscentrum Groningen en de cultuurhistorische vereniging Stad en Lande.
Aan dit nummer werkten mee: Michael Hermse, Gino Huiskes, Tonko Ufkes, Henk Veldman
Cascadeplein 4 is de gezamenlijke voordeur. In Cascadeplein 4 wordt onderzoek over de Groninger geschiedenis en de Groninger
Ontwerp: Richard Bos, Wergea Fotografie: M.A. Douma, Bettie Jongejan, Marij Kloosterhof,
cultuur gepresenteerd door middel van tentoonstellingen, publica-
W.F. Pastoor, Fokje Staal, John Stoel, Gerrit de Vries
ties en publieksinformatie.
Druk: Koninklijke Van Gorcum BV, Assen Afbeelding omslag Voorkant: Uitsnede foto Sint-Hippolytuskerk, Middelstum, 1973, foto M.A. Douma, collectie RHC Groninger Archieven,
INHOUD 3. “Het succes van AlleGroningers merk je aan de reacties”
door Jona van Keulen
4. Speeltrommel Hippolytustoren gerestaureerd met subsidie van Monumentenfonds Stad en Lande
door Gino Huiskes
818-9729 Achterkant: Noord-Nederlandse Beetwortelsuikerfabriek, Hoogkerk, ca. 1965, foto John Stoel, collectie RHC Groninger Archieven, 1785-22817 ISSN: 2214-2258 Contact: Redactie Lutje FEITH Cascadeplein 4, 9726 AD Groningen Postbus 30040, 9700 RM Groningen Telefoon: 050-5992000
5. Liudger is helemaal terug!
door Tonko Ufkes
E-mail:
[email protected] www.huisvandegroningercultuur.nl www.groningerarchieven.nl
6. Omringd door mist en nevel: Concentratiekamp Natzweiler
www.gava.nl
www.stad-lande.nl
door Bettie Jongejan
7. Van N-bom tot Zuidlaardermarkt. De collectie van Bas Schoonenboom
door René Duursma
www.ovcg.nl
Auteursrecht is voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden openbaar gemaakt of verveelvoudigd zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de redactie. De redactie behoudt zich het recht voor (ingezonden) stukken in te korten, aan te passen of niet te plaatsen. Ingezonden brieven vallen niet onder verantwoordelijkheid van de redactie.
2
lutje
FEITH
Harry Timmer, foto Marij Kloosterhof
Op de websites van de Groninger Archieven was het de afgelopen tijd drukker dan ooit. Vooral de website AlleGroningers is populair. Iedereen kan daar informatie vinden over de vroegere bewoners van onze provincie. Alle dagen groeit ook de informatie op deze website en daarvoor zijn dagelijks mensen in touw. Eén van die mensen is Harry Timmer, die al sinds 1999 meewerkt. door Jona van Keulen
“HET SUCCES VAN ALLEGRONINGERS MERK JE AAN DE REACTIES” “Ik vond geschiedenis altijd al leuk en aarzelde tussen wer-
kunnen bezoekers van de website bij elke vondst direct
ken in een museum of bij een archief, heb toen naar de Gro-
een berichtje aan ons sturen en zo krijgen we nu veel meer
ninger Archieven gebeld en kon als vrijwilliger aan de slag.
commentaar. Ik bekijk die mails en verbeter als dat nodig
Mijn stamboom had ik toen al uitgezocht en getekend, met
is. Als iemand een bepaalde fout meldt, kijk ik ook of die
mijn eigen kinderen erin, maar ik gebruikte een artikel van
vaker voorkomt. Zo kreeg ik een melding over Salamon, die
iemand anders en had nog nooit een akte gezien of zelf ge-
Salomon zou moeten heten. Bij controle bleek de naam Sa-
zocht.
lamon 23x voor te komen, maar daarvan was slechts de helft echt fout. Wat er ook staat, wij volgen altijd de akte.
Ik vind het nog steeds leuk om te doen. Als je er langer aan werkt, herken je namen en kom je families tegen. Ook over
Het succes van AlleGroningers merk je aan de reacties . Dan
mijn eigen familie heb ik veel gevonden, in AlleGroningers
besef je hoeveel mensen deze website gebruiken, wat ze
en in andere archieven.
bekijken en dat ze graag meewerken om AlleGroningers
Mijn oudste stamvader, die ik nu weet, is Hilvert Hilverts. Zijn
te verbeteren. En voor mij is het de uitdaging om ervoor te
moeder was dienstmeid in Vriescheloo, maar mocht niet
zorgen, dat de website zo goed mogelijk wordt.”
trouwen met de vader van haar kind, een boerenzoon. Dat conflict vond ik terug in de oud-rechterlijke archieven; juist door zo’n conflict kom je veel meer aan de weet.
