c u lt u u r, ge s c h i e d e n is e n t a al va n g ro n in ge n - n r. 4 2 0 14
3
4
5
6
7
COLOFON Oplage: 2.500 Redactie: Eddy de Jonge, Harma Rozema-Woldhuis Vaste medewerkers: Albert Buursma, correspondent Stad en Lande Bettie Jongejan, correspondent OVCG Jona van Keulen, correspondent RHC Groninger Archieven
Lutje FEITH is een gezamenlijke uitgave van het Huis van de Groninger Cultuur, het Regionaal Historisch Centrum Groninger Archieven,
René Duursma, correspondent GAVA Henk Scholte, correspondent Huis van de Groninger Cultuur
het Gronings AudioVisueel Archief, het Oorlogs- en Verzetscentrum
Aan dit nummer werkten mee:
Groningen en de cultuurhistorische vereniging Stad en Lande.
Baukje Bloemert, Michael Hermse, Sebastiaan Vos
Cascadeplein 4 is de gezamenlijke voordeur. In Cascadeplein 4 wordt
Ontwerp: Richard Bos, Wergea
onderzoek over de Groninger geschiedenis en de Groninger cultuur gepresenteerd door middel van tentoonstellingen, publicaties en publieksinformatie.
Fotografie: Marij Kloosterhof, Persfotobureau ‘Folkers’ Druk: Koninklijke Van Gorcum BV, Assen Afbeelding omslag Vooorkant: Sebastiaan Vos met een zijlschotregister uit 1794, archief van het Winsumer- en Schaphalsterzijlvest (1337) 1408-1856, collectie RHC Groninger Archieven, 2778- 326. Foto Marij Kloosterhof
INHOUD
Achterkant: Ms. Hoop op Zegen/Groningen verlaat haven
3. Een kijkje in de archieven van het waterschap Noorderzijlvest
ISSN: 2214-2258
Delfzijl, ca. 1950. Uitsnede foto collectie RHC Groninger Archieven, 2138-6681
door Sebastiaan Vos Contact:
4. Stad en Lande 90 jaar
door Eddy de Jonge
Redactie Lutje FEITH Cascadeplein 4, 9726 AD Groningen Postbus 30040, 9700 RM Groningen Telefoon: 050-5992000
5. Gloepends mooie verhalen
E-mail:
[email protected]
door Baukje Bloemert www.huisvandegroningercultuur.nl
6. Sinterklaas in oorlogstijd
door Bettie Jongejan
www.groningerarchieven.nl www.gava.nl www.ovcg.nl www.stad-lande.nl
7. Kijk in het archief van OOG TV
door René Duursma
Auteursrecht is voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden openbaar gemaakt of verveelvoudigd zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de redactie. De redactie behoudt zich het recht voor (ingezonden) stukken in te korten, aan te passen of niet te plaatsen. Ingezonden brieven vallen niet onder verantwoordelijkheid van de redactie.
2
lutje
FEITH
EEN KIJKJE IN DE ARCHIEVEN VAN HET WATERSCHAP NOORDERZIJLVEST Sebastiaan Vos met een zijlschotregister uit 1794, archief van het Winsumer- en Schaphalsterzijlvest (1337) 1408-1856, collectie RHC Groninger Archieven, 2778- 326. Foto Marij Kloosterhof
beheer en onderhoud van de werken, zoals zijlen (sluizen) en dijken. Ook zijn er kaarten en tekeningen van de gebieden die onder de waterschappen en de voorgangers hiervan vielen. En zoals we tegenwoordig waterschapsbelasting betalen, gebeurde dat vroeger ook al. Met deze belasting, schot (ook wel zijlschot of binnenschot) geheten, werden het onderhoud en beheer bekostigd. Er zitten in de archieven veel zijlschotregisters, waaruit valt op te maken hoeveel belasting de gebruikers De archieven van het waterschap Noorderzijlvest zijn eind 2014 onderge-
van landerijen moesten betalen. Deze
bracht bij de Groninger Archieven. Een omvangrijke collectie van meer dan
belasting was ook toen gekoppeld aan
1.700 dozen, bij elkaar gaat het om ruim 200 meter.
