c u lt u u r, ge s c h i e d e n is e n t a al va n g ro n in ge n - n r. 1 2 0 13
l u tj
3
4
5
INHOUD
6
7
Lutje FEITH is een gezamenlijke uitgave van het Huis van de Groninger Cultuur, het Regionaal Historisch Centrum Groninger Archieven, het Gronings AudioVisueel Archief, het Oorlogs- en Verzetscentrum Groningen en de cultuurhistori-
3 Gedane zaken... vindt u weer!
sche vereniging Stad en Lande.
door Dineke van der Wal Oplage: 2.500
4 Grafstenen in kerk Farmsum
Redactie: Eddy de Jonge, Harma Rozema-Woldhuis
door Henk Boels Vaste medewerkers:
5 Dertig jaar Toal en Taiken
Albert Buursma, correspondent Stad en Lande
Bettie Jongejan, correspondent OVCG
door Jan Groenbroek
Jona van Keulen, correspondent RHC Groninger Archieven
6 Activiteiten OVCG in voorjaar 2013
Gert Plas, correspondent GAVA Henk Scholte, correspondent Huis van de Groninger Cultuur
door Bettie Jongejan Aan dit nummer werkten mee: Henk Boels, Jan Groenbroek,
7 Op zoek naar Petersen
Michael Hermse, Sebastiaan Vos, Dineke van der Wal
Ontwerp: Richard Bos, Wergea
door Sebastiaan Vos
Fotografie: J.B. Koeroo, P. Kramer, Harry Perton Afbeeldingen omslag: Voorkant: Bioscoop Grand Theatre, Grote Markt 35, Groningen, 1934, foto P. Kramer, www.beeldbankgroningen.nl, 1785-4778. Achterkant: Voorjaar in het Stadspark, ca. 1930, uitsnede foto
voorwoord
J.B. Koeroo, collectie RHC Groninger Archieven, 1785-16922 Druk: Koninklijke Van Gorcum BV, Assen ISSN: 2214-2258
Nu al terug van weggeweest. In december jongstleden kondigden we aan te stoppen met FEITH. En nu komen we terug met Lutje FEITH.
Contact
Een kleinere uitvoering van FEITH waarin we u op de hoogte houden
Redactie Lutje FEITH
van actuele zaken en activiteiten van de samenwerkende organisa-
Cascadeplein 4, 9726 AD Groningen
ties: het Huis van de Groninger Cultuur, het Gronings AudioVisueel Archief (GAVA), de cultuurhistorische vereniging Stad en Lande, het
Postbus 30040, 9700 RM Groningen Telefoon: 050-5992000 E-mail:
[email protected]
Oorlogs- en Verzetscentrum Groningen (OVCG) en RHC Groninger Archieven.
www.huisvandegroningercultuur.nl www.groningerarchieven.nl
Eddy de Jonge Directeur RHC Groninger Archieven
www.gava.nl www.ovcg.nl www.stad-lande.nl Auteursrecht is voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden openbaar gemaakt of verveelvoudigd zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de redactie. De redactie behoudt zich het recht voor (ingezonden) stukken in te korten, aan te passen of niet te plaatsen. Ingezonden brieven vallen niet onder verantwoordelijkheid van de redactie.
2
lutje
Feith
Gedane zaken... vindt u weer! Op 15 maart 1921 trad de Handelsregisterwet in werking
In het dossier worden bovendien drie eerdere inschrijvin-
en moesten alle bestaande bedrijven zich inschrijven.
gen op naam van De Vries genoemd. Tot 1924 had hij een
Sindsdien houdt de Kamer van Koophandel van elk be-
meubelmakersbedrijf (dossier 2001317). In december 1922
drijf een dossier bij met informatie over de eigenaar, de
werd hij commissaris van de Elite bioscoop gevestigd aan
rechtsvorm, een korte bedrijfsomschrijving en het ves-
de Guldenstraat (dossier 2002899). In 1908 had de Duitser
tigingsadres. Tegenwoordig zijn alle dossiers afgesloten
Ernst Wulff hier de eerste vaste bioscoop van Groningen ge-
voor 2000 raadpleegbaar bij de Groninger Archieven.