Op AlleGroningers.nl kunt u voorouders vinden in alle doop-, trouw- en begraafboeken en alle openbare akten
Toen ik bij de Groninger Archieven begon, deed ik ook in-
van de burgerlijke stand in de provincie Groningen én de
voerwerk. Nu doe ik vooral correcties. Sinds begin dit jaar
scans daarvan bekijken.
lutje
FEITH
3
SPEELTROMMEL HIPPOLYTUSTOREN GERESTAUREERD MET SUBSIDIE VAN MONUMENTENFONDS STAD EN LANDE De cultuurhistorische vereniging Stad en Lande beheert
De Hippolytuskerk in Middelstum werd gebouwd in de 15e
een Monumentenfonds dat jaarlijks door de leden en
eeuw. In 1662 kreeg de kerktoren een carillon, vervaardigd
andere gulle gevers wordt gevuld. Het fonds ondersteunt
door de beroemde Amsterdamse klokkengieter François
de restauratie van kleinere, herkenbare elementen van
Hemony.
het historisch erfgoed in de provincie Groningen. In de voorgaande jaren werden onder meer grafzerken, kerk-
In de 19e eeuw verminderde de belangstelling voor het bei-
banken, een duiventil, gedenkstenen en een historische
aardspel. De hervormde gemeente in Middelstum vond het
waterpomp gerestaureerd met steun van het Monumen-
te duur worden om een beiaardier te betalen en dus werd
tenfonds.
besloten het stokkenklavier te verwijderen. In plaats daarvan
door Gino Huiskes
werd in 1857 een speeltrommel geplaatst, vervaardigd door Dit jaar is een aanvraag gehonoreerd om de restauratie van
Petrus van Oeckelen. Het is de enige speeltrommel die deze
de historische speeltrommel in de toren van de Hippolytus-
orgelbouwer heeft gemaakt. De speeltrommel kon twee
kerk in Middelstum te bekostigen.
verschillende melodietjes laten horen. Doordat de afstand tussen de laag in de toren geplaatste trommel en de beiaard groot was, waren er lange verbindingsdraden nodig. Gevolg was, dat het klokkenspel onregelmatig werd. In 1949 werd daarom opnieuw een stokkenklavier geplaatst, terwijl de automatische muziek aanvankelijk door een trommeltje met een papieren band en later door een computer werd verzorgd. Inmiddels is de Hemonybeiaard gerestaureerd en besloten is om nu ook de speeltrommel van Van Oeckelen en het torenuurwerk in ere te herstellen. De Commissie Hemonybeiaard Middelstum heeft een uniek, eigentijds plan laten ontwikkelen, waardoor de lange verbindingsdraden tussen trommel en beiaard niet meer nodig zijn. In plaats daarvan komt er een elektrische verbinding; elektromagneten zorgen ervoor dat de hamers op de klokken slaan. Het herstel van de speeltrommel zal worden uitgevoerd door Simon Laudy, die eerder speeltrommels in Winschoten en in het museum in Heiligerlee restaureerde. De prachtige Middelstumer Hippolytuskerk zal na de restauratie beschikken over een perfecte combinatie van een historisch uurwerk, een historische beiaard en een historische speeltrommel, die allemaal met de modernste technieken zijn toegerust voor de 21e eeuw. Het bovenstaande artikel is gebaseerd op informatie van Henk Veldman, beiaardier van het Hemonycarillon Middelstum. Wij danken hem hartelijk voor zijn medewerking!
4
lutje
FEITH
Foto Fokje Staal
LIUDGER IS HELEMAAL TERUG! Op een zonnige septemberdag bezocht de oude apostel Liudger opnieuw het
Het Liudgerlied staat in de Groninger
dorp Usquert, voor het eerst in eeuwen. Ook nu was hij in gezelschap van de
bundel Psaalms & Gezangen en be-
Friese bard Bernlef en van zijn paard. Dit keer kwam hij niet om het evangelie
schrijft op een dichterlijke manier leven
te brengen, maar om gefilmd te worden.
en werk van Liudger in het Groninger-
door Tonko Ufkes
land. In de muziekclip is dat goed te zien en vooral te horen; Bert Ridderbos Rond het jaar 800 bracht de mon-
uiteraard spelen Liudger, Bernlef en
heeft een prachtig arrangement ge-
nik Liudger het christelijke geloof naar
het paard daarin een rol. Maar de film
maakt en zangeres Heleen Drent klinkt
Groningen. Een directe herinnering
draait eigenlijk om een lied, een echt
als het landschap vol wuivend graan en
daaraan is in Usquert te vinden. Naast
Liudgerlied.
