Cliënten in beeld - deel 2 Dilemma’s van burgers met een hulpvraag
COLOFON
Cliënten in beeld - deel 2 Dilemma’s van burgers met een hulpvraag
Voorwoord Toen vorig jaar het boekje ‘Cliënten in beeld - Portretten van burgers met een hulpvraag’ werd uitgebracht, ontvingen wij hier veel positieve reacties over. De persoonlijke verhalen in dit boekje zijn vaak krachtig en hoopvol, maar soms ook confronterend en triest. De verhalen geven ons een uniek inkijkje in iemands leven en
Uitgave
nemen ons mee in de dagelijkse praktijk van de mens achter de hulpvraag. Waar ligt hun kracht? Wat zijn hun
Gemeente Leiden
ideeën over de toekomst?
Afdeling Sociaal en Economisch Beleid Postbos 9100
organiseren hebben we centrale thema’s verder uit kunnen diepen. De gesprekken met cliënten geven niet alleen
www.leiden.nl/gemeente
2
Tekst
David van Breukelen & Kwei Lan Oei, gemeente Leiden
worden bij het ontwikkelen van nieuw beleid. Vanzelfsprekend staan ook in dit deel de persoonlijke verhalen
Eindredactie
Elize Hertzberger, Goed Verhaal Communicatie
centraal. De verhalen zijn gegroepeerd rondom zes thema’s die centraal staan in het gesprek met mensen over
Vormgeving
Grafisch Productie Centrum, gemeente Leiden
hun wensen en behoeften. Bij de thema’s horen dilemma’s waar mensen tegenaan lopen. Mij is opgevallen dat
Werkgroep cliëntparticipatie Enna Bongers (gemeente Leiden, projectleider) Mariët Hylkema (MEE Zuid-Holland Noord) Frouke Lampe (ZON) Mary Leune (Radius Welzijn)
de dilemma’s waar de mensen met beperkingen mee te maken hebben, dilemma’s zijn waar iedereen mee om moet leren gaan. Zo heeft elke puber vragen over zijn of haar toekomst en heeft iedereen behoefte aan betrouwbare mensen om je heen op wie je terug kunt vallen.
David van Breukelen (coördinator, Stagiair gemeente Leiden) Andere betrokkenen Pien Lambermont (WMO Adviesraad)
Langs deze weg wil ik namens de gemeente Leiden iedereen bedanken die een bijdrage heeft geleverd aan de
Jannie Slagman (Activite)
totstandkoming van dit boekje. Ik weet zeker, dat de verhalen ons in de komende periode kunnen helpen bij
Marije Veen & Art Touw (De Buitenwereld)
maken van de goede keuzes zodat iedereen kan deelnemen aan de samenleving. En dat dit boekje een
Marijke de Weerd (De Haardstee) Gespreksleiders Frank van Rooij, Joop van Rossem, Bart Smith, Gerrit van Bergeijk, Enna Bongers en David van Breukelen
inspiratiebron voor andere organisaties en gemeenten is om actief met mensen in gesprek te gaan. Roos van Gelderen Wethouder Jeugd, Zorg en Welzijn
Aan de inhoud van deze brochure kunnen geen rechten worden ontleend. Leiden, september 2013
3
goed inzicht in hun persoonlijke situatie, maar leveren ook belangrijke informatie op, die meegenomen kan
Cliënten in beeld
Cliënten in beeld
Het succes van ‘Cliënten in beeld’ inspireerde ons tot het schrijven van een tweede deel. Door focusgroepen te
2300 PC LEIDEN
Inhoudsopgave
Inleiding
Inleiding 5
In de komende jaren zullen er veel veranderingen plaatsvinden in het sociaal domein. Gemeenten krijgen er
1. Grenzen aangeven en hulp vragen
nieuwe taken en verantwoordelijkheden bij vanuit het Rijk. Daarnaast wordt op dit moment binnen gemeenten 6
Wim & Brigitte (73 & 68 jaar, ouderen met lichamelijke beperking)
9
Hans (55 jaar, psychiatrische problematiek)
11
2. Het sociale netwerk
veel aandacht besteed aan inhoudelijke vernieuwing van ondersteuning, waaronder begeleiding en persoonlijke verzorging. De centrale vraag hierbij is steeds op welke manier burgers het beste ‘begeleid’ kunnen worden in hun ontwikkeling, zelfredzaamheid, deelname aan de samenleving en op de arbeidsmarkt. Het is hierbij van belang om goed aan te sluiten bij de behoefte en mogelijkheden van mensen.
Cliënten in beeld
Tim (12 jaar, syndroom van Asperger)
13
In dit tweede deel van ‘Cliënten in beeld’ ligt de focus op de dilemma’s waarmee mensen met een hulpvraag
Lena (81 jaar, oudere met somatische klachten)
16
in het dagelijks leven te maken hebben. Dit gebeurt aan de hand van de volgende zes thema’s: grenzen
Bas (28 jaar, borderline persoonlijkheidsstoornis)
18
aangeven en hulp vragen, het sociale netwerk, goed voelen en sterk zijn, contact met de hulpverlener, de toekomst en informatie & procedures. Deze thema’s komen voort uit een analyse van de casussen uit het
3. Goed voelen en sterk zijn
4
eerste deel van ‘Cliënten in Beeld’.
Ruben (14 jaar, ADHD & ODD)
21
Hendrik (88 jaar, oudere)
23
In de eerste helft van 2013 heeft de gemeente Leiden acht bijeenkomsten met focusgroepen georganiseerd,
Ron (33 jaar, bipolaire stoornis)
25
waarin over deze thema’s is gesproken. De gemeente heeft geprobeerd om met zoveel mogelijk verschillende
4. Contact met de hulpverlener
burgers in gesprek te gaan; van jong tot oud en van mensen met een beperking tot ‘de wijkbewoner’.
Joke (87 jaar, zelfstandige oudere met lichamelijke beperking)
27
De informatie uit deze gesprekken is gebruikt voor het opstellen van casussen over cliënten. De gesprekken
Lisa (18 jaar, verstandelijke beperking)
29
zijn georganiseerd in nauwe samenwerking met de stad. De werkgroep Cliëntparticipatie bestaat uit ZON,
Sanne (23 jaar, angststoornis)
31
5. De toekomst
MEE Zuid-Holland Noord en Radius Welzijn. Daarnaast denkt ook de Wmo-Adviesraad vaak mee over de opzet en organisatie van cliëntparticipatie.
Omar (19 jaar, verstandelijke beperking)
33
De persoonlijke verhalen in dit boekje geven een goed beeld van de werkelijkheid. Situaties zijn per persoon
Josje (82 jaar, oudere met lichamelijke beperking)
35
verschillend en iedereen maakt voor de beantwoording van de dilemma’s weer andere keuzes. Dit betekent ook,
Yannick (16 jaar, klassiek autisme)
37
dat we resultaten niet mogen generaliseren en oog moeten houden voor de unieke situatie van elke cliënt. De casussen en dilemma’s in het boekje zijn illustratief en bieden een basis voor verder gesprek over de
6. Informatie en procedures Julia (40 jaar, lichamelijke beperking)
39
Robert (77 jaar, mantelzorger, partner met beginnende dementie)
41
beleidsvorming met betrekking tot het - toekomstige - sociaal domein . Uit privacyoverwegingen zijn de namen van cliënten en betrokkenen in het boekje verzonnen.
5
Annemiek (45 jaar, mantelzorger)
Cliënten in beeld
Pagina
1. Grenzen aangeven en hulp vragen
“Daar hoef ik me geen zorgen over te maken. Maar
toe eens goed schoon, dat soort dingen. Het moet
ja, met hem zijn er dan weer de ruzies over hoe laat
toch allemaal blijven gebeuren.” De laatste tijd valt het
hij thuis moet zijn en dat ik vind dat hij nog geen bier
Annemiek echter steeds zwaarder. “Vooropgesteld, ik
mag drinken.”
doe het heel graag voor mijn tante. Ze heeft me in de moeilijke jaren door dik en dun gesteund. En ze heeft
Iets terugdoen
ook een heel fijne band met de jongens. Ik ben echt
Annemiek werkt vijf dagen per week en zorgt sinds
blij dat ik er nu ook voor haar kan zijn, maar het valt
een jaar voor haar tante Ans, die veel lichamelijke
me niet altijd mee.”
klachten heeft en zelf nog maar heel moeilijk de deur Altijd in de weer
vaak, breng haar naar de kapper of naar andere
Het is vooral de combinatie van de drie taken
afspraken, zeem de ramen, maak de badkamer af en
(werk, haar kinderen én de zorg voor Ans) die het
6
Annemiek:
“Het moet allemaal blijven gebeuren, maar waar haal ik nieuwe energie vandaan?” Annemiek (45) is een gescheiden moeder van twee kinderen, Jeroen (16) en Martijn (14). Ze werkt als docente op een MBO-school en is mantelzorger voor haar tante Ans (77). Dat valt haar steeds zwaarder; sinds een paar maanden heeft ze het gevoel dat het haar, zowel fysiek als mentaal, teveel wordt.
kinderen fulltime bij Annemiek wonen, staat zij er wat de opvoeding betreft alleen voor. Dat is, zeker nu de jongens in de puberteit zijn, lang niet altijd makkelijk. “Martijn is vorig jaar blijven zitten en is onlangs gediagnosticeerd met ADD (Attention Deficit Disorder, red.). Hij is snel afgeleid en kan zich vooral op school moeilijk concentreren. Ik maak me vaak zorgen over zijn toekomst. Ik wil het beste voor hem, maar het is
Tien jaar geleden is Annemiek gescheiden van haar
lastig te weten hoe ik hem daar naartoe kan leiden.”
man. Omdat haar ex bijna helemaal uit beeld is en de
Gelukkig doet Jeroen het wel goed op school.