opend, maar aan het begin van de jaren twintig draaide de
Ze vormen een handige bron voor onderzoek naar
Elite bioscoop slecht. Enkele maanden nadat De Vries deze
bedrijfshistorie.
bioscoop overnam veranderde hij de naam in City-Bioscope
door Dineke van der Wal
(dossier 2004490). Helaas kon
Dossier 2004859: Het Grand Theatre
deze doorstart de noodlijdende bioscoop niet meer helpen. Een jaar na de vestiging van de CityBioscope, op 5 mei 1924, veranderde de handelsnaam in Beurs Theater waarbij wordt verwezen
Aan de zuidzijde van de Grote
naar het nieuwe dossiernummer
Markt in Groningen staat de
2004859.
opvallend strakke gevel van het Grand Theatre, dat op 24 april
Terwijl de City-Bioscope zijn
1930 werd geopend als bio-
deuren sloot, zette De Vries zijn
scoop. De eigenaar A.H. de Vries
carrière succesvol voort met de
draaide als openingsfilm Haar
exploitatie van het Beurs Theater.
hoogste verlangen. Geen toeval-
Het huurcontract van dit theater
lige keuze volgens het verslag in
liep af op 30 april 1930. Inmid-
het Nieuwsblad van het Noor-
dels had De Vries met alle erva-
den, De Vries had zijn vorige bio-
ring die hij had opgedaan in het
scoop immers gesloten met een
bioscoopwezen zijn eigen, mo-
film getiteld De hekkensluiter.
derne theater gebouwd aan de Grote Markt. Vijf dagen voor het
Een zoekactie in het Handels-
einde van het contract wijzigde
register levert een dikke, bruine
hij de handelsnaam officieel in
dossiermap op met het nummer
Grand Theatre en verhuisde het
(200)4859. Boven de titel Grand Theatre, die in sierlijke rode letters op de kaft is geschreven, is
zaakadres naar de Grote Markt Dossier uit het Handelsregister, collectie RHC Groninger Archieven, 1972-2004859
35. Daar bleef de bioscoop gevestigd tot 1977.
de naam Beurs Theater doorgehaald met een dunne, rode penstreep. De eerste opgaaf uit dit dossier dateert van 4 april 1924, ruim voor de bouw
Zelf het Handelsregister doorzoeken? Het Handelsregister
van het Grand Theatre, toen Albertus Hendrik de Vries zijn
is raadpleegbaar via www.groningerarchieven.nl, zoek op
bioscoopbedrijf in het Beurs Theater aan het A Kerkhof ZZ
Handelsregisterdossiers.
4 vestigde. De Vries huurde deze bioscoop van de Neder-
Meer lezen over bioscopen in Groningen: Rob de Kam en
landsche Bioscoop Trust die destijds ook eigenaar was van
Frans Westra, Eene zeer interessante vertooning…80 jaar
Cinema Palace aan de Grote Markt 41.
bioscopie in Groningen (Groningen 1983).
lutje
Feith
3
foto Harry Perton
Grafstenen in kerk Farmsum Tijdens de restauratie van de vloer van de hervormde
Uiteraard kosten het archeologisch onderzoek, de restaura-
kerk te Farmsum is bij het afgraven van de grond in
tie en het terugplaatsen van de zerken veel geld. De kerke-
juli 2012 een twintigtal oude grafzerken blootgelegd.
lijke gemeente wil het benodigde bedrag bijeenbrengen via
Het betreft onder meer een zandstenen portretzerk
fondsen, giften, sponsoring en subsidies.
uit 1504 van Hayo Ripperda II, een zandstenen zerk van Unico Ripperda II uit 1474 ( de vader van Hayo)
De leden van de cultuurhistorische vereniging Stad en Lande
en een volkomen gave hardstenen zerk van Frouke
hebben ruimhartig gehoor gegeven aan de oproep om een
Onsta (gehuwd met Focko Ripperda, ook een
financiële bijdrage. Inmiddels is een bedrag van € 5200,- via
zoon van Unico). De families Ripperda en Onsta
de Monumentencommissie van Stad en Lande bijeenge-
behoorden in de Middeleeuwen tot de machtigste
bracht. In overleg met de kerkrentmeesters is besloten om
van Groningen.
