c u lt u u r, ge s c h i e d e n is e n t a al va n g ro n in ge n - n r. 2 2 0 13
3
4
5
6
7
colofon Oplage: 2.500 Redactie: Eddy de Jonge, Harma Rozema-Woldhuis Vaste medewerkers: Albert Buursma, correspondent Stad en Lande Bettie Jongejan, correspondent OVCG
Lutje FEITH is een gezamenlijke uitgave van het Huis van de Groninger Cultuur, het Regionaal Historisch Centrum Groninger Archieven,
Jona van Keulen, correspondent RHC Groninger Archieven Sebastiaan Vos, correspondent GAVA Henk Scholte, correspondent Huis van de Groninger Cultuur
het Gronings AudioVisueel Archief, het Oorlogs- en Verzetscentrum Groningen en de cultuurhistorische vereniging Stad en Lande.
Aan dit nummer werkten mee: René Duursma, Gino Huiskes, Gerrie Jonker, Esther Koops
Cascadeplein 4 is de gezamenlijke voordeur. In Cascadeplein 4 wordt onderzoek over de Groninger geschiedenis en de Groninger cultuur gepresenteerd door middel van tentoonstellingen, publica-
Ontwerp: Richard Bos, Wergea Fotografie: Douwe de Boer, Marij Kloosterhof Druk: Koninklijke Van Gorcum BV, Assen
ties en publieksinformatie. Afbeelding omslag Voorkant: uitsnede kaart Henricus Teijsinga, 1736, collectie RHC Groninger Archieven, 817-1047/14 Achterkant: Strandbad Schildmeer, ca. 1951, uitsnede
INHOUD 3. Kadaster- en studiezaalbalie in Groninger Archieven geopend
door Jona van Keulen
ansichtkaart, uitgever Strandbad, drukkerij Van Leer, collectie RHC Groninger Archieven, 1785-22446 ISSN: 2214-2258 Contact: Redactie Lutje FEITH Cascadeplein 4, 9726 AD Groningen
4. De geschiedenis in de toekomst
Postbus 30040, 9700 RM Groningen
Telefoon: 050-5992000
door Esther Koops en Gino Huiskes
E-mail:
[email protected]
5. Michiel van Bolhuis
door Gerrie Jonker
www.huisvandegroningercultuur.nl www.groningerarchieven.nl www.gava.nl
6. Nationale inzamelingsactie WOII
www.ovcg.nl
www.stad-lande.nl
door Bettie Jongejan
7. Oranjefilm op tour
door René Duursma
Auteursrecht is voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden openbaar gemaakt of verveelvoudigd zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de redactie. De redactie behoudt zich het recht voor (ingezonden) stukken in te korten, aan te passen of niet te plaatsen. Ingezonden brieven vallen niet onder verantwoordelijkheid van de redactie.
2
lutje
Feith
Kadaster- en studiezaalbalie in Groninger Archieven geopend Voor boerderij ’t Hooihuis aan de Friesestraatweg 422 onder Dorkwerd kwa-
sinds oktober 2011 een pilot uit rond
men het bouwhistorisch boerderijonderzoek en de aankondiging in 2006 van
het gezamenlijk beschikbaar stellen van
aanwijzing tot gemeentelijk monument precies op tijd: de dreigende sloop
informatie aan particulieren. In april jl. is
van de hoofdschuur was daarmee van de baan. De boerderij staat op een
besloten om deze samenwerking voort
oude, grotendeels omgrachte plaats, die mogelijk uit de 12e eeuw dateert
te zetten en uit te bouwen, in ieder ge-
en tot de Reductie in 1594 bezit was van het klooster Selwerd. Bovendien is
val voor de komende vier jaar. De sa-
de gracht direct gerelateerd aan de nog oorspronkelijke en goed bewaarde
menwerking krijgt vorm in de gecom-
12/13e eeuwse strokenverkaveling in het terrein.
bineerde kadaster- en studiezaalbalie
door Jona van Keulen
bij de Groninger Archieven. Op de kaart van Henricus Teijsinga uit
de grote verbouwing plaats rond 1940:
Medewerkers én bezoekers hebben
1736 zijn de vorm van het gebouw, de
het woongedeelte is verplaatst en de
daarbij de beschikking over uitgebrei-
gracht en de bijbehorende landerijen
hoofdschuur iets vergroot.