Cliënten in beeld
7
Cliënten in beeld
uit komt. “Ik doe de boodschappen voor haar, kook
zwaar maakt. “Het begint wel erg zwaar te wegen, alles bij elkaar. Na het avondeten zou ik het liefst meteen naar bed gaan. Maar dan hebben de jongens huiswerk of op een andere manier aandacht nodig... En m’n eigen huishouden moet ook nog gedaan worden, hoewel vooral de oudste best goed meehelpt, hoor. Ik ben gewoon altijd in de weer. Ik begin me ook steeds moeier te voelen, kan moeilijk ontspanning vinden en heb steeds vaker last van m’n echt niet meer waar ik nog nieuwe energie vandaan moet halen. Als ik eens een dag voor mezelf heb, 9
gebruik ik die om uit te rusten, ik zou wel iets leuks
8
Wim en Brigitte:
willen doen, maar daar heb ik de puf niet voor.”
“Zolang we het zelf redden, doen we het lekker zelf!”
“Ik doe dit heel graag voor m’n tante, maar het valt af en toe niet mee” Zorgen voor de toekomst Een stapje terug doen ziet Annemiek niet voor zich. Minder gaan werken kan ze zich financieel niet veroorloven en tegen Ans wil ze ook zeker geen nee zeggen. “Ze heeft me juist steeds harder nodig. Ze gaat echt achteruit. Ook dat vreet aan me. Waar moet het naartoe met haar en hoe moet het als ze straks nog minder zelf kan? Daar maak ik me echt zorgen over.” Tegelijkertijd is er de zorg voor haarzelf. “Ik merk wel dat ik steeds verder over m’n eigen grenzen heen ga, maar het voelt alsof het niet anders kan. Ik wil dit volhouden, maar ben weleens bang dat het me op een dag gewoon niet meer lukt.”
Dilemma: Hoe vind ik de energie om het zelf te blijven doen?
Wim en Brigitte (73 en 68 jaar) zijn gelukkig getrouwd. Ze hebben één dochter, Claudia, en zijn de trotse grootouders van Toby en Sasja. Sinds vorig jaar is de bewegingsvrijheid van Brigitte sterk verminderd. Zij heeft toen haar heup gebroken en heeft daar blijvende schade aan overgehouden. Met een paar aanpassingen in huis en één keer in de week huishoudelijke hulp kunnen Wim en Brigitte het samen toch redden thuis.
Ongeveer een jaar geleden was Brigitte nietsvermoedend de ramen aan het zemen toen ze uitgleed en hard viel. “Ik viel helemaal verkeerd. Bleef liggen, kon het bijna niet meer uithouden van de pijn. Gelukkig was Wim in de buurt om meteen de ambulance te bellen.” In het ziekenhuis bleek dat Brigitte haar heup had gebroken. Ook nu de operatie allang achter de rug is heeft Brigitte nog veel pijn wanneer ze loopt en heeft ze moeite om de trap op te komen.
Cliënten in beeld
Cliënten in beeld
rug.” Het lijkt een vicieuze cirkel. “Ik weet af en toe
Alles op onze eigen manier
Versterking
Brigitte heeft thuis gerevalideerd met hulp van Wim.
Wim hielp altijd al in het huishouden, maar na het
“Hij hielp me met opstaan, aankleden en het
ongeluk van Brigitte heeft hij zo’n beetje alle taken op
aantrekken van steunkousen.” Claudia heeft geen
zich genomen. “Dat hoort er gewoon bij, vind ik.”
grote rol gespeeld tijdens de revalidatie, maar daar
Alleen voor het echt zware werk komt er een keer in
hebben Wim en Brigitte wel begrip voor. “Zij en haar
de week twee uur versterking. “Nu ik alles alleen
man wonen in Den Bosch. Ze werken allebei en
moet doen, kom ik gewoon niet overal aan toe. En sommige dingen zijn eerlijk gezegd wat te zwaar. Ik ben ook al 73... Toen een buurvrouw ons deze suggestie deed hebben we het uitgezocht en bleken we inderdaad voor hulp in aanmerking te komen.”
10
“We hebben er wel vrede mee, dat we het zo doen”,
niet verwachten dat ze ook nog voor ons gaan
legt Brigitte uit. “Als Wim over z’n eigen grenzen
zorgen?! Dat is ook niet nodig. Zolang we het zelf
heen gaat zijn we waarschijnlijk verder van huis.
Hans:
redden, doen we het lekker zelf. Dat geeft toch ook
Op deze manier hopen we zo lang mogelijk
veel meer privacy? Lekker alles op onze eigen manier.”
zelfstandig te blijven!”
“Ik weet niet meer hoe het verder moet”
11
moeten twee kinderen opvoeden. Dan kun je toch
Contacten onderhouden En dat gaat, met een paar hulpmiddelen, prima. “Eigenlijk houden we er niet van om om hulp te vragen”, vertelt Wim. “Maar ja, zo’n traplift en een
Het gaat de laatste maanden bergafwaarts met Hans (55 jaar). Hij komt zijn huis bijna niet meer uit en zit de hele dag televisie te kijken. Een opeenstapeling van problemen in combinatie met het ontbreken van sociale contacten maken het erg moeilijk voor Hans om de vicieuze cirkel te doorbreken.
scootmobiel zijn noodzakelijk, wil je je zelfstandigheid bewaren.” “Voor mij is dat heel erg belangrijk”, legt Brigitte uit. “Ik wil m’n contacten kunnen onderhouden en moet er niet aan denken volledig afhankelijk van Wim te zijn. Bovendien, Wim moet toch ook af en toe iets voor zichzelf kunnen doen?”
Dilemma: Hoe vind je een balans tussen zorg voor jezelf en zorg voor je partner of iemand anders?
Twee jaar geleden is Hans’ vader overleden aan
mijn vader voelde ik me depressief. Ik sliep slecht, was
kanker, na een lang en zwaar ziekbed. Kort daarna
lusteloos. Ik dacht dat het wel weer bij zou trekken,
heeft Hans’ vriendin hun relatie beëindigd. Daarmee
het is natuurlijk niet gek om je een tijdje slecht te
zijn de problemen begonnen. “Na het overlijden van
voelen na het overlijden van een dierbare. Maar
Cliënten in beeld
Cliënten in beeld
“Alleen voor het echt zware werk komt twee uur per week versterking”
12
Het feit dat hij er daarnaast alleen voor kwam te
tijd lang verslaafd geweest aan alcohol. In die periode
staan, maakte het er niet beter op.
zijn veel contacten kapotgegaan.”
Ontslagen...
“Waar moet ik beginnen?”
Hans werkte in die tijd als buschauffeur. Maar ook op
Hans zit veel voor de tv en heeft weinig om handen.
zijn werk ging het steeds slechter met hem. “Ik ging
“De dagen zijn lang en lijken erg op elkaar. Soms zijn
steeds meer tegen mijn diensten opzien.” Na een
er opeens een paar uur voorbij waarin ik alleen maar
doodsbedreiging door een passagier kwam hij
een beetje voor me uit heb zitten staren. Ik weet wel
overspannen thuis te zitten. “En toen werd ik ook nog
dat het anders moet, ik wíl het ook anders, maar ik
eens ontslagen! Het bedrijf moest bezuinigen en
weet alleen niet hoe. Ik heb nergens zin in. In m’n
omdat ik thuis zat, was het natuurlijk makkelijk om mij
eentje dingen ondernemen... niks aan. Ik ben ook
te laten vertrekken.”
bang dat als ik zo doorga, dat ik dan misschien weer
Dat ontslag is Hans niet in de koude kleren gaan
“Ik voel me waardeloos. Mis het werken, de collega’s, de routine”
zitten. “Ik voelde me enorm waardeloos. En nog steeds eigenlijk. Twintig jaar doe je je werk met plezier, dan gaat het door omstandigheden even
naar de drank grijp.” Zijn familieleden durft Hans niet
minder met je en kun je vertrekken. Hoewel het de
om hulp te vragen. “Ik ben een man van 55, ik zou
laatste maanden helemaal niet lekker ging, mis ik het
m’n eigen boontjes toch moeten kunnen doppen?!”
werken toch. Je routines, de collega’s, een praatje hier
Toch is het tijd om in actie te komen. “Dit duurt te
en daar.”
lang. Ik wil graag weer wat doen, weer een beetje gelukkig zijn. Maar waar ik moet beginnen? Ik zou het
Leegte
2. Het sociale netwerk
13
eigenlijk niemand overgebleven. Ik ben vroeger een
Moeder van Tim:
“Tim gaat drie keer per week naar gespecialiseerde groepsbegeleiding. Dat is goed voor hém en voor zijn broer en zusje”
bij God niet weten.”
Nu is het dus opeens heel leeg in Hans’ leven. “Ik heb niet veel meer om voor op te staan. Wat moet je doen op zo’n dag?” Alleen voor een boodschap gaat hij de deur nog uit en soms maakt hij het tochtje naar het winkelcentrum alleen maar om wat mensen te zien en in een winkel een praatje te maken. “Met mijn familie heb ik niet veel. En ook van mijn vrienden is er
Dilemma: Ik wil graag weer wat doen. Hoe zet ik de eerste stap?