de bijdrage van Stad en Lande te gebruiken voor het lich-
door Henk Boels
ten en restaureren van de eveneens gevonden grafzerken van de generaliteitsrekenmeester Jan Sissingh (overleden Deze spectaculaire vondst was landelijk nieuws. Op de open
17 november 1733, oud 63 jaar) en zijn echtgenote Jacomina
dag, die speciaal vanwege de ontdekking werd gehouden,
Cleywerts (overleden 9 april 1747, oud 76 jaar). De zerk van
kwamen vijfhonderd bezoekers. De Protestantse Gemeente
Jan Sissingh is gebroken en zal dus gelijmd moeten worden.
van Delfzijl was daar heel blij mee, aldus de kerkrentmeester mevrouw G. Timmerman-Nicolai. Men wil er alles aan doen
Na de restauratie worden de beide zerken in een soort frame
om de zerken een plaats te geven in de kerk en ze niet weer
geplaatst in de kerk. Naast de zerken komt een tekst te staan
onder de vloer te laten verdwijnen. Inmiddels heeft de ge-
met de vermelding dat de restauratie mogelijk gemaakt is
meente Delfzijl bepaald dat een aantal zerken op een zicht-
door bijdragen van de leden van Stad en Lande. Het is de
bare plek in de kerk mogen worden geplaatst.
bedoeling om na de restauratie van het hele gebouw de kerk in de zomermaanden open te stellen voor het publiek.
4
lutje
Feith
Dertig jaar Toal en Taiken Toal en Taiken ontstond dertig jaar geleden uit een samensmelting van de
het abonneebestand met 1000 per
tijdschriften Oet Boukenkist en Verspraaid Verbonden. Oet Boukenkist was
jaar. Dat was mede te danken aan het
het orgaan van de Stichting ’t Grunneger Bouk dat van mededelingenblad over
zogenaamde Ede Staaleffect. Door zijn
Groninger boeken was uitgegroeid tot een tijdschrift met naast boekaankon-
liedjes en teksten ontstond een her-
digingen en recensies artikelen over cultuurhistorische onderwerpen en een
waardering van het Gronings. De be-
rubriek voor Groninger schrijvers en dichters. Verspraaid Verbonden was het
langstelling voor het Gronings eigene
contactblad voor leden van Het Grunneger Genootschop met nieuws van en
steeg zienderogen. Toal en Taiken pro-
over de diverse Groninger verenigingen in den lande, gelardeerd met verhalen,
fiteerde daarvan. In 1999 was de op-
gedichten, gezegdes en Groninger wetenswaardigheden. door Jan Groenbroek
lage gegroeid tot 5750. Door de grote oplage konden steeds hogere eisen aan de kwaliteit van het blad worden
Het initiatief tot de oprichting van het
plaatsvervangend commissaris der Ko-
gesteld. In 1988 prijkte voor het eerst
nieuwe tijdschrift was afkomstig van
ningin Roel Vos.
een kleurenplaat op het omslag, vanaf
dr. Jan J. Boer, die voorzitter van beide
1994 werden in het binnenwerk steeds
organisaties was. De eindredacteur
De eerste redactie bestond onder meer
vaker foto’s en andere illustraties in
van Oet Boukenkist, Jan Groenbroek,
uit dr. Jan J. Boer, dr. P.J. van Leeuwen,
kleur afgedrukt. Vanaf 2009 verschijnt
werd hoofdredacteur. De naam Toal
Wim Faber, W.H. van der Ploeg, Jur
Toal en Taiken geheel in kleur.
en Taiken werd bedacht door J. Meijer
Engels en Jan Groenbroek. Beide
uit Heemstede, die - naar later bleek -
laatstgenoemden maken nog steeds
De succesvolle inhoudelijke formule
geen ander was dan de bekende Gro-
deel uit van de redactie. Siemon Reker
van het blad is na dertig jaar nog altijd
ninger dichter Saul van Messel.
is vanaf het eerste nummer vaste me-
ijzersterk. Het bevat telkens rijk geïl-
dewerker.
lustreerde artikelen over de Groninger
Op 28 februari 1983 werd het eerste
historie, Groninger schrijvers, kunste-
exemplaar van Toal en Taiken, dat op
Al snel groeide het blad uit tot het
naars, zangers, culinaire specialiteiten,
een gezonde basis van 1700 abonnees
grootste streektaalblad van Nederland.