de grootte van het land. De zijlschot-
door Sebastiaan Vos
registers geven een interessant inkijkje in een wereld van vroeger, die natuurWaterschappen kennen we tegen-
zijlvesten en dijkrechten. Dit waren in
lijk anders is dan nu, maar waarin nog
woordig uit het nieuws van waterber-
die tijd feitelijk belangrijke bestuurs-
dezelfde (waterstaats-)zaken een rol
gingen tegen hoogwater na veel re-
organen, want van een sterk centraal
spelen.
genval, dijkbewaking bij zware storm of
gezag was in de Middeleeuwen in de
zelfs van dijkverzwaringen tegen een
Ommelanden nog geen sprake. In 1854
dreigende overstroming. En natuurlijk
gingen de zijlvesten en dijkrechten op
Waterschap Noorderzijlvest zorgt voor
is er de jaarlijkse waterschapsbelasting,
in waterschappen. In Groningen heb-
veilig en duurzaam waterbeheer, onder
nodig om de waterschapstaken uit te
ben in totaal meer dan 580 verschil-
meer in Noord- en West-Groningen.
voeren.
lende waterschappen bestaan. Nu zijn
Zie verder: www. noorderzijlvest.nl
er nog twee: Noorderzijlvest en Hunze
Dit waterschap brengt zijn historische
& Aa’s.
archieven onder bij de Groninger Ar-
Onze provincie kent een eeuwenlange
chieven, die professionele faciliteiten
traditie van waterbeheer. De Romeinse geschiedschrijver Plinius sprak al van
In het archief van het waterschap Noor-
kunnen bieden voor de raadpleging
“beklagenswaardige mensen” die op
derzijlvest zitten dus ook de archieven
van deze waardevolle stukken. De
zelfaangelegde wierden woonden om
van de waterschappen, zijlvesten en
Groninger Archieven ronden ook de
zich te beschermen tegen hoogwater.
dijkrechten die hier in de loop der tijd
inventarisatie af. De collectie van de
Vanaf de 12e eeuw verliep de water-
in zijn opgegaan. Ook al zijn veel oude
Groninger Archieven en de archieven
staatkundige huishouding meer in ge-
documenten verloren gegaan, toch
van het Noorderzijlvest komen nu in
organiseerd verband. De organisaties
blijft er veel interessants over. Bijvoor-
samenhang beschikbaar voor het pu-
die zich hiermee bezighielden heetten
beeld stukken met betrekking tot het
bliek.
lutje
FEITH
3
Heerestraat oostzijde met Hotel Willems, ca. 1915. Ansichtkaart collectie RHC Groninger Archieven, 1986-2400
STAD EN LANDE 90 JAAR De vereniging Stad en Lande bestaat
werd van de algemene vereniging. Op
dam, Stedum en Middelstum, Ulrum
dit jaar officieel 90 jaar. Maar eigen-
16 februari 1924 vond in Hotel Willems
en Leens etc. waren de bestemmingen
lijk nog een paar jaar meer.
in Groningen de oprichting plaats van
die met een bus werden bezocht. Een
de historische afdeling van Grönneger
enkele keer ging de excursie niet door
Sproak. De naam ‘Stad en Lande’ werd
zoals in oktober 1931 toen leden be-
Al in 1922 waren enkele heren in café
in 1930 aangenomen nadat de histori-
zwaar maakten om in het donker nog
Frascati in de stad bij elkaar gekomen
sche afdeling een zelfstandige vereni-
langs het Hoendiep te moeten rijden in
voor de oprichting van een histori-
ging werd.
een autobus.
om zich alleen bezig te houden met
Al direct kwam de vaart in de vereniging
In het begin van de jaren dertig werd
de geschiedschrijving van het ‘oor-
toen in 1925 dr. H. Poelman, rijksarchi-
de magische grens van 100 leden over-
spronkelijke Friese gedeelte’ van de
varis in de provincie Groningen, voor-
schreden en in 1950 telde de vereniging
provincie: het noordelijke gedeelte van
zitter werd van de vereniging. Jaarlijks
300 leden. Het ledenaantal is momen-
de provincie zonder de stad. Ze richt-
werd een verenigingslezing gehouden
teel in december 2014 bijna 1.000.
ten de Vereniging voor de Ommelan-
en ging men op excursie om lijfelijk de
den tussen Eems en Lauwers op. Dit
geschiedenis van Groningen te ont-
De huidige vereniging lijkt verbazend
initiatief leverde onmiddellijk een con-
dekken. De lezingen waren zeer ge-
veel op de vereniging uit de beginjaren.
flict op met de Algemene Vereniging
varieerd, van de oorlog tussen Eenrum
Lezingen, excursies en aandacht voor
Grönneger Sproak die zich bezighield
en Uithuizen in de 13e eeuw door P.J.