hoge luchten.
de kerk bevindt zich een beeld als een grote zwart-witfoto van Liudger, Bern-
Kijken en luisteren
lef en een paard. Juist die foto werd
Deze muziekclip werd op een groot
weer tot leven gebracht, maar niet om
scherm vertoond in de kerk van
opnieuw het evangelie te brengen. Of
Usquert, als onderdeel van een pro-
eigenlijk toch wel, want Liudger is de
gramma met veel muziek. De film blijft
schutspatroon van een stichting die
te zien op de website van ‘Het verhaal
Groningstalige kerkdiensten verzorgt
van Groningen’, op ‘Webloug’ en uiter
en de Bijbel en Psalmen & Gezangen in
aard op Liudger zijn eigen website:
het Gronings heeft laten vertalen. Nog
www.liudger.org
altijd is deze Liudgerstichten erg actief. Vorig jaar bijvoorbeeld met een kinder-
De Liudgerstichten is opgericht in 1989
bijbel in streektaal en met het dagboek
en heeft als doel de belangstelling voor
Dag en Deur.
de Groninger taal met betrekking tot religieuze doeleinden te stimuleren en
Op zaterdag 30 november werd in de
de kennis, het gebruik en de uitoefe-
kerk van Usquert een promotiefilm van de Liudgerstichten gepresenteerd en
lutje
FEITH
Foto Gerrit de Vries
ning daarvan te bevorderen.
5
Concentratiekamp Natzweiler, foto Bettie Jongejan, oktober 2013
OMRINGD DOOR MIST EN NEVEL: CONCENTRATIEKAMP NATZWEILER Het Nationaal Comité 4 en 5 Mei orga-
Natzweiler werd in gebruik genomen
Allen zouden de bevrijding niet mee-
niseerde een studieprogramma gericht
op 21 mei 1941. Het was geen ver-
maken. Jan Oosterhuis en Enne Hazen-
op internationale uitwisseling. OVCG
nietigingskamp. Wel zijn er medische
berg waren de enige twee communis-
was deelnemer. In oktober jl. bezoch-
experimenten verricht op de gevan-
tische Groninger verzetsmensen die de
ten wij concentratiekamp Natzweiler,
genen. In de kleine gaskamer die op
dood vonden in kamp Natzweiler.
waar ook Groninger verzetsmensen
500 meter van het kamp ligt, werden
gevangen zaten.
door Bettie Jongejan geen Natzweiler-gevangenen vergast,
De Groningers Geert Beikens en Elze
maar Joden die werden aangevoerd uit
Schrik, die ook deelnamen aan het
Auschwitz. Hun lijken waren bestemd
communistische verzet, overleefden de
Natzweiler - Nacht und Nebel. De
voor het anatomisch museum dat de
oorlog. Beikes zat van oktober 1943 tot
woorden horen bij elkaar en verwijzen
nazi’s wilden inrichten bij de medische
september 1944 in Natzweiler gevan-
naar de verdwijning - in nacht en ne-
faculteit van de Universiteit van Straats-
gen. Schrik was er ‘slechts’ drie maan-
vel - van mensen die om hun verzet te-
burg. Tevens werden er medische ex-
den: van maart t/m juni 1943. CPN-ver-
gen het naziregime waren gearresteerd.
perimenten uitgevoerd op zigeuners.
zetsman Jan Balk kwam ook weer thuis,
Niemand wist waar zij bleven. In kamp
maar overleed twee jaar na de oorlog
Natzweiler waren ze niet alleen figuurlijk
In Nederland is Natzweiler betrek-
als gevolg van de ontberingen die hij in
onzichtbaar, maar ook haast letterlijk. In
kelijk onbekend; het kamp wordt niet
de kampen moest doorstaan.
het kamp op de noordhelling van een
met publieke plechtigheid herdacht.
