Brancheonderzoek BNA Conjunctuurmeting oktober 2012
Koninklijke Maatschappij tot Bevordering der Bouwkunst Bond van Nederlandse Architecten Jollemanhof 14 Postbus 19606 1000 GP Amsterdam T 020 555 36 66 F 020 555 36 99
[email protected] www.bna.nl
In opdracht van BNA.
Zoetermeer, november 2012
De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia/Stratus. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning in artikelen, scripties en boeken is toegestaan mits de bron duidelijk wordt vermeld. Vermenigvuldigen en/of openbaarmaking in welke vorm ook, alsmede opslag in een retrieval system, is uitsluitend toegestaan na schriftelijke toestemming van Panteia/Stratus . Panteia/Stratus aanvaardt geen aansprakelijkheid voor drukfouten en/of andere onvolkomenheden.
The responsibility for the contents of this report lies with Panteia/Stratus . Quoting numbers or text in papers, essays and books is permitted only when the source is clearly mentioned. No part of this publication may be copied and/or published in any form or by any means, or stored in a retrieval system, without the prior written permission of Panteia/Stratus . Panteia/Stratus does not accept responsibility for printing errors and/or other imperfections.
Inhoudsopgave
Samenvatting
4
1
Inleiding
5
2
Vooruitzichten
7
2.1
Werkvoorraad
7
2.2
Aantal nieuwe opdrachten
8
2.3
Ontwikkeling omzet
9
2.4
Ontwikkeling honorarium
9
2.5
Ontwikkeling aantal medewerkers
10
2.6
Ontwikkeling per marktsector
11
2.7
Ontwikkeling per type opdracht
12
2.8
Ontwikkeling per type opdrachtgever
13
3
Financiering en verwachte veranderingen
15
3.1
Financiële belemmeringen
15
3.2
Veranderingen in de komende 12 maanden
16
3
Samenvatting De BNA peilt ieder half jaar de stemming in de branche met de conjunctuurpeiling. Hiervoor wordt een vaste vragenlijst gebruikt die aan alle bureaus is voorgelegd. Dankzij deze vaste aanpak zijn de resultaten in de tijd goed met elkaar te vergelijken. Een belangrijke indicator voor de branche is de werkvoorraad. Gemiddeld is er in oktober 2012 een werkvoorraad van circa 4 maanden. Dat is vrijwel gelijk aan de situatie van begin 2012. Een jaar geleden was dat nog 4,7 maanden. Voor de branche was 2008 een topjaar. De werkvoorraad lag toen op een niveau van ruim 9 maanden. Daarbij komt dat in 2008 bijna 2 keer zoveel mensen werkten in de branche. De verwachtingen voor het aantal nieuwe opdrachten en de ontwikkeling van de omzet zijn niet positief. Meer dan de helft van de bureaus verwacht een daling in het aantal opdrachten en van de omzet. En dit werkt ook door in het aantal medewerkers dat het bureau in dienst kan houden. Hier verwachten de bureaus een verdere daling van circa 5%. De weinig optimistische verwachtingen bij deze vragen zijn de afgelopen 4 metingen vrijwel gelijk en ze blijken in de praktijk helaas ook uit te komen. Van de kantorenmarkt en de woningmarkt verwachten de meeste bureaus weinig de komende tijd. Relatief positief zijn de verwachtingen in de gezondheidszorg en de gemengde projecten. Kijken we naar de aard van de projecten dan zijn transformatie/renovatie, hergebruik/herontwikkeling en verbetering/verduurzaming de typen opdrachten waar bureaus net als bij de vorige meting een duidelijke toename van het belang verwachten. Nieuw in de vragenlijst van oktober zijn vragen rond de financiering van het bureau. Circa de helft van de bureaus heeft geen last van financiële belemmeringen. Bureaus die wel problemen ervaren, noemen het toenemende debiteurenrisico en de kredietlijnen met de bank. De financiële belemmeringen werken door in de reguliere bedrijfsvoering en bij het doen van investeringen (vernieuwing/innovatie). Het komend jaar ligt de focus bij de bureaus op het vergroten van de concurrentiekracht, verdere kostenreductie, het verhogen van de productiviteit en het doorvoeren van procesinnovatie(s).