Groninger monumenten, ook nu nog
met ‘geschiedenis, volkstaal, kunst, in-
Meekhoff Doornbosch tot de Gronin-
zijn dit speerpunten in het beleid van
dustrie en landbouw van Stad en Lan-
ger folklore door liedjesverzamelaar P.
de vereniging. En uitgeverij Van Gor-
de’.
Groen. De excursies kwamen tot 1935
cum was al voor de oorlog regelmatig
niet buiten de provincie: de Menke-
verantwoordelijk voor de uitgave van de
maborg, de Terp te Ezinge, Appinge-
historische geschriften van Stad en Lan-
door Eddy de Jonge
sche vereniging. Hun bedoeling was
Het bestuur van Grönneger Sproak wist het uiteindelijk voor el-
de. Nog steeds heeft de vereni-
kaar te krijgen dat de histori-
ging een warme band met deze
sche vereniging een onderdeel
uitgeverij.
4
lutje
FEITH
GLOEPENDS MOOIE VERHALEN Er is een nieuw boek. Is dat dan zo bijzonder? Ja, dat is
In de verhalenbundel staan mooie en ook onverwachte ver-
bijzonder. Het gaat om het boek Gloepends mooie verha-
halen uit Groningen, Drenthe, Stellingwerf, Salland en het
len, verhalen uit het Nedersaksisch taalgebied. Gloepends
Land van Vollenhove, Twente, de Achterhoek en van de
mooi, of een variant daarvan, betekent: heel mooi.
Veluwe. SONT vond een partner in uitgeverij Het Drentse
Boek die de coördinatie en uitvoering verzorgde.
door Baukje Bloemert
Binnen de verschillende regio’s werd een selectie gemaakt Het is bijzonder dat naast de Nederlandse standaardtaal
door kenners van de streektaalliteratuur. Voor Groningen
nog steeds het veel oudere Nedersaksisch wordt gespro-
waren dat Annet Westerdijk (adviseur participatie Wezo),
ken, geschreven en gelezen. Dat zegt veel over de kracht
Eline Brontsema (streektaalfunctionaris Gronings), Jan Glas
van de streektaal. Juist nu de wereld voortdurend kleiner lijkt
(dichter, beeldend kunstenaar en zanger) en Tonko Ufkes
te worden, lijkt de belangstelling voor deze oorspronkelijke
(schrijver en historicus).
taal van het noorden en oosten van Nederland te groeien. Daarna maakte een eindredactie bestaand uit Gees Bartels In 2008 verscheen al het Handboek Nedersaksische Taal-
(Stichting Literaire Wandelingen Overijssel, Annette Timmer
en Letterkunde. En zoals dat gaat met dat soort boeken was
(samensteller en presentatrice literaire programma’s, neer-
er weinig plaats voor fragmenten poëzie en proza. Dat was
landicus) en Eric van Oosterhout (burgemeester Aa en Hunze
voor streektaalorganisatie SONT een van de belangrijkste
en neerlandicus) de definitieve keuze. Zij staan ver genoeg
motieven nu ook een bundel met Gloepends mooie verha-
van, maar tegelijkertijd ook heel dicht bij, de streektaal-
len samen te stellen, nadat in 2010 al een bloemlezing uit
literatuur om een onafhankelijk oordeel te kunnen geven.
de Nedersaksische poëzie was gepresenteerd (Verrassend
Hun keuze is te vinden in Gloepends. De Groningse verha-
Nedersaksisch, Uitgeverij kleine Uil).