dere digitale zoekmiddelen, zoals de
duidelijk en waarheidsgetrouw weer-
kadasterviewer. Daarin bevinden zich
gegeven. Voor een verkoop in 1938 is
Natuurlijk is het gebouw zelf de be-
onder meer de hulpkaarten en de op-
een situatieschets gemaakt, gebaseerd
langrijkste bron voor de bouwge-
metingen, die in het onderzoek naar
op de kadastrale minuutplan. Deze
schiedenis, maar de stukken in de
het Hooihuis een rol speelden. En, niet
laat grote continuïteit zien, maar ook
verschillende archieven geven extra
(kleine) wijzigingen in de vorm van de
onderbouwing voor de conclusies:
gracht en van het gebouw. Helaas is er
een terrein dat eeuwenlang in bijna
van deze boerderij geen bouwdossier
ongewijzigde vorm als boerenplaats is
aanwezig bij de gemeente Groningen,
bewoond en gebruikt met een schuur
maar dankzij de archieven van het Ka-
met unieke 17e eeuwse gebinten.
daster is het toch mogelijk de ontwik-
past en het woongedeelte verbouwd.
Gecombineerde kadaster- en studiezaalbalie
Twee hulpkaarten uit 1866 en 1867
Voor dit archiefonderzoek, uitgevoerd
tonen de huidige oprit vanaf de Frie-
in 2005, was de combinatie van de di-
sestraatweg, waarvoor de gracht iets is
verse schriftelijke bronnen van essenti-
aangepast, en een ongewijzigde boer-
eel belang. Deze combinatie is nu voor
derijplattegrond. Volgens een opme-
iedereen mogelijk. Het Kadaster en het
ting van het Kadaster vond de volgen-
RHC Groninger Archieven voerden
kelingen te volgen. Uiteraard staat de boerderij op de minuutplan van 1830: de gracht is aange-
Foto Marij Kloosterhof
onbelangrijk: de beschikbare kadasterviewer betreft het hele land. Voor onderzoek in de gemeente Groningen zijn bij de Groninger Archieven ook nog de bouwdossiers van de gemeente ter inzage. Zo komt er steeds meer aandacht voor de geschiedenis van de eigen woonomgeving. Het onderzoeksrapport over boerderij ’t Hooihuis en informatie over andere gemeentelijke monumenten staat op:
Uitsnede kaart Henricus Teijsinga, 1736, collectie
Uitsnede schets op basis van minuutplan kadaster,
http://fleximap.groningen.nl/gnmaps/
RHC Groninger Archieven, 817 - 1047/14
1938, collectie RHC Groninger Archieven, 1425 – 875
monumenten
lutje
Feith
3
De geschiedenis in de toekomst Vanaf 2015 zal het verleden veran-
examen geschiedenis voor HAVO en
tijdvakken en de
deren. Tenminste, de manier waarop
VWO bestaan uit historisch besef en
kenmerkende as-
leerlingen van HAVO en VWO naar de
kennis over de periode van de prehis-
pecten
geschiedenis leren kijken zal verande-
torie tot nu. Hierbij is de geschiedenis
worden beschre-
ren. door Esther Koops en Gino Huiskes
verdeeld in tien tijdvakken met bijbe-
ven aan de hand
horende kenmerkende aspecten.
van voorbeelden
Sinds de invoering van het centraal
daarvan
uit de geschie-
examen geschiedenis in 1981 worden
Een gevolg van de invoering van het
denis van Stad
leerlingen tijdens
nieuwe eindexamen is dat de jongeren
en Ommeland. Op
het
schriftelijk
geen kennis hoeven te heb-
ontstaat
examen aan de
ben over een tweetal van te-
overzicht van de Groninger
tand gevoeld over
voren vastgestelde thema’s,
geschiedenis dat bruikbaar
twee
moeten
die een
manier
handzaam
onderwer-
maar dat zij bij elk tijdvak en
is voor het onderwijs, maar
pen. Ieder jaar zijn
elk kenmerkend aspect een
dat zeker ook interessant is
er twee nieuwe
passend
moe-
voor iedere andere liefheb-
onderwerpen
ten kunnen geven van een
ber van het Gro-
waarin de leerlin-
gebeurtenis,
ningse verleden.
gen zich grondig
handeling of gedachtegang van een
verdiepen.