Tim (12 jaar) heeft Asperger, een ontwikkelingsstoornis uit het autisme spectrum. Daardoor verloopt de omgang met anderen vaak erg moeizaam. Als dingen niet zo gaan als Tim verwacht dat ze gaan, raakt hij gestrest en kan hij enorm dwarsliggen. Tim gaat drie keer per week naar de
buitenschoolse dagbegeleiding van opvang De Buitenwereld om aan zijn sociale vaardigheden te werken, en gaat regelmatig een weekend logeren op een zorgboerderij. Met wat hij nu leert kan hij later zelf een eigen sociaal netwerk onderhouden.
Cliënten in beeld
Cliënten in beeld
eigenlijk ging het alleen maar slechter en slechter.”
Toen Tim acht was hebben zijn ouders hulp gezocht
het belangrijk vinden dat hij ook buiten schooltijd
bij het Centrum voor Autisme. “We hadden het gevoel
wordt gestimuleerd, maar we doen het ook voor onze
dat er iets niet goed zat. Hij had heel weinig
twee andere kinderen. Op deze manier hebben zij wat
aansluiting bij zijn leeftijdsgenoten. Hij werd verdrietig
meer ruimte.”
en opstandig van spelletjes die meestal gewoon leuk zijn voor kinderen.” Tim kreeg de voorlopige diagnose PDD-NOS. “We wisten toen dat er inderdaad iets aan
“Met een kind als Tim is het ouderschap zoveel intensiever”
14
Bij De Buitenwereld leert Tim dingen waardoor hij
naar het speciaal onderwijs gegaan. “Het ging op een
handiger wordt in de sociale omgang. “We zien al
gegeven moment niet meer op zijn oude school.
vooruitgang. Al blijft het een lastig proces natuurlijk.”
Nu zit hij op een cluster IV-school en dat gaat veel
Tim leert bij De Buitenwereld bijvoorbeeld trucjes om
beter.” Inmiddels is ook de diagnose aangescherpt.
emoties te herkennen. “Want bij hem gaat dat niet
weekenden laden mijn man en ik weer even op.
Vaste regelmaat
Tim heeft het syndroom van Asperger. “Tim heeft een
vanzelf.” Ook wordt hij er gestimuleerd om samen te
Vooral als de andere kinderen dan bijvoorbeeld een
“Waarom Tim dan niet óók naar opa en oma gaat?
hoge intelligentie, maar heeft grote moeite met de
spelen in plaats van alleen. “Tim wil bij spelletjes de
nachtje naar opa en oma gaan.”
Dat is een te grote belasting. Hetzelfde geldt voor
sociale omgang met anderen”, vertelt zijn moeder.
controle houden. Hij is erg onzeker, hij wil graag zelf
andere familie of vrienden. Mensen weten niet hoe ze
“Hij kan zich maar beperkt in anderen inleven.
bepalen welke regels er gelden. Bij De Buitenwereld
met zijn gedragsproblemen om moeten gaan. En dat
Hij begrijpt dus vaak niet waarom mensen zich zo
laten ze hem spelenderwijs loskomen.”
levert dan aan beide kanten veel stress op. Het zou fijn zijn als zij ook kunnen leren hoe ze er mee om kunnen
gedragen als ze doen, bijvoorbeeld als iemand boos op hem is. Daarnaast heeft hij veel behoefte aan
Logeren op de boerderij
gaan. Wij wisten dit in het begin ook niet en hebben
structuur en voorspelbaarheid.” Als de dingen niet
Tim gaat ook regelmatig een weekend uit logeren op
veel gehad aan de begeleiding die we hebben
gaan zoals Tim verwacht dat ze zullen gaan, kan hij
een zorgboerderij. “Ook dat geeft rust thuis. En het
gekregen. ”Ook voor Tim is de vaste regelmaat van
enorm dwars liggen. “Hij eist dan echt alle aandacht
ontlast ons als ouders af en toe een beetje. Dat klinkt
het op de zorgboerderij logeren beter. “Daar krijgt hij
in huis op. Voor zijn broer en zusje is dat vaak moeilijk.
misschien egoïstisch, maar je hebt dat echt nodig.
de begeleiding die hij nodig heeft. En hij kent het daar
Op dat soort momenten schieten zij erbij in.”
Met een kind als Tim is het ouderschap zoveel intensiever. We zijn in het verleden regelmatig over
Trucjes om emoties te herkennen
onze grenzen heen gegaan. Daardoor hadden we
Sinds een paar maanden gaat Tim drie middagen per
minder tijd voor onze eigen sociale contacten. Tot we
week naar de gespecialiseerde dagbegeleiding van
het advies kregen om Tim eens in de zoveel tijd eens
De Buitenwereld. “Dat doen we voor Tim, omdat we
een weekend te laten logeren. In dat soort
Dilemma: Hoe kunnen wij ons kind dat moeilijk contact legt ondersteunen zodat het voor hem gemakkelijker wordt om dit te doen? En hoe leren we onze familie en vrienden hier beter mee om te gaan?
nu. Van veranderingen raakt Tim al snel ontregeld, dan voelt hij zich onzeker en isoleert hij zich. Maar naar deze weekenden kijkt hij echt uit. Dan vraagt hij: ‘Over hoeveel weken mag ik weer naar de boerderij?’”
Cliënten in beeld
Cliënten in beeld
Ook omdat Tim gewoon op school bleef.” Later is Tim
15
de hand was, maar kwamen nog niet veel verder.
Speuren naar nieuwtjes
neem ik dan ook iets lekkers voor haar mee. Een soep-
Om toch te zorgen dat ze voldoende sociale contacten
je bijvoorbeeld. Zo’n grote pan in m’n eentje, daar kan
behoudt, heeft Lena andere activiteiten gezocht.
best wat vanaf!”
“Ik zit in de redactie van de buurtkrant. Geweldig vind ik dat. Samen bedenken we de onderwerpen en ik
Vis in het water
ben altijd wel goed in het speuren naar nieuwtjes.
En dan is er nog het zwemmen. “Ik vind zwemmen
En doordat ik tot mijn 65e gewerkt heb, heb ik de
heerlijk. Voel me als een vis in het water, ha, ha.
computer nog aardig meegekregen. Hoewel ik niet
Maar het gaat de laatste jaren wel een stuk minder.
alles meer kan bijbenen, hoor!”
Ik kan minder vaak gaan, raak snel vermoeid. Ik moet
16
minder meters maken. Vroeger zwom ik zo veertig
Lena:
Ook doet Lena wel eens mee aan activiteiten in het
banen in een half uur, nu zijn het er nog niet eens
“Ik hou van gezelligheid en doe graag iets nuttigs”
buurthuis. Zo heeft ze laatst voor het eerst een
twintig. Maar ik vind het nog steeds leuk. Zolang ik
schildercursus gedaan. “Ik wist niet dat ik het in
het nog kan, ga ik ermee door.”
Lena is een alleenstaande vrouw van 81 jaar. Ondanks haar longemfyseem kan ze nog veel aan. Ze zwemt, zit in de redactie van de buurtkrant en brengt regelmatig een bezoekje aan een buurvrouw die wél hulpbehoevend is. “Dan neem ik bijvoorbeeld een lekker soepje voor haar mee.”
Vond het leuk werk, had er fijne collega’s. Ik geloof dat ik gewoon van werken houd. Ook nu doe ik nog graag iets nuttigs.”
me had!”
“Zolang ik nog kan zwemmen, ga ik ermee door” Daarnaast geeft Lena als vrijwilliger Nederlandse les aan mensen die een inburgeringstraject volgen.
Kleinere cirkel
“Eerst had ik drie ‘klanten’ per week, nu nog maar
Lena houdt ook van gezelligheid. “Ik merk wel dat de
één. Dat is beter. Zo kan ik het iets rustiger aan doen.
cirkel om me heen kleiner wordt. Ik heb zelf geen
Ik merk dat ik de laatste tijd steeds sneller moe word.”
kinderen en dus ook geen kleinkinderen. Voor mijn Lena woont haar hele volwassen leven al alleen.
neefjes en nichtjes was ik altijd de favoriete tante,
Gezellig kletsen
“Ik heb nooit de behoefte gehad aan een man in m’n
maar ja dat zijn nu ook mensen van in de zestig, die
Regelmatig bezoekt Lena een buurvrouw die wel wat
leven. Ik vermaak me prima zo en kan alles lekker op
vaak de zorg voor hun ouders hebben. Je ziet elkaar
ondersteuning kan gebruiken. “Zij kan zonder hulp de
m’n eigen manier doen.” Na haar schooltijd is Lena als
minder. En van mijn eigen leeftijd blijven er helaas
deur niet meer uit. Kan nauwelijks nog van de stoel
secretaresse bij de gemeente gaan werken. “Daar heb
steeds minder over.”
naar de keuken komen. Ik ga regelmatig bij haar langs
ik tot mijn pensioen gezeten. Ik kon daar veel in kwijt.
om even te kletsen. Dat vind ik zelf ook gezellig. Vaak
Dilemma: Hoe blijf je actief en vitaal terwijl je bepaalde dingen niet meer kunt doen?