4
1
Inleiding
De BNA heeft de laatste jaren een onderzoeksagenda die bestaat uit de Benchmark die zich richt op de bedrijfseconomische prestaties van bureaus en twee halfjaarlijkse conjunctuurpeilingen. De laatste conjunctuurpeiling is in oktober 2012 uitgevoerd. De vragen die in deze conjunctuurpeiling worden gesteld zijn binnen de bouwketen via het platform Cencobouw (overlegplatform van brancheverenigingen in de bouw en infra) afgestemd. Daardoor zijn de resultaten van het conjunctuuronderzoek van verschillende partijen in de bouwketen goed met elkaar te vergelijken. Per bureau 1 respondent
Voor het onderzoek is per bureau één directeur-eigenaar uitgenodigd. Bij de tweede oproep is, indien aanwezig, een tweede directeur-eigenaar uitgenodigd. Bij de derde oproep is een eventuele derde directeur-eigenaar uitgenodigd. Per bureau kon maar één keer de vragenlijst worden ingevuld. In totaal zijn op deze manier 1.412 bureaus uitgenodigd, bij 22 bureaus is de mail niet aangekomen. 421 bureaus hebben de vragenlijst helemaal ingevuld. De netto-respons is hiermee 30%. Tabel 1
Verdeling respons
Aantal respondenten
In % aantal leden BNA
1 tot 5 medewerkers
301
28
5 tot 10 medewerkers
53
29
10 tot 20
39
42
20 tot 40
18
72
40 of groter
10
77
421
30
Totaal
5
2
Vooruitzichten
2.1
Werkvoorraad De werkvoorraad uitgedrukt in maanden verschilt sterk met de omvang van de bureaus. De resultaten van deze meting worden vergeleken met onderzoek dat in opdracht van de BNA vanaf 2008 is uitgevoerd.
Werkvoorraad blijft op dieptepunt
De werkvoorraad is gezakt tot het niveau van het 2010. In 2011 leek de weg naar boven weer een beetje gevonden te zijn. Begin 2012 is de tweede dip echter duidelijk geworden en de huidige meting laat zien dat alleen de grootste bureaus een positief signaal laten zien. Bij de andere grootteklassen is de werkvoorraad vergelijkbaar met die van dit voorjaar. Bij deze ontwikkeling komt nog dat er de laatste jaren een aanzienlijke daling van het aantal medewerkers in de branche is. Ten opzichte van 2008 is meer dan de helft van de werkgelegenheid verdwenen in de branche. De werkvoorraad van 2012 is daarmee dus ook nog eens een veel kleinere voorraad want er worden veel minder medewerkers mee gedekt dan in topjaar 2008. De gemiddelde werkvoorraad bedraag nu 4 maanden. Dat is vrijwle gelijk aan de situatie een half jaar geleden. In 2011 was de situatie beter met een gemiddelde werkvoorraad van 4,7 maanden. In Figuur 1 is als eerste jaar 2008 afgebeeld. Voor de branche was 2008 een erg goed jaar. Figuur 1
Voor hoeveel maanden is er werkvoorraad?
20 mnd 17,3
16 mnd 14,9 12,0
12,0
12 mnd
11,8
11,1
8 mnd
9,5 8,2
9,1 8,4
7,8 7,7
6,7 5,6 4,8
4 mnd
5,9 5,0 3,9
9,5 8,1
8,9 7,5 7,6
7,1
6,9
6,5 5,5
5,3 4,9
4,4
4,1
3,5
4,9 4,6 3,6
2011 maart
2011 sept
2012 maart
2012 nov
0 mnd 2008
2009 1 tot 5
2010 5 tot 10
10 tot 20
20 tot 40
40 en groter
Bron: Stratus marktonderzoek 2009-2012, USP 2009 en 2008, bewerking Stratus
.
7
Figuur 2
Beoordeling huidige werkvoorraad 3% 24%
tot 5
73% 4% 19%
5 tot 10
77% 3% 21%
10 tot 20
77% 6% 17%
20 tot 40
78% 20% 30%
40+
50% 0%
10%
20%
30%
40%
50%
Groot
60%
70%
80%
Normaal
90%
100%
Klein
De huidige werkvoorraad wordt in het algemeen als ‘klein’ ervaren. Opvallend is dat de grotere bureaus (40+) hun werkvoorraad relatief beter beoordelen dan kleinere bureaus.