len die zijn opgenomen zijn van Aly Freije, R.W. Hiemstra, M. Hylkema en E. van der Veen. Verhalen over het raadselachtige platteland, minne streken en dolende witte wieven worden prettig afgewisseld met romantische, grappige of ironische anekdotes en columns. In zeven varianten van de streektaal. Gloepends mooie verhalen dus. Verhalen om in één ruk uit te lezen, of om steeds even weg te leggen en opnieuw een duik te nemen in de wonderlijke variatie aan taal in het Nedersaksisch taalgebied. Verhalen die ook maar weer eens laten zien dat alles in de streektaal gezegd en geschreven kan worden. Meer lezen, meer weten, andere auteurs leren kennen? De selectie voor dit boek kon helaas maar beperkt zijn. Er is echter veel meer goede, boeiende en sprankelende literatuur. De diverse streektaalinstituten in de regio’s kunnen verder de weg wijzen. Gloepends mooie verhalen, verhalen uit het Nedersaksisch taalgebied. ISBN 9789065091987 www.drentheboeken.com
lutje
FEITH
5
“DAN ZULLEN DE LICHTEN WEER GAAN SCHIJNEN. EN MOF EN NSB GAAN VERDWIJNEN” SINTERKLAAS IN OORLOGSTIJD Het Sinterklaasfeest is door de tijden
1200 kinderen kregen een feestelijke
het volgende Sinterklaasgedicht aan
heen aan verandering onderhevig
middag aangeboden, met chocolade-
zijn vrouw Geertjen Frouke in 1943:
geweest. In de Tweede Wereldoorlog
melk, koek en een cadeautje.
“Granaten gieren, bommen dreunen.
was het een goede aanleiding om je
Steden vlammen, menschen kreunen.
in gedichten en liedjes negatief over
Een jaar later werd de stunt herhaald,
Vrede op aarde: een spotternij. De
de bezetter uit te laten.
met medewerking van de Nederlandse
heele wereld razernij. [..] Eens komt
Volksdienst en de Nationale Jeugd-
een einde aan het lijden. Na deze
storm. Sint kwam per boot bij de Ubbo
ellende komen betere tijden. Dan zul-
door Bettie Jongejan
Emmiussingel aan en opnieuw was De
len de lichten weer gaan schijnen. En
Zo zong Radio Oranje in 1941: “Zie de
Harmonie het centrum van de festivi-
Mof en NSB gaan verdwijnen. Maar dat
maan schijnt door de bomen. NSB’ers
teiten. De kinderen kregen een stamp-
is nog toekomstmuziek. Nu zitten we
staakt Uw wild gedaas. D’Overwinning
potmaaltijd, gebak en ander lekkers
nog met de kliek”.
zal er komen. Oranje wordt hier weer
aangeboden. En daarnaast een stuk
de baas. Vol verwachting klopt mijn
speelgoed én een Winterhulpspel.
Beschikt u over bijzondere herinnerin-
hart. Wie de strop krijgt wie de gard”.
“De stralende kindergezichtjes toon-
gen/gedichten aan het Sinterklaasfeest
den overduidelijk aan hoe alles in den
in stad en provincie Groningen tij-
Tegelijkertijd werden er aan nationaal-
smaak viel”, noteerde NvhN. Opvallend
dens WOII? Deel deze dan met ons via
socialistische zijde talloze varianten
is dat de krant zowel in 1941 als 1942
[email protected] of bel naar 050 599 2027.
bedacht op het stoombootlied. Zoals
met geen woord rept over Zwarte Piet,
door NSB-krant Volk en Vaderland,
die er wel degelijk bij was.
Bronvermelding:
5 december 1941, die de Nederlandse
Hinke Piersma, Zou de goede Sint wel komen.
regering in Londen diskwalificeerde.
In huiselijke kring vierde men pakjes-
Sinterklaasgedichten uit de Tweede Wereldoorlog
“Daar ginds komt de stoomboot uit En-
avond om het moreel te versterken.