17
Sneller moe
Cliënten in beeld
Cliënten in beeld
er tegenwoordig echt van bijkomen. En ik kan veel
Tijdens zijn studie geneeskunde kwam voor het eerst
gedragen. Toen hebben mijn huisgenoten mijn ouders
de gedachte bij Bas op, dat hij misschien een persoon-
gebeld en hebben zij ingegrepen.”
lijkheidsstoornis had. “Ik herkende me in sommige
Bas’ ouders hebben hem naar huis gehaald en al snel
ziektebeelden die bij het vak psychiatrie aan de orde
laten opnemen in een verslavingskliniek. “Daar heb ik
kwamen. Toch zocht ik er niet zo veel achter.”
vijf maanden gezeten. Ik ben intensief begeleid, heb
Met ups en downs genoot Bas van het
verschillende vormen van therapie gevolgd en toen is
studentenleven. “Ik had veel seks en gebruikte veel
ook de diagnose borderline gesteld. Dat verklaart veel,
drank en drugs. Aan alle drie was ik eigenlijk verslaafd,
maar lost zeker niet alles op.”
maar dat zag ik toen niet zo. Mijn relaties waren Je ziet het niet aan me
vrienden liep het vaak hoog op. Ik had heel sterke
In de jaren na zijn opname heeft Bas geprobeerd zijn leven weer op de rit te krijgen. “Mijn studie heb ik niet afgemaakt. Dat is erg jammer, maar het zat er
18
gewoon niet in. Ik ben allang blij dat ik weer zelfstandig kan wonen. Ook heb ik verschillende
gevoelens van vriendschap, maar ben ook vaak enorm
baantjes gehad, maar het lukte me niet om ze lang te
teleurgesteld geweest. Ik kon me ongelofelijk in
houden. Op het moment ben ik weer op zoek, maar
Bas:
de steek gelaten voelen en kreeg makkelijk ruzie.
ja, het is niet echt de beste tijd voor werk.”
“Je hoopt dat mensen contact houden, maar zelfs een sms’je was blijkbaar te veel gevraagd”
En ondanks al die emoties en al die middelen, voelde
Bas zou willen dat er vanuit de samenleving meer
ik me vaak heel leeg.”
begrip en geduld was. “Aan de buitenkant zie je niets
Bas (28 jaar) heeft een persoonlijkheids stoornis; vijf jaar geleden werd de diagnose borderline gesteld. Hij is lange tijd verslaafd geweest aan wiet, alcohol en pillen. Zijn opleiding heeft hij niet afgemaakt en hij werkt niet. Wel is Bas actief als vrijwilliger in
aan me. Daarom verwachten mensen dat ik normaal Ouders grepen in
mee kan komen. Maar mijn stoornis heeft veel invloed
Op een gegeven moment ging het mis. “Ik ging
op mijn dagelijks leven. Ik heb veel stemmingswisselin-
steeds verder achterlopen met m’n studie. Ging
gen, voel me regelmatig waardeloos en depressief.
een cliëntenraad en geeft hij als ervaringsdeskundige voorlichting over de impact van psychische problematiek op je leven en je sociale omgeving.
eigenlijk nooit meer naar colleges. Ik zat enorm in de
Dan kun je niet altijd goed functioneren op je werk.”
Bas woont alleen en heeft sinds drie maanden een relatie met Linda.
put en probeerde daar met meer drank en drugs uit te komen, met als gevolg dat ik flink in de schulden
Moeite met contacten
raakte. Op een gegeven moment kwam ik mijn kamer
Zijn vrienden van voor zijn opname is Bas kwijtgeraakt.
bijna niet meer uit en ging ik me steeds raarder
“Je hoopt dat mensen contact houden, maar zelfs een
19
“De diagnose borderline verklaart veel, maar lost zeker niet alles op”
Cliënten in beeld
Cliënten in beeld
heftig. Niet alleen die met vriendinnen. Ook met
3. Goed voelen en sterk zijn
sms’je was blijkbaar te veel gevraagd. Voor een deel ligt dat ook aan mijn ziektebeeld. Ik ben erg heftig en niet altijd even vergevingsgezind. Misschien waren sommige vrienden ook wel een beetje bang voor me. Ook nu vind ik het lastig om vriendschappen aan te gaan. Ik voel me gestigmatiseerd. Dat ervaar ik als een groot probleem binnen de GGZ. Ik wil wel, maar het lukt op de een of andere manier niet goed.”
20
“Op deze manier stellen we onze zoon in staat zich op een positieve manier te ontwikkelen”
anderen in de cliëntenraad. “Het is heel prettig om je ervaringen met anderen te kunnen delen. Vooral als het mensen zijn die met eenzelfde soort dingen moeten dealen.” Ook heeft hij zijn vriendin Linda op deze manier ontmoet. “Ik voel me fantastisch bij haar.
Ruben (14 jaar) is gediagnosticeerd met ADHD en heeft ook enkele symptomen van Oppositional Defiant Disorder (ODD). Het is voor Ruben erg moeilijk om zich ergens lang op te concentreren. Hij raakt snel afgeleid. Ook vindt Ruben het lastig om regels op te volgen. Hij kan erg ongehoorzaam zijn en, vooral als hij zijn zin niet krijgt, enorm driftig worden. Ruben krijgt intensieve begeleiding en gaat naar een specialistische dagopvang.
Ik heb er voor het eerst weer vertrouwen in dat ik een relatie misschien toch langere tijd kan volhouden.” Het geven van voorlichting doet hem ook goed. “Dat geeft me het gevoel dat ik nuttig ben. Ik hoop dat mensen er wat van opsteken en dat het hen helpt om het anders doen. Hopelijk trekken ze eerder aan de bel als het henzelf betreft of gaan ze ‘beter’ met hun vrienden om als die in vergelijkbare problemen zitten dan mijn vrienden met mij hebben gedaan.”
alleen ‘druk zijn’. Ruben luisterde niet naar de leerkracht, gedroeg zich opstandig en maakte vaak en heftig ruzie met zijn klasgenoten. Toen de leerkracht op een ouderavond de gedragsproblemen van Ruben aankaartte, schrokken zijn ouders flink. “We wisten wel dat hij drukker was dan andere kinderen, dat zagen we zelf natuurlijk ook. Maar dit hadden we niet verwacht. Zijn juf sprak zelfs over anti-sociaal gedrag. Daar waren we wel even van slag van.” Aandacht, structuur, veiligheid
Dilemma: Hoe zorg ik ervoor dat mensen mij beter begrijpen?
Ruben was altijd al een drukke jongen. Hij had altijd
Vervolgens is Ruben getest op verschillende
veel energie en kon moeilijk stilzitten. Toen hij acht
gedragsstoornissen. Hij bleek ADHD te hebben en
was, bleek dat er toch meer aan de hand was dan
enkele symptomen van ODD. Kenmerkend voor ODD
21
De ouders van Ruben:
Extra waardevol vindt Bas dan ook de contacten met
Cliënten in beeld
Cliënten in beeld
Herkenning en nuttig zijn
zijn negatief, agressief en opstandig gedrag. Met deze
ander kind nog wel eens een middag voor de tv kunt
informatie in hun achterhoofd zijn zijn ouders op zoek
laten zitten, is dat bij Ruben uit den boze. Dat vergt
gegaan naar speciale begeleiding. “We waren bang
ook andere aandacht.”
dat Rubens sociale ontwikkeling in gevaar zou komen als de gedragsproblemen niet aangepakt zouden
Groeien in je rol
worden. En ook dat we hem in toekomst, als hij
Er ging wel wat tijd over heen voor het beter ging
sterker zou worden, niet meer aan zouden kunnen.”
lopen met Ruben. “Het ging zeker niet vanzelf. Dit is
22
zelf natuurlijk ook een enorme slag maken. Je moet
De specialistische dagopvang en ook zijn school,
echt groeien in zo’n rol. En het duurde ook best een
Ruben zit inmiddels op een school voor voortgezet
tijd voor we veranderingen in Rubens gedrag zagen.
speciaal onderwijs, bieden veel aandacht, structuur en
Dan moet je doorzetten terwijl je nog geen resultaat
veiligheid. Sinds Ruben speciale begeleiding krijgt zit
hebt. Maar dat is het allemaal waard natuurlijk. Samen
“Ruben kent zijn eigen grenzen nu beter. Dat geeft veel rust”
met school en de opvang stellen we onze zoon in staat zich op een positieve manier te ontwikkelen, en later mee te doen in de maatschappij.”
hij een stuk beter in zijn vel. “Hij kan beter met anderen omgaan. Kent ook zijn eigen grenzen veel beter. Dat brengt rust. Ook in huis natuurlijk. Er zijn
Hendrik:
“Ook al ben ik inmiddels een oud baasje, ik kan nog steeds niet goed stilzitten”
nu veel minder ruzies met zijn broer Rik dan een paar jaar geleden.” Andere aanpak Daar hebben ook de ouders van Ruben een belangrijk aandeel in. “Van de dagopvang en ook van school hebben we geleerd dat we heel duidelijk moeten zijn naar Ruben toe. Dat was voor ons ook een proces. Het vergt zo’n andere aanpak dan we gewend waren van onze andere zoon. We moeten overal afspraken over maken en heel consequent zijn. En waar je een
Dilemma: Ruben heeft extra aandacht en ondersteuning nodig om goed in zijn vel te zitten en deel te kunnen nemen aan de maatschappij. Hoe zorgen we daarvoor?
Hendrik is 88 jaar. Hij is al 68 jaar getrouwd met Truus, die op dit moment herstellende is van een hartoperatie. Hendrik doet zo’n beetje alles nog zelf en leidt een actief leven. Hij fietst met andere senioren en is al 27 jaar penningmeester van de voetbalclub. Samen met Truus woont hij in het huis dat ze 62 jaar geleden kochten. Sinds een paar weken krijgen ze twee ochtenden per week huishoudelijke hulp.