Groninger boeken en cd’s, naast inter-
van start kon gaan, aangeboden aan
In de topjaren 1986 en 1987 groeide
views en rubrieken als Goud Nijs met interessant nieuws uit de Groninger wereld en
Schrieverij
met
bijdragen van Groninger schrijvers en dichters en een uitdagende
Groninger
puzzel. De redactie van Toal en Taiken gaat het eenendertigste
jaar
in met nieuwe ideeën om de aantrekkelijkheid van het blad nog
te
vergroten
teneinde het huidige abonneebestand van 3200 in de komende jaren te kunnen consolideren. Het allereerste nummer van Toal en Taiken met een omslag
Het laatste nummer van jaargang 30 met op het omslag
van Wim Faber
een schilderij van Sip Hofstede
lutje
Feith
5
Activiteiten OVCG in voorjaar 2013
door Bettie Jongejan
Slachtoffers van willekeurige terreur.
zoeken. Met als doel de integratie van
ningen blijvend werd verbroken. OVCG
Gezichten en verhalen van de April-
het linkse verzet in de Binnenlandse
neemt Stanley Butterworth (88) mee
Meistakers in Groningen in 1943
Strijdkrachten te saboteren.
terug op zijn bevrijdingstocht. Wat be-
Expositie te RHC Groninger Archieven
En dé verraadster van het noorden:
woog hem en zijn broer om te gaan
25 maart t/m 3 juni 2013
Geessien Bleeker. Was zij werkelijk
vechten voor de vrijheid van verre lan-
schuldig aan het verraad in de stad
den, en Groningen in het bijzonder?
Onzeker, verslagen en radeloos. Zo
Groningen? Volgens Brinks niet.
Ook is het verhaal ‘Vaarwel Bourtange,
bleven de nabestaanden van de slacht-
Deze en vele andere zaken worden
Vrij Nederland’ van de Pools-Brabantse
offers van de April-Meistakingen van
voor het eerst uit de doeken gedaan.
poëet Edward Sczcerbinski (86) te zien,
1943 achter. Wat begon als een poging
Met uniek fotomateriaal. Publicatieda-
die in 1945 Bourtange en Ter Apel be-
om het Duitse gezag te ondermijnen,
tum: eind april / begin mei 2013. Houd
vrijdde.
eindigde in een bloedbad. De stakin-
de website www.ovcg.nl in de gaten.
De laatste film gaat over Groninger be-
gen hebben in Nederland 175 mensen
vrijdingskind Hans Spiering, kind van
het leven gekost.
Documentaireserie ‘Verhalen van de
een Canadese soldaat. Hij startte een
Lange tijd bleven de slachtoffers van
bevrijders van Groningen’
zoektocht naar zijn vader en vond zijn
de April-Meistakingen in de anonimi-
Canadese halfzus. Samen reconstru-
teit. In deze tentoonstelling krijgen de
In navolging van het documentaire-
eren ze de laatste oorlogsdagen van
slachtoffers in Groningen eindelijk een
drieluik ‘Verhalen van het Groninger
hun vader Arvi Metsala in Woldendorp
gezicht, zodat zij niet in de vergetel-
verzet’ heeft OVCG een nieuwe serie
en Fiemel.
heid belanden.
geproduceerd.
De documentaires worden in het voor-
Met het unieke verhaal van de Cana-
jaar 2013 uitgezonden en uitgebracht
Monique Brinks, Het Scholtenhuis 1940-
dese gebroeders Fred en Stanley But-
op DVD. Houd de website www.ovcg.
1945 deel 2. Daders
terworth, wier broederschap in Gro-
nl in de gaten.