2.2
Aantal nieuwe opdrachten
56%
De prognoses voor 2012 zijn gevraagd voor het komende kwartaal en voor heel 2012.
verwacht daling aantal
Het aantal optimistische bureaus is gedaald tot 16%. Het vierde kwartaal in aantal op-
opdrachten
drachten gaat volgens slechts 10% positief eindigen. Het aantal opdrachten daalt voor heel 2012 gemiddeld met circa 5%. Begin dit jaar werd een daling verwacht van 4,8%. Die inschatting blijkt dus uit te komen. Figuur 3
Verwachte ontwikkeling aantal nieuwe opdrachten
35% Daling met meer dan 10% 13% 12% 16% 15%
Daling met 5% tot 10%
31% 31%
Blijft ongeveer gelijk 25%
5% 3%
Stijging met meer dan 10%
0%
37%
C
10% 10% 7% 9%
Stijging met 5% tot 10%
8% 7%
5%
3e kwartaal 2011
8
39% 40% 41%
10%
15%
20%
1e kwartaal
25%
30% 4e kwartaal
35%
40%
45%
Heel 2012
2.3
Ontwikkeling omzet De prognose voor de omzet laat bijna hetzelfde beeld zien als bij de ontwikkeling van
58% verwacht daling
het aantal opdrachten. Niet meer dan 16% verwacht nog een stijging van de omzet.
omzet
De verwachting is ten opzichte van begin 2012 duidelijk negatiever geworden. De gemiddelde omzetdaling werd begin 2012 nog ingeschat op 3,9%. Inmiddels is de verwachte omzetdaling in negatieve zin bijgesteld naar 5% voor heel 2012. Figuur 4
Verwachte ontwikkeling omzet
34% 36%
Daling met meer dan 10%
43%
16% 15% 18% 15%
Daling met 5% tot 10%
Blijft ongeveer gelijk 25%
29% 30%
34%
8% 8% 8% 9%
Stijging met 5% tot 10%
7% Stijging met meer dan 10%
4% 0%
13%
7%
5%
10%
15%
3e kwartaal 2011
2.4
40%
20%
25%
1e kwartaal
30%
35%
40%
45%
4e kwartaal
50%
Heel 2012
Ontwikkeling honorarium
Daling honorarium met
Het honorarium staat al tijden onder druk en daarin is geen verandering gekomen vol-
gemiddeld 3,9%
gens de leden van de BNA. Een derde verwacht een daling met 5 of meer procent. De ontwikkeling van het honorarium daalt naar verwachting. Vergeleken met de beelden van het eerste kwartaal zijn de bureaus iets positiever op dit onderdeel. Begin dit jaar was de verwachting een daling van gemiddeld 2,9%, dat is nu 3,9% voor heel 2012. Figuur 5
Verwachte ontwikkeling honorarium 2012
17% 21% 18% 24%
Daling met meer dan 10%
26%
7% 7% 10%
Daling met 5% tot 10%
54% Blijft ongeveer gelijk
72%
3% 4% 2% 2%
Stijging met 5% tot 10%
Stijging met meer dan 10%
66% 62%
1% 3% 0% 2% 0%
10%
3e kwartaal 2011
20%
30% 1e kwartaal
40%
50%
60%
4e kwartaal
70%
80%
Heel 2012
9
2.5
Ontwikkeling aantal medewerkers
Aantal medewerkers
De werkgelegenheid staat heel 2012 sterk onder druk. Het hele jaar is de stemming
daalt met 5%
vrijwel onveranderd negatief. Slechts 2% van de bureaus verwacht een stijging van het aantal medewerkers. Een gemiddelde daling van 5% is de verwachting over het hele jaar bezien. Figuur 6
Verwachting ontwikkeling aantal medewerkers
13% Daling met meer dan 10% 6%
26% 24% 26% 22% 24% 26%
Daling met 5% tot 10%
77%
49% 51%
Blijft ongeveer gelijk
46% 3% 3% 1% 1%
Stijging met 5% tot 10%
Stijging met meer dan 10%
1% 1% 0% 1% 0%
10%
3e kwartaal 2011
10
20%
30%
40%
1e kwartaal
50%
60% 4e kwartaal
70%
80%
90%
Heel 2012
2.6 Alle marksectoren onder druk. Zorg en gemengde projecten relatief gunstig