“Dat wij op onze leeftijd nog zelfstandig kunnen wonen, daar ben ik dankbaar voor. We wonen hier al 62 jaar! De jongste is hier geboren, zo’n beetje al onze herinneringen liggen hier. Vroeger kwamen de kleinkinderen vaak logeren, maar die hebben nu zelf kinderen. Maar ook die zien we regelmatig, hoor. Allemaal aan de grote tafel in de keuken, heel gezellig! En het is gewoon een fijn huis om te bewonen. Truus en ik willen hier echt zo lang mogelijk blijven.”
Cliënten in beeld
Cliënten in beeld
Beter in zijn vel
23
een zwaar en intensief proces geweest. Wij moesten
Actief en onder de mensen
Ze zag dat het toch wel zwaar voor me was.” Hendrik
“Ook al ben ik inmiddels een oud baasje, ik ben graag
is heel tevreden over de hulp. “Die dame werkt netjes
bezig. Eigenlijk kan ik niet stilzitten. Na mijn pensioen
en snel, en is bijzonder vriendelijk. Maar toch doe ik
ben ik penningmeester geworden van de voetbalclub. Dat is nu alweer 27 jaar geleden. Ik voel me heel erg betrokken bij de club en ik vind het fijn dat ik op deze
“Ik denk dat we ons prima blijven redden, net als vroeger”
manier een steentje kan bijdragen. Bovendien houd ik
24
Zelf voetballen doe ik trouwens niet meer, dat is een
is, hebben we de hulp niet meer nodig. We zullen ons
beetje te veel van het goede. Maar met andere
prima redden, net als vroeger. Mijn dochter is daar
senioren van voetbal ga ik wel regelmatig fietsen.
soms wat zorgelijk over, ze zegt dingen als ‘Pap, jullie
Lekker met een cluppie eropuit. Verder probeer ik om
worden wel steeds oúder, hoor. Er kan jou ook iets
fit te blijven zo goed mogelijk voor mezelf te zorgen.
overkomen’. Maar Truus en ik zijn twee positivo’s,
Truus en ik letten goed op wat we eten. Daar voelen
volgens mij redden we het allemaal wel.”
we ons beter bij.”
Ron:
“Ik durf weer vooruit te kijken. Daar ben ik heel gelukkig mee”
Ook gaan Hendrik en Truus regelmatig naar het buurthuis. “Daar wordt zoveel leuks georganiseerd. Schildercursussen of dansavonden... Truus kan nu even niet mee, maar straks gaan we weer lekker met z’n tweetjes.” In goede en slechte tijden Sinds de operatie van Truus doet Hendrik bijna alles in huis in z’n eentje en neemt hij ook de persoonlijke verzorging van Truus op zich. “We moeten er allebei niet aan denken dat een vreemde haar zou moeten helpen met wassen en aankleden. Dat ik het zelf doe, vind ik vanzelfsprekend.” Wel hebben Hendrik en Truus sinds een paar weken huishoudelijke hulp. “Daar heeft mijn dochter Willeke op aangedrongen.
Dilemma: Hoe blijf ik in contact met mensen om mij heen, terwijl ik niet meer met hen kan doen wat ik altijd deed?
Ron is 33 jaar en heeft een bipolaire stoornis. Dat weet hij zelf nog maar kort. Twee jaar geleden is hij op straat beland en heeft hij een paar maanden in de crisisopvang gezeten bij De Binnenvest. Nu heeft hij weer een eigen huis. Hij zit in de schuldsanering, heeft werk en pakt met hulp van zijn psychiater en een sociaal psychiatrisch verpleegkundige zijn leven weer op.
Tot een jaar of drie geleden had Ron alles nog op de rit. Hij had een huurhuis, een baan en een partner. Maar toen zijn relatie uitging én hij zijn baan verloor, werd Ron depressief en raakte hij geïsoleerd. “Ik was alleen maar aan het huilen en at heel slecht. Ik had overdag geen energie, was ’s nachts klaarwakker. Ik stopte met opruimen, zorgde niet meer voor mezelf... Mijn huis lag vol met pizzadozen en vuilniszakken. Je weet wel, zoals je het in films ook wel ziet.” Ook had Ron moeite met het betalen van zijn rekeningen, maar daar zocht hij geen hulp bij: “Je loopt niet zomaar met je problemen te koop.”
25
het liever zelf. Straks als Truus weer helemaal de oude
Cliënten in beeld
Cliënten in beeld
zo de grijze cellen een beetje scherp!
Impulsieve beslissingen
niet meer die depressieve kant op gaan. En ook de
Depressieve periodes werden afgewisseld met
manische kant gelukkig niet. Want die is net zo
periodes van manie, waarin Ron overdreven
gevaarlijk eigenlijk.” Ook heeft hij hulp van een sociaal
optimistisch was en impulsieve beslissingen nam. Toen
psychiatrisch verpleegkundige. “Met haar had ik in
hij verliefd werd trok hij bijvoorbeeld meteen bij zijn nieuwe vriendin in en keek hij niet meer om naar zijn eigen huis. “Alle rekeningen die daar binnenkwamen,
4. Contact met de hulpverlener
“Ik voelde me de koning en sliep gewoon op straat”
die liet ik ook gewoon lekker liggen.” Rons schulden twee minuten een klik. Zij heeft heel veel dingen
Dat leek eerst niet zo’n probleem, tót hij in een
samen met me opgepakt. Me bij de hand genomen.
manische periode besloot dat hij niets meer met
Dat heeft me echt heel erg geholpen.”
hij naartoe?
Weg omhoog
26
Nu werkt Ron als postbezorger in Oegstgeest en Crisisopvang
inmiddels heeft hij weer een eigen huurhuis. “Ik heb
“Omdat ik toen in een manische periode zat, deed me
weinig te besteden, zit nog in de schuldsanering, maar
dat allemaal niet zoveel. Het was zomer, ik voelde me
ik kan wél rondkomen.” Het ritme van het werk doet
de koning en sliep gewoon op straat. Nou, dat bleek
Ron goed en hij vindt het lekker om buiten te zijn.
al snel niet echt super te zijn natuurlijk. Na een paar
Hij maakt contact met collega’s, met mensen in zijn
dagen zwerven ben ik toen in de crisisopvang van
postwijk en zo langzamerhand ook in z’n eigen buurt.
De Binnenvest terechtgekomen.” Vrienden waren niet
“Ik zit alweer een tijdje op de weg omhoog. Ik durf
in beeld en ook op de steun van zijn moeder en broer
ook weer vooruit te kijken. Daar ben ik heel
kon Ron niet rekenen. “Ik denk dat ik ze een beetje te
gelukkig mee.”
vaak teleurgesteld heb.” Medicatie
“Dorien weet wat ze doet en is heel respectvol” Joke (87 jaar) woont vanwege lichamelijke problemen in een aangepaste woning. Ze heeft twee keer per week huishoudelijke hulp en wordt dagelijks geholpen met douchen en aankleden. Drie keer per week gaat ze naar de dagverzorging georganiseerd door Radius Welzijn en ActiVite. Jokes man is overleden en sindsdien is er in korte tijd veel veranderd voor haar. Joke heeft geen kinderen.
voor tijdelijk begeleid wonen terechtgekomen. “Ik ben bracht veel helderheid. Nu heb ik medicatie en kan ik
ook een heel gezellige man. Híj bracht altijd de verhalen mee. Ik ben zelf meer een luisteraar. Het is nu twee jaar geleden, maar toch voelt het nog vaak heel leeg zo alleen.” Ook het feit dat Jokes gezondheid verslechterde maakt het moeilijk voor haar. “Ik kan veel minder, voel me afhankelijk. Vroeger was ik altijd degene die zorgde. Nu ben ik degene die verzorgd moet worden.” Duwtje in de rug
Via de De Binnenvest is Ron vervolgens in een project toen ook met een psychiater in contact gebracht. Dat
Willem en had weinig eigen bezigheden. Willem was
Dilemma: Hoe voorkom ik een terugval?
Joke is een rustige, vrij teruggetrokken vrouw. Twee
Gezelligheid vindt Joke tegenwoordig in haar
jaar geleden is haar man Willem overleden. “Dat was
ochtenden op de dagverzorging. “Ik ga daar heel
voor mij zo’n grote overgang! Ik deed alles altijd voor
graag heen.” Ze heeft daar veel contact met
27
Joke:
zijn vriendin te maken wilde hebben. Waar moest
Cliënten in beeld
Cliënten in beeld
stapelden zich op en hij werd z’n huis uitgezet.
begeleider Marleen, waar ze het bijzonder goed mee
opnieuw uitleggen op welke manier ik graag wil dat
kan vinden. “Marleen let erop dat ik het naar m’n zin
de dingen gedaan worden. Ik heb er weleens over
heb en stimuleert me om actief mee te doen.
gesproken met de mensen van de thuiszorg, maar die
Bijvoorbeeld bij wat ik noem ‘hersengymnastiek’.
zeggen dat ze er niet veel aan kunnen veranderen.”
Dan doen we in een groep een spel waarbij het de bedoeling is dat ons geheugen getraind wordt.
Deskundig en respectvol
Marleen let er ook op dat ik me sociaal opstel. Dat ik
Over de persoonlijke verzorging die Joke krijgt is ze
meebabbel. Ook als we gewoon met iets creatiefs
wél positief. “Ja, daar heb ik gelukkig een vaste
bezig zijn, zoals borduren of vilten. Want ik heb de
persoon voor: Dorien. Met haar heb ik het echt getroffen. Ze weet wat ze doet en is heel respectvol. Dat is heel belangrijk want dit soort hulp is natuurlijk erg intiem. Elke dag opnieuw. Ik vind het nogal wat
28
vreemde. Dat was echt een drempel die ik over moest.