Een
voorbeeld
ontwikkeling,
Diverse
speci-
persoon. Dit mogen ook
alisten
greep uit de recente exa-
regionale
gebied van regi-
mens: Van kind tot burger,
zijn! Leerlingen kunnen
onale
Volksopvoeding in Neder-
dus met behulp van de
denis zullen een
land 1780-1920 of Europa
kennis en ervaring die ze
bijdrage leveren
en de buitenwereld 1150-
in de loop van hun school-
aan de invulling van deze uitgave.
1350 en zoals dit school-
carrière hebben opgedaan
De glossy zal tal van fraaie illustraties
jaar De Verenigde Staten
antwoorden geven die
bevatten en Stad en Lande hoopt met
en hun Federale overheid
passen bij hun eigen
deze
1865-1965 en De Republiek in
interesses of hun ei-
een
een tijd van vorsten 1477-1702.
gen omgeving.
opvolger van de
voorbeelden
Voor hele generaties leerlingen De
onderwerpen waar ze veel van
rische vereniging
cultuurhisto-
weten, aangevuld met enige ken-
Stad en Lande ziet in deze
nis die in de loop der jaren is blijven
ontwikkeling een goede ge-
tijdens
de
geschiedenislessen.
geschie-
uitgave waardige
non van Groningen op de markt te brengen.
legenheid om de regionale geschiedenis op een aantrekkelijke
De
presentatie
van deze uitgave in 2014 zal gepaard
manier onder de aandacht van de eind
gaan met een workshop voor docenten
Vanaf 2015 bestaat
examenkandidaten
geschiedenis die het nieuwe materiaal
voor de scholieren
te
het
niet
sloten is om een
de
thema’s
glossy uit te bren-
op de eindexamens
maar zal het eind-
gen waarin de tien
2015.
meer
4
het
succesvolle Ca-
bestaat het verleden dus uit twee
hangen
op
verleden uit
brengen.
Be-
zullen gebruiken bij voorbereiding
lutje
Feith
Tijdens de Dag van de Groninger Geschiedenis op zaterdag 5 oktober geeft een ensemble van barokmusici een voorproefje van een geënsceneerd concert met in de hoofdrol een vooraanstaande, muzikale Groninger die 300 jaar geleden werd geboren, Michiel van Bolhuis.
door Gerrie Jonker
Michiel van Bolhuis aANLEIDING Stel je bent musicus en je interesse ligt in de ‘oude muziek’ - Middeleeuws, Renaissance, Barok. Wat is er in dat geval mooier dan een tip te krijgen over een tweehonderdvijftig jaar oud manuscript? “Er ligt in de Groninger Archieven een heel aardig boekje met talloze dansmuziekjes, handgeschreven door een advocaat, een zekere Van Bolhuis, midden 18e eeuw”, was de terloopse opmerking van historicus en plaatsgenoot (Warffum) Hidde Feenstra. De nieuwsgierigheid was acuut gewekt.
cript uit 1739 bevat een verzameling van een kleine hon-
Hoog tijd dus voor nader onderzoek rond deze Michiel van
derd marsen, tweehonderd menuetten en tientallen gigues,
Bolhuis, de schrijver van dit af te stoffen manuscript.
gavottes, bourrees en aria’s. Het zijn korte dansen van zo’n zestien tot hooguit veertig maten muziek.
Leisure management Noord-Groningen 18e eeuw
Een aantal bijschriften is interessant. Zoals bijvoorbeeld
Michiel van Bolhuis (1713-1764) was zo’n bestuurder die
Borch. Wie was dat? En de heer Guernini, is dat inderdaad
zich in hogere kringen begaf en die een interessante hobby
de Italiaanse violist Francesco Guernini die als eerste een
had, namelijk musiceren en componeren. Van zijn hand is
concert gaf in de voormalige Bank van Lening in Groningen
het manuscript uit 1739 dat we onder de loep willen nemen.