Ontwikkeling per marktsector Wordt gekeken naar de marktsectoren, dan verwacht 22% van de bureaus een toename van het belang voor de eigen portefeuille bij gemengde projecten. De kantorenmarkt blijft zeer zwak en daar komt voorlopig weinig verbetering in. Vergeleken met de meting van dit voorjaar is het beeld vergelijkbaar met als verschil dat de percentages bij ‘belang neemt toe’ lager zijn, en bij ‘belang neemt af’ hoger. Figuur 7
Ontwikkeling per marktsector in 2011
Woningen
2%
5%
3%
Kantoren
46%
15% 6%
Winkels
30% 19%
7% 8%
Onderwijs
42%
44% 14%
Gezondheidszorg
18%
9%
Stedenbouw
24%
18% 19%
9% 10%
22% 37%
17% 19%
9% 7%
48% 26%
Gemengde projecten
22%
5%
29%
18% 28%
Overig
18%
4% 0%
45%
33%
16%
37%
13% 10%
20%
30%
40%
50%
60%
Belang neemt af Blijft gelijk Belang neemt toe Niet actief in dit segment, wel plannen Niet actief in dit segment en geen plannen
11
2.7
Ontwikkeling per type opdracht
Afname nieuwbouw,
Transformatie/renovatie, hergebruik/herontwikkeling en verbetering/verduurzaming zijn
toename transformatie,
de typen opdrachten waar bureaus net als bij de vorige meting een duidelijke toename
hergebruik en verbete-
van het belang verwachten. Woningen en nieuwbouw in het algemeen bieden in 2012
ring/-duurzaming.
volgens de meeste bureaus weinig kansen. Dit beeld komt volledig overeen met de vorige drie peilingen. Figuur 8
Ontwikkeling per type opdracht
Nieuwbouw woningen
2%
Nieuwbouw overige gebouwen
12%
13% 14%
2%
25%
4%
22%
4%
27%
7%
17%
4%
0%
29% 31%
16%
Planvorming, onderzoek, gebiedsontwikkeling en advieswerk
45%
11% 17%
Restauratie
51%
12% 13%
Verbetering/verduurzaming
54%
5% 12%
Hergebruik/herontwikkeling
46%
30%
9%
2%
Transformatie/renovatie
51%
23%
12%
28%
35%
16% 10%
20%
30%
Belang neemt af Blijft gelijk Belang neemt toe Niet actief in dit segment, wel plannen Niet actief in dit segment en geen plannen
12
40%
50%
60%
2.8
Ontwikkeling per type opdrachtgever
Minder van ontwikke-
Ook aan de opdrachtgevers kant zijn verschuivingen te verwachten. Van projectont-
laars, aannemers, cor-
wikkelaars en aannemers wordt dit jaar niet veel meer verwacht. Particulieren en in
poraties en overheden.
aanzienlijk minder mate de gezondheidszorg zijn segmenten die het nog relatief goed
Particulieren, bedrijven
lijken te doen. Van projectontwikkelaars wordt weinig verwacht en dat is ook het geval
en zorg doen het rela-
bij aannemers en corporaties. De overheidsmarkt ziet er evenmin positief uit.
tief goed.
Figuur 9
Ontwikkeling aard van de opdrachtgevers 21% Particulieren
44%
26%
2%
7% 31%
Bedrijfsleven
Projectontwikkelaars
12%
16%
17% 26%
12%
5%
Gezondheidszorg
25%
16%
8%
36% 17%
9% 8%
Onderwijs
32%
25% 15%
23% 44% 22%
Overheid overig
39%
26%
15%
3%
Woningcorporaties
50%
23%
7%
4%
Aannemers
41%
15%
2%
6%
9%
25% 39%
22% Overig
0%
38%
13%
5%
23% 10%
20%
30%
40%
50%
60%
Belang neemt af Blijft gelijk Belang neemt toe Niet actief in dit segment, wel plannen Niet actief in dit segment en geen plannen
13
3
Financiering en verwachte veranderingen
In de meting van oktober zijn voor het eerst de vragen gesteld over de financiering van de bureaus en de veranderingen die bureaus verwachten in de komende 12 maanden. Het idee is dat bureaus als gevolg van de financiële crisis mogelijk meer problemen ervaren met het financieren van de activiteiten. In Cenco bouw verband zijn deze vragen afgestemd.