29
om me letterlijk zo bloot te moeten geven aan een
neiging om me terug te trekken. Ook al vind ik dat
Dorien begreep dat heel goed, stelde me op m’n
Lisa:
zelf niet altijd fijn. Dan is het heel prettig als iemand je
gemak. Ja, echt heel fijn.” Ook vindt Joke het heel
een beetje in de gaten houdt en je nét dat duwtje in
prettig dat ze dit soort hulp kan krijgen. “Iedereen wil
de rug geeft dat je nodig hebt.”
er toch schoon en verzorgd uitzien? Nou, ik ook! En
“De begeleiders moeten echt aardig voor me zijn, anders voel ik me niet op m’n gemak”
Dorien maakt dat mogelijk.” Elke week een ander En er zijn meer begeleiders in het leven van Joke: de huishoudelijke hulp en degene die haar helpt met douchen en aankleden. Over de organisatie van de huishoudelijke hulp is Joke niet zo tevreden. “Er staat zowat elke week iemand anders op de stoep. Dat is echt niet prettig. Ik moet steeds aan een nieuwe persoon wennen. Het is niet alleen schoonmaken, het is iemand die in je huis bezig is, die al je spulletjes aanraakt. Dat vind ik best persoonlijk. En daarbij moet ik ook nog eens telkens
Dilemma: Met Dorien heb ik het echt getroffen. Hoe kan ik ervoor zorgen dat Dorien mijn vaste hulpverlener wordt?
Lisa (18 jaar) heeft een lichte verstandelijke beperking. Zij woont samen met haar ouders en haar broertje in Leiden. Over een paar jaar wil Lisa graag begeleid zelfstandig gaan wonen. Daar leert ze nu voor en daarnaast heeft ze creatieve dagbesteding.
verwachten vaak dat ik anders doe dan ik doe. Soms doen ze lullig tegen me. Alsof ik niet goed wijs ben.” Er zijn verschillende dingen die Lisa minder goed kan dan de meeste mensen. Ze vindt het moeilijk om oorzaak en gevolg te koppelen en heeft moeite met het nakomen van afspraken. Ook heeft ze moeite
Aan de buitenkant zie je niet dat Lisa verstandelijk
met lezen en schrijven. En vooral rekenen vindt ze erg
beperkt is, dat is soms wel een nadeel. “Mensen
lastig. “Dat kan ik gewoon niet zo goed.”
Cliënten in beeld
Cliënten in beeld
“Vroeger was ik altijd degene die zorgde. Nu ben ik degene die verzorgd moet worden.”
Helemaal zelfstandig wonen zit er voor Lisa niet in.
begeleider waarmee het helemaal niet klikte. Bij haar
Dat weet ze zelf ook. “Ik kan niet zo goed met geld
uitte Lisa zich niet en daardoor wist de begeleider niet
omgaan. Eerst had ik bijvoorbeeld nog geen pre-paid
wat er speelde en kon zij er niet voor Lisa zijn. Een
kaart. Toen had ik opeens een telefoonrekening die
vicieuze cirkel. “Ik vond haar echt niet aardig. Voelde
m’n ouders bijna niet konden betalen. En laatst had ik
me niet fijn. Daarom durfde ik ook niet eerlijk tegen
op internet allemaal dingen gekocht. Veel te duur, joh.
haar te zijn en vertelde ik haar niet alles.”
Die heeft m’n moeder toen weer allemaal
Over haar huidige begeleiders is Lisa wel enthousiast.
teruggestuurd.”
“Ik kan echt op ze vertrouwen. En ze luisteren altijd
Cliënten in beeld
“Als ik een afspraak heb, moet iemand me daaraan herinneren, zelf vergeet ik het”
naar me als er wat is.”
Sanne:
“Ik leer nu dat ik, ook als ik angst voel, tóch kan handelen”
30
Ook op andere fronten heeft Lisa hulp nodig. “Als ik een afspraak heb moet iemand mij wel even helpen herinneren, anders kom ik soms mijn bed gewoon niet uit. Ik vergeet het dan gewoon. Nu houdt m’n moeder alles voor me bij.” Op dit moment leert Lisa allerlei vaardigheden voor als ze de stap naar begeleid wonen gaat maken. “Koken, stofzuigen, afstoffen. Ik vind het wel leuk allemaal. Maar ik ben niet echt heel handig geloof ik. En een agenda. Dat probeer ik nu ook.” Luisteren
Sanne (23 jaar) is een alleenstaande vrouw met een angststoornis. Deze stoornis heeft invloed op bijna alle facetten van haar leven. Sanne vindt de omgang met andere mensen bijna altijd beangstigend. Ze is bang om dingen fout te doen en om afgewezen te worden. Sanne kan door haar stoornis niet werken of studeren op dit moment. Met behulp van een psychiater en medicatie probeert zij weer meer grip op haar leven te krijgen.
Ze was vroeger dus veel alleen. Op de basisschool én
Sanne heeft een moeilijke jeugd gehad. Ze heeft haar
Dagenlang van slag
vader nooit gekend en haar moeder moest hard
Spreekbeurten houden of naar een schoolfeestje gaan
werken om brood op de plank te krijgen, waardoor ze
vond Sanne doodeng. “Ik was dan letterlijk dagenlang
veel afwezig was. Sanne heeft geen broers of zussen.
van slag. Maakte me van tevoren veel zorgen over hoe
de middelbare school is Sanne veel gepest. “Ik voelde me vaak ongemakkelijk op school. Kinderen voelen dat feilloos aan natuurlijk. Met als gevolg dat ik bijna geen vrienden had. Meestal was ik degene die eruit lag in de klas en gepest werd. Dat deed me geen goed natuurlijk. Daar kwam nog bij dat m’n moeder ‘s avonds veel weg was omdat ze in de schoonmaak werkte. Dan moest ik maar een beetje in m’n eentje uitzoeken hoe ik weer moed verzamelde voor de volgende dag.”
Lisa heeft veel contact met hulpverleners. Zowel op de plek waar ze leert voor haar nieuwe woonsituatie als op de creatieve dagbesteding. “Ze zijn allemaal heel lief voor me. Dat vind ik heel belangrijk. Ze moeten echt aardig voor me zijn, anders voel ik me niet op
Dilemma: Ik kan sommige dingen niet alleen, dan heb ik hulp nodig van iemand anders. Hoe zorg ik dat ik diegene kan vertrouwen?
31
m’n gemak.” In het verleden had Lisa een keer een
Cliënten in beeld
“Veel te duur, joh”
het zou gaan en daarna natuurlijk over hoe het
Eerste stap
gegaan was. Dan was ik bang dat iedereen me een
“Mijn psychiater is echt een heel fijne vrouw. Ik wilde
mislukkeling zou vinden. Maar daar praatte ik met
ook graag een vrouw, want bij mannen voel ik me
niemand over. Eén leraar heeft me wel eens naar de
nog minder op m’n gemak dan bij vrouwen. Ik weet
decaan gestuurd om te praten, maar daar durfde
niet precies wat dat is. Misschien komt het doordat ik
ik eigenlijk niets te zeggen, dus toen ben ik niet
zonder vader ben opgegroeid? Daarnaast is ze ook
meer gegaan.”
een heel prettig persoon. Ze neemt me serieus, luistert
5. De toekomst
goed, veroordeelt me niet. Samen proberen we mijn
32
Na de middelbare school is Sanne pedagogiek gaan
Ook vindt Sanne het heel fijn dat haar behandelaar er
studeren. “Een paar jaar leek het wat beter te gaan.
rekening mee houdt dat ze ook nog wel eens een
Ik ging om met een paar aardige meisjes die ook niet
terugval heeft. “Het is een langdurig proces. Soms zit
zo hoog van de toren bliezen.” Tijdens haar stage ging
het mee, maar regelmatig zit het ook tegen. Het is
het echter mis. Toen ze een keer een presentatie
telkens aftasten wat mogelijk is.”
moest geven kreeg ze een paniekaanval, waarbij ze is
De gedachte aan het houden van een presentatie
flauwgevallen. “Ik ben toen een week mijn huis niet
maakt Sanne nog steeds erg angstig. Toch gaat het
uit geweest, alleen een keer om snel even
een stuk beter. “Ik leer nu dat ik, ook als ik angst voel,
boodschappen te doen.” Omdat ze niet nóg een keer
tóch kan handelen. Dat is de eerste stap. Ik hoop dat
“Samen proberen we mijn vertrouwen in mezelf en in anderen te vergroten”
er nog veel stappen bij komen, zodat ik mijn studie over een tijdje misschien weer kan oppakken.”
zo in paniek wilde raken, heeft Sanne in die periode ook haar studie stopgezet. “Met als gevolg dat ik alleen nog maar thuis zat. Na een paar maanden ben ik toen naar de huisarts gegaan. Ik had wel door dat het zo niet verder kon gaan.” Via de huisarts is Sanne bij een psychiater terechtgekomen.
Dilemma: Een klik met haar behandelaar is voor Sanne erg belangrijk, maar niet iedereen heeft een klik met zijn behandelaar. Wat zou je doen als die klik er niet is?