SD’er Robert Lehnhoff was misschien wel de verpersoonlijking van het kwaad op het Scholtenhuis. Hij en een kleine twintigtal andere mannen en vrouwen die daar werkzaam waren, zijn hoofdpersonages in het tweede deel van de OVCG-Scholtenhuistrilogie. De auteur heeft gekozen voor een biografische aanpak en laat op zeer leesbare wijze zien hoe de ‘Daders’ opgroeiden, carrière maakten en gezinnen stichtten. En hoe zij vanuit deze posities en keuzes uiteindelijk op het Scholtenhuis terechtkwamen en ontspoorden. Brinks komt tot opmerkelijke conclusies. Een agent van de Nederlandse geheime dienst kreeg de officieuze opdracht om samenwerking met de SD Groningen te Hierboven: Stan Butterworth. Achtergrondfoto: Arvi Metsala
6
lutje
Feith
Op zoek naar Petersen Een aantal jaren geleden kreeg het Gronings AudioVisueel Archief (GAVA) van meneer Brand uit Sappemeer zeventien 16 mm films cadeau. Films van de hand van ene J. Petersen uit Groningen, een ver familielid van Brand. De films tonen onder meer prachtige (deels vooroorlogse) beelden van de stad Groningen en van Petersens verre vakantiereizen. Het is de droom van iedere audiovisuele archivaris: het uit het niets opduiken van een prachtige collectie films. Deze schenking kwam hier aardig bij in de buurt.
door Sebastiaan Vos
Still uit AV5184 ‘Groningen II’,
Tiddens was een prominent lid van de
jaren dertig
amateurfilmclub de ‘Groninger Smalfilmers’ (GSF). Petersen blijkt ook een Groninger Smalfilmer te zijn geweest. Hij komt voor op ledenlijsten en vertoonde soms zijn films op GSF-ledenvergaderingen. De laatste film die Petersen in dit verband heeft laten zien is ‘Groningen’ geweest, op 6 januari 1949. Op 11 augustus 1949 overlijdt Julius Petersen. Op de GSF-ledenvergadering van 29 september 1949 wordt hij herdacht. Meer informatie over de zoektocht naar Petersen vindt u op de Blog van Vervolgens begon er een soort speur-
tersen (bijvoorbeeld via overlijdens-
www.gava.nl. Op de website kunt u
tocht. Het GAVA verzamelt namelijk
advertenties op De krant van Toen:
ook een biografie van Petersen lezen
niet alleen historische films om die on-
www.archiefleeuwardercourant.nl) en
en de films van Petersen en de familie
der de juiste omstandigheden te con-
het bestuderen van de kerktoren die in
Eikema bekijken.
serveren. GAVA maakt deze films ook
de derde film in beeld kwam, werd dui-
toegankelijk op internet, voorzien van
delijk dat deze film in het Friese Dam-
Bron: RHC Groninger Archieven toegang 2199:
zoveel mogelijk relevante contextin-
woude moest zijn opgenomen. Des-
archief Groninger Smalfilmers, inventarisnum-
formatie.
gevraagd bevestigde
de heer Brand
mers 11, 12 en 22.
onze vermoedens. Hij veronderstelde J. Petersen bleek (onder meer via
dat deze films dan mogelijk van Jan
www.allegroningers.nl) Julius Petersen
Eikema waren. Eveneens verre fami-
te zijn. Geboren in Sappemeer in 1882,
lie van Brand. Navraag bij de familie
overleden in Groningen in 1949. Zijn
Eikema bevestigde Brands veronder-
vrouw stierf in 1945. Het paar is kinder-
stelling. En het leverde het GAVA en
loos gebleven.
passant meer filmmateriaal van de familie Eikema op!
Op de filmblikken staan titels en soms jaartallen. Na bestudering bleken drie
Terug dan naar Petersen. Hij is, zo blijkt
films niet van Petersen te kunnen zijn.
uit Groninger adresboeken, een tijdje
Twee films waren gedateerd ná Peter-
buurman geweest van de beroemde
sens overlijden. En in een van de films,
Groningse smalfilmer Chris Tiddens.
alhoewel op het filmblik 1948 stond ver-
Ze hebben ook samengewerkt bij
meld, kwam een auto in beeld met een
Petersens films. Tiddens’ handelsmerk,
kenteken dat pas in 1954 is uitgegeven.
tussentitels, zie je bijvoorbeeld ook bij
Door verder kentekenonderzoek, het
Petersen terug, soms zelfs letterlijk met
zoeken naar nabestaanden van Pe-
Tiddens’ signatuur: CRT.
lutje
Feith
Julius Petersen
7