3.1
Financiële belemmeringen
Toenemende debiteu-
Lang niet alle bureaus ervaren financiële belemmeringen. Er is echter wel een verschil
renrisico’s en belem-
te zien per grootteklasse. De bureaus met 5 tot 10 medewerkers en de 20 tot 40 bu-
meringen bij kredie-
reaus hebben meer financiële belemmeringen. De 20 tot 40 bureaus hebben relatief
ten/leningen.
veel last bij het verkrijgen van bancaire financiering. De toenemende debiteurenrisico’s vormen bij een derde van de bureaus een probleem. Figuur 10
Ondervindt uw bureau financiële belemmeringen?
33%
bij bancaire kredieten/leningen
5%
bij internationaal krediet bij het aantrekken van eigen vermogen
50%
10% 11% 22%
10%
bij niet-bancaire kredieten/leningen
57% 59%
40%
nee of niet noemenswaardig
0% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 3% 2% 0% 0% 0% 19%
toenemende debiteurenrisico’s ja, andersoortige financiële belemmering
5%
0 mnd
10 mnd
1 tot 5
34% 31% 33% 30%
10% 13% 11% 10%
20 mnd 5 tot 10
30 mnd
40 mnd
10 tot 20
50 mnd 20 tot 40
60 mnd
70 mnd
40 en groter
15
Bijna de helft van de bureaus heeft last van de financiële belemmeringen bij de bedrijfsvoering. Aan de bureaus is gevraagd het belangrijkste punt aan te kruisen waar die last wordt ervaren. Als bureaus last hebben, dan ervaren ze die vooral bij de reguliere bedrijfsvoering. Het doen van investeringen is bij de kleinere bureaus relatief vaak genoemd. Bij de 20 tot 40-bureaus gaat het relatief vaak over innovaties en vernieuwingen die last hebben van financiële belemmeringen. Figuur 11
Hinderen financiële belemmeringen uw bedrijfsvoering?
nee of niet noemenswaardig
44%
13% 15%
bij de lopende productie c.q. reguliere exploitatie 8% 4% 8%
bij innovatie/ontwikkeling van nieuwe producten/diensten bij het aantrekken van gekwalificeerd personeel bij het doen van investeringen bij aanschaf van andere (financiële) activa bij andere onderdelen van de bedrijfsvoering
0% 1% 0% 0% 0%
16% 13% 10% 10%
1% 0% 3% 0% 0% 4% 6% 5% 10%
1 tot 5
3.2 Focus op: concurrentiekracht, kostenreductie,
30%
17%
5%
0%
0 mnd
25% 22%
57% 53% 54% 50%
10 mnd
5 tot 10
17%
20 mnd
30 mnd
10 tot 20
40 mnd
50 mnd
20 tot 40
60 mnd
40 en groter
Veranderingen in de komende 12 maanden Aan de bureaus is gevraagd op welke gebieden zij verwachten dat er de komende 12 maanden veranderingen gaan optreden. Maximaal twee veranderingen konden worden aangekruist. De resultaten zijn weergegeven per grootteklasse in Figuur 12.
productiviteit en procesinnovatie
De meest genoemde verandering is op het gebied van concurrentie en marketing. Ruim de helft van de bureaus verwacht op dit gebied veranderingen. Hierbij sluit aan de bijna even vaak genoemde verandering op het gebied van kostenreductie. De 20 tot 40-bureaus verwachten veranderingen op het gebied van hogere arbeidsproductiviteit en procesinnovaties. Dat is ook in lijn met de knelpunten die ze ervaren bij het financieren van innovaties zoals genoemd in Figuur 11. Bij de kleine bureaus valt op dat 13% voorbereidingen verwacht op de bedrijfsbeëindiging of overdracht van het bureau.
16
Figuur 12
Welke belangrijkste verandering(-en) voorziet u voor de komende 12 maanden? Maximaal twee antwoorden.
vergroting bedrijfsomvang door acquisitie - eigen groei
0%
5%
9%
18% 30% 21% 23%
hogere arbeidsproductiviteit - meer procesinnovatie
33% 40%
28% 31% 30% 32%
15% 17%
productverbetering
kostenreductie
41% 37%
scherpere prijsconcurrentie - intensievere marketing
voorbereiden op bedrijfsbeëindiging of overname door derden
geen of andersoortige verandering
0% 0%
0% 0%
0% 1 tot 5
6% 5%
5%
50%
55% 56% 50% 55% 59% 56% 50%
13%
13%
20%
10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%
5 tot 10
10 tot 20
20 tot 40
40 en groter
17