Omar:
“Ze weten hier waar ik naartoe wil en helpen me om dat te bereiken” Omar (19 jaar) is een rustige en vrolijke jongen met een lichte verstandelijke beperking. Hij heeft een Wajong-uitkering, woont bij zijn ouders en loopt stage bij een lunchcafé waar mensen met een verstandelijke beperking kunnen werken. In de toekomst wil Omar in een restaurant gaan werken als kok. “Ik wil ook een eigen huisje later. En natuurlijk een lief en mooi meisje ontmoeten.”
horeca. Er is veel ruimte voor veiligheid en structuur. Omar staat bij Deksels in de keuken. “Het is hier op een bepaalde manier rustig. Dat is goed voor mij. Als het allemaal heel snel moet, dan raak ik het overzicht kwijt en lukt het niet.” Stapje voor stapje Gaat het even wat minder of heeft Omar een slechte dag, dan kan hij een stapje terug doen. “Dat is niet overal zo. Ik heb het ook in een gewone lunchroom
In lunchcafé Deksels krijgen mensen met een
geprobeerd, maar daar werd ik heel onrustig.
(verstandelijke) beperking de ruimte om in hun eigen
Dan moet ik alles snel doen, maar dan klap ik juist
tempo te leren voor een toekomstige baan in de
dicht. En de mensen snapten me ook niet zo goed,
33
vertrouwen in mezelf en anderen te vergroten.”
Cliënten in beeld
Cliënten in beeld
Paniekaanval
wisten niet hoe ze me konden helpen.” Bij Deksels
“Gaat allemaal wel lukken denk ik”
werken mensen die speciaal zijn opgeleid om jongeren
Voor Omar kok kan worden op een gewone werkplek
als Bart verder te brengen. “De begeleiding is hier heel
kan moet er nog wel veel gebeuren. “Daar ben ik nog
goed. Ze weten waar ik naartoe wil en helpen me om
lang niet. Ik moet nog heel veel meer leren. Dat weet
dat stapje voor stapje te bereiken. Ik krijg ook steeds
ik zelf ook. Maar ik ben nog jong, toch? Thuis ben ik
meer taken en verantwoordelijkheden, dat vind ik
ook heel veel aan het koken. Mijn ouders steunen
erg leuk.”
me hier heel erg in, dus ik denk wel dat het allemaal gaat lukken. En dan wil ik later ook graag een lief en mooi meisje ontmoeten. Samen een leuk huisje en
Ook het contact met de andere medewerkers bevalt
dan kindjes.”
Omar goed. “Het is hier heel gezellig. Niet iedereen natuurlijk. Er zitten ook mensen bij die juist niet zo
34
Josje:
hier ook veel vrijer dan op die andere plek. Daar
“Mijn tijd zal het nog wel duren, maar hoe moet dat voor de volgende generaties?”
merkte ik veel meer dat ik toch net iets anders ben. Dat mensen me niet helemaal serieus namen. Hier ben je meer onder elkaar.”
35
sociaal zijn. Maar meestal lachen we veel. Ik voel me
Een kritiekpuntje heeft Omar ook: “Soms merk ik dat de coaches me teveel beschermen. Aan een kant snap
“Bij Deksels voel ik me veel vrijer dan op die andere stageplek” ik het wel, als het allemaal te snel gaat schiet ik snel weer de andere kant op, maar iets grotere stappen zou ik toch ook wel fijn vinden. Ik zou nu bijvoorbeeld wel een broodje willen bedenken en dat dat dan op de kaart komt. Maar daar moet ik nog mee wachten van mijn begeleider.”
Dilemma: Het is belangrijk dat Omar zich goed kan ontwikkelen. Hoe vinden zijn begeleiders de juiste balans tussen Omar zijn eigen fouten laten maken en het uit de weg gaan van prikkels en obstakels?
Josje (82 jaar) is weduwe. De laatste jaren heeft ze steeds meer lichamelijke klachten, waardoor ze niet meer alles zelf kan. “Ik loop zelfs met een rollator. Dat was altijd mijn grootste angst.” Als ‘meedenkend burger’ maakt Josje zich regelmatig zorgen over de toekomst.
eigenlijk. Ouderdomskwaaltjes. Ze bestaan dus echt. En ik kreeg veel pijn bij het lopen. Het is nog steeds niet duidelijk waar dat precies vandaan komt, maar ondertussen is het wel zo. Daarom loop ik nu dus met een rollator. Ik moet wel. En ik krijg veel ondersteuning. Huishoudelijke hulp, hulp bij het wassen en aankleden, boodschappenhulp... Terwijl ik altijd zoveel kon. Ik was altijd in de weer voor de
Rond haar tachtigste verjaardag ging het opeens een
gezinnen van m’n kinderen. Oppassen, poetsen...
stuk slechter met Josje. “Ik moest me steeds vaker bij
Maar ja, een mens wordt ouder. Dat heb ik moeten
de huisarts melden. Voor van alles en nog wat
accepteren.”
Cliënten in beeld
Cliënten in beeld
Onder elkaar
Midden in de maatschappij
het zélf prettig zouden vinden in de toekomst en
Josje staat ondanks haar fysieke beperkingen midden
vervolgens onderzoeken hoe ze dat kunnen realiseren,
in de maatschappij. “Ik ben echt een meedenkend
dan krijg je heel wat betere plannen.”
burger. Ik lees de kranten, volg het nieuws en als ik Wat daar allemaal langskomt. Dat baart me wel
Toch wil Josje niet alleen kritiek hebben. “Ik probeer
zorgen hoor. Mijn tijd zal het nog wel duren, maar
ook zelf na te denken over oplossingen. Zo kwam het
hoe moet dat straks allemaal? Ook nu is het al niet
er laatst tijdens een van de ochtenden op de
makkelijk voor wie geen pensioen heeft opgebouwd.
dagverzorging op dat ze die misschien wel goedkoper
Ik heb zelf een klein pensioentje en kan het allemaal
zouden kunnen maken door een eigen bijdrage te
nog wel rondbreien. Maar als dat niet hebt, dan is het
vragen voor het eten en drinken. Want eten en
pittig, hoor.”
drinken doe je thuis ook. En ik las een tijdje geleden in de krant dat het in Duitsland heel gebruikelijk is dat
36
“Eerst denken, dan doen”
jongere senioren oudere senioren helpen met allerlei
Ook vraagt Josje zich af hoe het straks moet als ze
hand- en spandiensten in en om het huis. Dat lijkt me
echt gaan bezuinigen op de zorg. “Dan hoor ik
nou een prima systeem!”
“Ik wil zeker niet alleen kritiek hebben, ik probeer zelf ook na te denken over oplossingen” allemaal plannen op de radio en TV, bijvoorbeeld over persoonlijke verzorging. Ik weet zelf hoe gevoelig het ligt, die persoonlijke verzorging. Daar kun je echt niet Jan en alleman voor inzetten. Zouden de plannenmakers dat zelf ook willen doen? ‘Eerst denken, dan doen’, zei ik altijd tegen mijn dochters. En let op: ouderenzorg gaat iedereen aan! Vroeg of laat krijgen we er allemaal mee te maken. Volgens mij moeten beleidsmakers er beter over nadenken hoe ze
Dilemma: Bezuinigingen maken veranderingen in de zorg noodzakelijk. Hoe behoud ik mijn persoonlijke integriteit als er gesneden wordt in de persoonlijke verzorging?
Vader van Yannick:
“Ik hoop dat we de toekomst op deze manier een stukje makkelijker kunnen maken voor mijn zoon” Yannick is een 16-jarige jongen met klassiek autisme. Hij heeft een bovengemiddelde intelligentie, maar vindt de omgang met andere mensen lastig. Ook heeft Yannick veel moeite met veranderende patronen. “Als iets niet volgens schema gaat, raakt hij vrijwel meteen ontregeld.” Omdat Yannick in de toekomst zelfstandig wil wonen en een baan wil, werken ze op de specialistische dagopvang aan het vergroten van zijn flexibiliteit.
Toen Yannick zeven was, werd bij hem ‘klassiek autisme’ geconstateerd. Hij is toen naar een speciale school gegaan en ook kreeg hij al snel specialistische dagopvang. “We willen Yannick zo goed mogelijk begeleiden richting de toekomst en dat kunnen we als ouders niet allemaal zelf”, legt zijn vader uit. “Door al vroeg met hem aan de slag te gaan, hebben we geprobeerd, en proberen dat we nog steeds, om hem zo goed mogelijk toe te rusten voor wat hem allemaal te wachten staat in de toekomst.”
37
Oplossingen
Cliënten in beeld
Cliënten in beeld
‘s nachts niet kan slapen luister ik altijd naar de radio.
De eerste tijd lag het accent van de begeleiding vooral
“Natuurlijk is alleen een baan met veel duidelijkheid
op het omgaan met sociale situaties. “Die zijn nog
en structuur later een optie voor Yannick. Iets anders
steeds moeilijk voor Yannick. Maar het mooie is dat hij
zit er niet in. Maar dan nóg... In het werkende leven
daarin wél heeft kunnen leren. Hij kan zich nu beter
heb je altijd te maken met onvoorspelbare factoren.”
verplaatsen in andere mensen en daardoor ook beter
Daarover praten zijn ouders en begeleiders met
op anderen reageren.”
Yannick. “En Yannick begrijpt dat. Het is tenslotte een
Nu Yannick ouder is komt tijdens de dagbesteding ook
slimme jongen. Maar het verschil tussen iets begrijpen
de voorbereiding op een baan aan de orde. “Het
en er goed mee om kunnen gaan is groot. Ik hoop dat
streven is om Yannick te leren met onverwachte
we, door er met z’n allen hard mee bezig te zijn, de
situaties om te gaan. Bijvoorbeeld door heel
toekomst een stukje makkelijker kunnen maken voor
voorzichtig af en de vertrouwde schema’s en patronen
mijn zoon”.
te doorbreken.”