- in de tijd van Van Bolhuis een concertzaal? Deze violist/
het menuet voor (of van?) Locatelli, hoe kwam Van Bolhuis daar aan? Er zijn tien menuetjes voor de heer Sighers Ther
componist werkte in Den Haag voor de prins van Oranje,
HET MANUSCRIPT
van hem zijn prachtige cellosonates bekend. En welke ge-
Het jaartal dat Michiel van Bolhuis op het titelblad schrijft
prinses Carolina en aan ‘Lady Gasus’?
heimen schuilen er achter het menuetje opgedragen aan
is 1739, hij was toen 26 jaar. Zijn zoon Jan vult het aan met dans-bladmuziek en schrijft zijn eigen jaartal onder dat van
Met een theatrale concertenreeks geven we aan de persoon
zijn vader; 1773. Michiel kwam uit een niet-adellijke, eigenerf-
Michiel van Bolhuis en zijn manuscript met ruim driehon-
den-familie van juristen en dominees. Zijn grootvader kocht
derdvijftig menuetten, gigues, aria’s, contradansen en ga-
bijvoorbeeld in 1695 het eiland Rottumeroog, zijn vader Abel
vottes postume bekendheid.
Eppo, ook verkerend in hogere kringen, verkocht op zijn beurt Rottumeroog weer aan de Ierse graaf Donough MacCarthy.
Uitvoerenden: klavecimbel - Carolien Eijkelboom, blokflui-
Gesteld dat Michiel van Bolhuis alle muziek zelf schreef, is
ten - Gerrie Jonker, cello - Mathilde van Wijnen, acteur -
zijn productie tamelijk omvangrijk te noemen. Het manus-
Wobbe Zwart, regie - Lies van de Wiel
lutje
Feith
5
Nationale inzamelingsactie WOII
‘NIET WEGGOOIEN!’ is het motto van de gezamenlijke
Op de website www.actienietweggooien.nl kunnen men-
actie van de Nederlandse oorlogs- en verzetsmusea, her-
sen hun schenking online aanmelden bij een museum of
inneringscentra en het NIOD Instituut voor Oorlogs-, Ho-
instelling naar keuze. Het verzamelbeleid staat per instel-
locaust- en Genocidestudies. Op vrijdag 3 mei vond een
ling beschreven, zodat schenkers zelf kunnen bepalen waar
actiedag plaats bij de zestien deelnemende instellingen.
hun oorlogsmaterialen het beste thuishoren. Ook is er een
‘NIET WEGGOOIEN!’ vraagt aandacht voor het behoud
aanmeldformulier voor een codicil gekoppeld aan de web-
van historisch materiaal uit de Tweede Wereldoorlog in
site. Zo kunnen schenkers beslissen waar hun materiële
Nederland en Nederlands-Indië.
oorlogserfgoed naar toe gaat na hun overlijden.
door Bettie Jongejan
Nog altijd duiken bijzondere objecten uit de Tweede We-
Het Oorlogs- en Verzetscentrum Groningen (OVCG) doet
reldoorlog op. Soms bij een verhuizing, soms bij een sloop
ook mee aan de actie. Op 3 mei om 13:00 uur schonk me-
van een woning of zomaar bij het opruimen van een zol-
vrouw Ria van Leeuwen-Gortmaker de dagboeken van haar
der. Variërend van een stapeltje brieven tot foto’s, docu-
vader Kees Gortmaker
menten of een voorwerp. Deze kunnen een bijzondere kijk
(1919-1997) aan het
geven op een voorbij tijdperk. Musea en instellingen willen
OVCG. Gortmaker was
voorkomen dat op het eerste gezicht onbelangrijk geachte
in de oorlog werkzaam
originelen uit de oorlogsjaren verloren gaan en het publiek
bij firma PH. Buttinger
bewust maken van het belang om dit materiaal als erfgoed
in de stad Groningen
van de oorlog te bewaren.
en werd verplicht tewerkgesteld in Duitsland. Zijn dagboeken zijn uniek vanwege de nauwkeurigheid
en
gedetailleerdheid. Hij noteerde exact wie hij ontmoette, welke straten hij bezocht, zodat zijn reis precies is na te gaan.