(Amsterdam 2009)
geland aan. Zij brengt ons Gerbrandy
Zo ook het gezin van Jan Hero Mei-
Volk en Vaderland, 5 december 1941
ik zie hem reeds staan. Met Moos en
huizen, inspecteur bij de Rijksbelastin-
Nieuwsblad van het Noorden, 5 december 1941
met Sam die om hulp zijn gegaan. Zie
gen uit de stad Groningen. Hij schreef
Nieuwsblad van het Noorden, 7 december 1942
komen de Duitschers uit Nederland slaan”. In datzelfde jaar bezocht de Goedheiligman de stad Groningen. Op 5 december deed het Nieuwsblad van het Noorden (NvhN) verslag. Het bleek te gaan om een propagandastunt van de Winterhulp, de liefdadigheidsvereniging van de NSB. Om ongeveer half twee arriveerde Sinterklaas op het Hoofdstation. Daar werd hij opgewacht door de directeur van de Winterhulp. Onder begeleiding van het Groninger Politiemuziekcorps ging de
Aankomst Sinterklaas bij het Hoofdstation in Groningen, november 1942. Foto Persfotobureau
stoet richting De Harmonie. Maar liefst
‘Folkers’, collectie RHC Groninger Archieven, 2138-7384
6
lutje
FEITH
KIJK IN HET ARCHIEF VAN OOG TV
Links: Still uit een oude OOG Leader (ca. 1989) Rechts: Enkele presentatoren van OOG TV hebben ook landelijke bekendheid verworven zoals Wilfred Genee en Mari Carmen Oudendijk. Ook zij hebben geleerd van de lessen in de periode dat ze bij OOG TV werkten.
OOG TV is al sinds begin jaren 80 van de vorige eeuw actief als stadsomroep. Een publieke omroep die met veel vrijwilligers het stadsnieuws en de achtergronden van dat nieuws brengt. Dankzij OOG TV zijn er in de stad Groningen aardig wat mensen opgeleid tot cameraman, geluidsvrouw, regisseur, editor,
Het OOG TV-archief geeft een prach-
presentatrice etc. Mensen die als vrijwilliger een gedegen opleiding kregen en
tig tijdsbeeld, niet alleen van de jaren
vervolgens hierin werk konden vinden, hetzij als freelancer hetzij bij andere
tussen 1983 en 2004 (de jaren die we
omroepen.
in huis hebben), maar ook van de op-
door René Duursma
bouw van een publieke omroep. Eerst hebben de uitzendingen een interval Een publieke omroep heeft nog een
Inmiddels staan er zo’n 200 uitzendin-
van een maand, dan tweewekelijks tot
andere taak te vervullen, namelijk het
gen online op www.gava.nl. Dat zijn
uiteindelijk OOG TV besluit om dage-
bewaren en ontsluiten van het archief
uitzendingen uit de beginjaren. Uiter-
lijks te gaan uitzenden. Er is een terug-
dat ze zelf opbouwen. Zo staat het ook
aard is hiermee nog maar een begin
val, in 1995 tot in 1996 zijn er vrijwel
in de omroepwet. Het bewaren gaat
gemaakt van een monsterklus, het gaat
geen uitzendingen gemaakt, omdat
wel, maar veel lokale omroepen heb-
immers om duizenden uitzendingen.
Radio Noord tv ging maken en RTV
ben het probleem dat ontsluiten er
We hebben tijdelijk een vrijwilligster,
Noord werd. Meer dan de helft van
nog wel eens bij inschiet. De druk om
Lisa Maria van Klaveren, die een dag in
de OOG TV-medewerkers ging voor
dagelijks programma’s aan te leveren
de week basisgegevens van het OOG
RTV Noord werken. Daarna is OOG TV
met een kleine bezetting is hoog, dus
TV-archief invoert in de database en
weer dagelijks gaan uitzenden, en dat
het is ook wel begrijpelijk. GAVA heeft
zelf doen we de verdere ontsluiting.
doen ze gezien de beperkte middelen
in overleg met OOG TV besloten om
Sinds dit materiaal te raadplegen is,
tot op de dag van vandaag nog steeds
het archief van OOG TV op te nemen
wordt het ook aangevraagd door an-
zeer verdienstelijk. OOG TV filmt sinds
in de collectie en is nu al een poosje
dere omroepen. Zo werkt het in ar-
ca. 2004 digitaal, en ook het digitale
bezig dit verder te ontsluiten en te di-
chiefland, als je materiaal niet te vinden
archief mag wat ons betreft naar het
gitaliseren.
is, besta je ook niet. Ben je in beeld, dan
GAVA.
word je aangevraagd en gewaardeerd.
lutje
FEITH
7