38
De hele dag van slag In overleg met de opvang werken ze ook thuis hieraan. “Een voorbeeld. Normaal hebben we ‘s ochtends de routine dat Yannick eerst gaat douchen, dan ik en daarna mijn vrouw. Wat we laatst een keer hebben gedaan is dat helemaal omgooien. Stond ik al onder de douche toen Yannicks wekker ging.” “Vaste schema’s en patronen zijn echt zijn houvast. Van zo’n wisseling in het ochtendschema kan hij de hele dag van slag zijn.”
Julia:
“Het aanvragen van een nieuwe rolstoel stel ik telkens maar uit want dat kost zo veel energie”
“Heel voorzichtig doorbreken we nu af en toe de vertrouwde schema’s en patronen”
Voor Yannick zijn dat soort oefeningen heel pittig.
6. Informatie & toegankelijkheid
Dilemma: Wij proberen Yannick als ouders zo goed mogelijk structuur en veiligheid te bieden. Hoe gaat een werkgever daar later mee om?
Julia (40 jaar) heeft spinale musculaire atrofie. Door deze spierziekte zit zij in een elektrische rolstoel. Haar beenspieren zijn verlamd, en de spieren die ze wel kan gebruiken zijn erg zwak. Julia woont alleen en heeft geen partner. Julia laat zich door haar handicap niet uit het veld slaan. “Veel dingen zijn moeilijker voor mij dan voor anderen, maar dat neemt niet weg dat ik mijn leven zo leuk mogelijk wil inrichten.” Wat haar wel frustreert zijn de vele regels en de uitgebreide papierwinkel waar ze vaak mee te maken heeft.
Naast de formele zorg die Julia krijgt, zoals hulp bij het huishouden, wordt ze ook door veel anderen ondersteund. “Mijn ouders doen heel veel voor me, m’n vrienden, m’n zusje... Maar bijvoorbeeld ook als ik boodschappen ga doen. Ook dan moet ik mensen om hulp vragen, omdat ik zelf de meeste dingen niet uit de schappen kan pakken. Gelukkig weerhoudt me dat er niet van om zelf naar de winkels gaan. Ik ben niet verlegen aangelegd, maak makkelijk contact, dus ik red me wel.” Vechten Wel heeft Julia last van alle regels en de bureaucratie
39
Onvoorspelbare factoren
Cliënten in beeld
Cliënten in beeld
Beter op anderen reageren
die ze regelmatig bij instanties ervaart. “Ik laat me
En dan kan ik wél een vergoeding krijgen voor een
door wat ik zelf allemaal niet kan niet uit het veld
taxibusje dat van Leiden naar Amsterdam vreselijk veel
slaan, doe ongelofelijk m’n best, dan is het echt niet
geld kost, maar ik kan niet gewoon een kilometer
fijn dat je in 99 procent van de gevallen het gevoel
vergoeding krijgen voor mijn zelf georganiseerde
krijgt dat je voor allerlei dingen moet vechten.”
vervoer. Dat is toch absurd!”
Julia schrijft namelijk nog zelf, maar dat kost haar veel
“Ik maak makkelijk contact, dus ik red me wel”
Zorgen over de toekomst Soms maakt Julia zich zorgen over de toekomst. Mijn ouders worden ook ouder en krakkemikkiger. “Mijn
40
gekregen. Dat betekent dat hij tijdelijk geen auto kan
anderen, maar zelfs het omslaan van een bladzijde
rijden. Dat komt natuurlijk wel weer goed, maar ja, er
Robert, de man van Mies:
kost mij energie. Waarom moet er nou voor alles wat
komt ook een moment dat hij het definitief niet meer
je wilt regelen zo’n enorme papierwinkel ingevuld
kan, of dat hij er zelfs niet meer zal zijn. Dan moet ik
worden? Dat zou echt niet nodig moeten zijn.” Zaken
naar andere oplossingen zoeken. Dat is lastig.
als declaraties invullen of verantwoording afleggen
Vrienden en jongere familieleden werken over het
“Er komt zoveel op je af... Zelf zag ik door de bomen het bos niet meer”
bij herhaalaanvragen kosten Julia veel tijd. “Ik ben
algemeen. Hoe dat er in de toekomst uit moet zien, ik
genoodzaakt dat te doen op dagen dat mijn hulp
weet het niet. De laatste tijd denk ik daar steeds vaker
er is, anders put dat me te veel uit.”
over na.”
Uitstel en afstel Ook leidt de bureaucratische ‘tegenwerking’ bij Julia soms tot uitstel van zaken. “Ik moet echt een nieuwe rolstoel, maar het gedóe dat dat met zich meebrengt... Ik stel het elke keer maar weer een maandje uit.” Er zijn ook gevallen waarin ze denkt: láát maar. “Ik heb bijvoorbeeld een auto, maar daar kan ik zelf niet in rijden, mijn vader rijdt mij. Om een vervoers vergoeding te krijgen moet je dan invullen of je in je eigen auto rijdt. Dat is bij mij dus niet het geval.
Dilemma: Als iets voor elkaar krijgen je meer energie kost dan dat het je oplevert, wat doe je dan?
Sinds Mies (81) vorig jaar een herseninfarct heeft gehad staat Robert (77) er grotendeels alleen voor. Dat valt niet altijd mee en zeker in het begin was het enorm zoeken voor Robert. “Er moet zoveel geregeld worden en het is zo complex, in het begin had ik geen flauw idee waar ik moest beginnen. De casemanager met wie ik via het ziekenhuis contact kreeg heeft toen geholpen om de zaken op een rijtje te zetten en de juiste hulp voor mijn vrouw te regelen.”
Toen Robert op een avond na het bridgen thuiskwam, trof hij Mies op de grond in de woonkamer aan. “Ik raakte helemaal in paniek en heb meteen de ambulance gebeld.” In het ziekenhuis werd duidelijk dat Mies een herseninfarct had gehad. Na een operatie aan haar halsslagader heeft Mies drie maanden gerevalideerd in een revalidatiecentrum. Daar kreeg ze ook afasietherapie. “Dat heeft veel verbetering gebracht, maar niet voldoende. Praten gaat niet meer als voorheen. Dat is voor Mies heel frustrerend. En ik vind het ook moeilijk. We gingen natuurlijk op een bepaalde manier met elkaar om en nu is dat toch heel anders.”
41
moeite. “Het is vaak lastig voor te stellen voor
Cliënten in beeld
Cliënten in beeld
vader heeft nu bijvoorbeeld net een nieuwe heup
Lotgenotencontact
Tijd voor eigen dingen
Ook fysiek kan Mies een heleboel dingen niet meer en
Heel belangrijk voor Robert en Mies is de
de laatste maanden wordt ze bovendien steeds
dagbesteding waar Mies drie keer per week heengaat.
vergeetachtiger. “Ik weet niet of die vergeetachtigheid
“Mies geniet echt enorm van knutselwerkjes die ze
met haar infarct te maken heeft of dat het er los van
daar doet. Het klinkt misschien een beetje
staat. Feit is in ieder geval dat we het allebei merken.
oneerbiedig, maar zo bedoel ik het niet. Met haar
Dat geeft veel kopzorgen voor de toekomst.” Op
handen bezig zijn doet haar gewoon enorm veel
aanraden van de casemanager bezoekt Robert daarom
goed.” En ook voor Robert is het goed dat Mies naar
regelmatig een groep met partners van mensen met
de dagbesteding gaat, het geeft hem de ruimte iets voor zichzelf te doen. “Veel van mijn ‘eigen dingen’ heb ik opgegeven. Ik wil Mies namelijk niet te vaak
42
dementie en aanverwante klachten. “Het is vreselijk
ook aan onze groentetuin kom ik niet meer voldoende
moeilijk om je partner te zien afglijden. En met die
toe. Gelukkig neemt mijn broer dat nu van me over en
zorgen wil je júist je partner niet belasten natuurlijk.
eten we toch nog groenten uit eigen tuin. Op de
Het is echt heel fijn dat ik daar nu met anderen over
momenten dat Mies naar de dagbesteding is, heb ik
kan praten. Ik ben blij dat ik op dit spoor ben gezet,
nu toch weer wat tijd voor mezelf. Dan ga ik even
want zelf had ik geen idee dat zo’n club bestond.”
lekker mijn eigen gang. Ik ga een stuk fietsen of eens met een vriend een kop koffie drinken. Dat blijven
Een uitkomst
toch belangrijke dingen!”
Daarnaast heeft de casemanager Robert geadviseerd over aanpassingen in huis, zodat Mies thuis kon blijven wonen, over huishoudelijke hulp, over hulp bij haar persoonlijke verzorging en over dagbesteding. “De gerichte informatie die zij me gaf was echt een uitkomst. Zelf zag ik door de bomen het bos niet meer. Je hebt er ook nooit eerder mee te maken gehad, dus hoe zou je dat allemaal moeten weten? De hulp die we nu krijgen is heel welkom. Ik zou alles graag zelf doen, maar dat gaat gewoon niet. Helaas ben ik ook niet meer zo fit als ik zou willen.”
Dilemma: Er gebeurt zoveel in ons leven dat niemand het meer kan overzien. Hoe vinden we dan snel de juiste hulp?
43
alleen laten. Bridgen doe ik dus nauwelijks meer en
Cliënten in beeld
Cliënten in beeld
“Met sommige zorgen wil je juist je partner niet belasten”
Cliënten in beeld
44