Kees Gortmaker omstreeks 1944-1945, schrijver van de dagboeken over zijn te-
Later dook hij onder
werkstelling in Duitsland. Collectie Ria van
in Nederland.
Leeuwen-Gortmaker (dochter van).
Na het overlijden van hun vader in 1997 werd de familie voor het eerst geconfronteerd met zijn dagboeken. Ria van Leeuwen heeft de dagboeken vorig jaar gedigitaliseerd en in kleine oplage laten drukken, zodat de originele overgedragen konden worden aan het OVCG. Heeft u zelf nog oorlogserfgoed op zolder liggen en weet u niet wat u ermee aan moet? Neem dan contact op met OVCG via
[email protected]. NB: het OVCG verzamelt alleen materialen die betrekking hebben op de Tweede Wereldoorlog in stad en provincie Groningen.
lutje
Feith
Van 15 tot en met 26 april trokken acteur Theo de Groot en muzikant Remko Wind langs verzorgingshuizen in Groningen en Haren met een eenmalige voorstelling genaamd Oranje Boven. Het GAVA heeft hiervoor een film gemonteerd met Oranjebezoeken en diverse koninklijke vieringen tussen 1937 en 1990. Daarop was onder andere te zien hoe in 1938 de Vismarkt was omgetoverd tot een park met een fontein in het kader van het 40-jarig jubileum van Koningin Wilhelmina. Deze tour kwam tot stand op initiatief van het Groninger Forum en is enorm goed ontvangen door het zeer speciale publiek.
door René Duursma
Still uit AV0415 (M. Levie)
Oranjefilm op tour Theo de Groot nam de rol aan van
deze meestal met een lach gepaard.
kende liederen ingestudeerd en deze
explicateur, zoals indertijd gewoon
De meerderheid leek het volle vertrou-
werden tot zijn verbazing ook uitbun-
was bij films zonder geluid. Hij ver-
wen in Willem Alexander te hebben.
dig meegezongen door de bewoners.
telde van alles over wat er op de film
De filmbeelden werkten fantastisch als
Veel mensen bleken nog regelmatig
te zien was en hij vroeg af en toe aan
hulpmiddel om herinneringen op te
te zingen in zangclubjes en dat was te
de bewoners om herinneringen aan de
wekken.
merken.
waren er mensen die de troonswisse-
Het plezier in het zingen was wel het
De filmfragmenten kwamen uit de col-
ling in 1948 hadden meegemaakt en
meest opvallend. Onder begeleiding
lectie van het GAVA. De film Oranje Bo-
zich de feestelijkheden nog goed kon-
van Remko Wind op piano werden het
ven begon met het huwelijk van Julia-
den herinneren. Juliana werd beschre-
Wilhelmus en Oranje Boven uit volle
na en Bernhard, tussendoor kwam o.a.
ven als liefdevolle vrouw. Er waren
borst meegezongen. Remko had daar-
een optocht van volledig in het oranje
kritische geluiden te horen, al gingen
naast een aantal hem voorheen onbe-
gestoken kleuters uit Helpman aan bod
diverse koninginnen op te halen. Zo
evenals een defilé voor Paleis Soestdijk. Foto Douwe de Boer
De film eindigde met het bezoek van Koningin Beatrix aan Haren in 1990 (OOG TV). De beelden zijn allemaal op te vragen via de website van het GAVA. De montage is te zien op het vimeokanaal van het GAVA (www.vimeo.com/ gava). In totaal hebben meer dan 400 bewoners en begeleiders de voorstelling kunnen zien.
Mocht u ergens film- of videomateriaal hebben liggen dat de moeite waard is, neem dan contact met ons op en laat ons beoordelen of het waardevol voor de collectie kan zijn. We hebben de apparatuur en de kennis om het materiaal op hoge kwaliteit te digitaliseren.
lutje
Feith
7