800 meter hoge bergtop in de Elzas,
Het kamp is namelijk nooit bevrijd: het
Naast communistische verzetsmen-
waren nevel en duisternis vaste gasten.
werd in september 1944 ontruimd. De
sen waren ook Willem Heystra en Jan
gevangenen gingen op transport naar
Roos, leerlingen van de zeevaartschool
Honger, kou, slaag en onmenselijk
andere kampen. Naar schatting werden
in de stad Groningen, geïnterneerd
zwaar werk waren realiteit voor de
zo’n 600 Nederlandse verzetsmensen
in Natzweiler. Zij waren betrokken bij
kampgevangenen. Zij leefden onder
naar Natzweiler gedeporteerd, nadat
het vervaardigen van het illegale blad
constante dreiging van de dood, want
zij in eerste instantie vaak de doodstraf
De Bosgeus. Beiden overleefden de
Vernichtung durch Arbeit was het doel.
tegen zich hadden horen uitspreken.
oorlog.
werd gehakt voor de bouw- en beeld-
De meeste Groninger kampgevange-
Bronvermelding:
houwwerken van het Derde Rijk, was
nen die in Natzweiler zaten, waren aan-
Hinke Pietersma, Doodstraf op termijn. Neder-
het meest gevreesde arbeidscomman-
gesloten bij het communistische verzet.
do. Zo’n 40 procent van de gevange-
Waaronder Jan Alberts, Anne Rode,
Website van concentratiekamp Natzweiler:
nen vond de dood in het kamp.
Georg Steinfelder en Zwiert Buurke.
http://www.struthof.fr
De steengroeve, waar rood graniet
6
landse Nacht und Nebel-gevangenen in kamp Natzweiler (Zutphen 2006)
lutje
FEITH
VAN N-BOM TOT ZUIDLAARDERMARKT DE COLLECTIE VAN BAS SCHOONENBOOM Bas Schoonenboom (Appingedam 1947) werkte tot
den (voor die tijd een enorm bedrag) uit de aardgasbaten
aan zijn pensioen bij Landschapsbeheer Groningen.
direct naar Groningen laten vloeien voor werkgelegenheid
Thans is hij coördinator van de Vlindertuin in
en toekomstperspectief.
Lewenborg en nauw betrokken bij het LeRoy gebied in deze wijk. Hij filmde op Super8 en een aantal van zijn films hebben geluid.
door René Duursma
De ‘protestfilms’ van Schoonenboom gaan over stadsvernieuwing, jeugdwerkloosheid, vrouwenemancipatie, Bestek ’81, een protest tegen het NATO-depot in Ter Apel, de bezetting van Afmeta coating in Oude Pekela en zoals eerder
Bas Schoonenboom bracht dit jaar 20 films in bij het GAVA.
genoemd tegen de plaatsing van kernwapens in Nederland.
Deze verrassend diverse collectie omvat een korte, maar
Omdat filmen een dure hobby was, verhuurde hij soms ook
heftige, tijdsperiode nl. van 1977 tot 1981. Schoonenboom
filmrollen voor vertoning, hier is helaas wel eens een film bij
is gevraagd te gaan filmen bij protesten en acties waar hij
kwijtgeraakt. Wie weet duiken deze ooit nog eens op. De
aanwezig was. Dat begon in Amsterdam en Groningen bij
bekende kunstenaar Henri de Wolf zorgde soms voor spon-
het protest tegen de Neutronenbom in 1977. Na verloop van
soring van het werk van Schobas producties.
tijd is hij een cursus filmen gaan volgen bij de Universitaire Stichting Vormings Activiteiten (USVA) in Groningen. Zijn
Natuurlijk filmde Schoonenboom niet alleen maar acties en
filmwerk werd opgemerkt door mensen van de Communis-
protestbijeenkomsten. Zoals de meeste filmmakers filmde
tische Partij Nederland (CPN) en hij werd gevraagd om hun
hij ook in zijn directe omgeving. Er zijn beelden van de
acties en bijeenkomsten af en toe te registreren. Hij ging
Zuidlaardermarkt, het Noorderplantsoen, de kerk in de
filmen onder de naam Schobas producties.
Akkerstraat en van de Groninger binnenstad zuchtend onder de sneeuwval van februari 1978. Al zijn die beelden af en
Op deze CPN-films staan congressen en andere bijeen-
toe toch met een activistisch randje, het ging al gauw over
komsten van de partij. Alle landelijke en regionale kopstuk-
verpaupering en stadsvernieuwing. Hij keek kritisch naar wat
ken uit voornoemde periode komen voorbij: Fré Meis, Teun
er om hem heen gebeurde, zoals de meeste mensen in de
Jan Zanen, Geert Lameris, maar ook Wim Kok, toen nog
tweede helft van de wakkere jaren ’70.
vakbondsleider bij de FNV. Interessant is de scène waarin Fré Meis een toespraak houdt over de aardgasinkomsten
De films van Schoonenboom zijn allemaal gedigitaliseerd en
voor het noorden. Hij wilde destijds anderhalf miljard gul-
online te zien (www.gava.nl, zoek op Schoonenboom).
Still uit AV9272
lutje
FEITH
Still uit AV9276
Still uit AV9279
7
