BoekS t a r t EnVerder. lezen, luisteren, kijken, spelen met baby s en peuters in bibliotheek en kinderopvang

Boe kS t a r t EnVerder www.boekstar t.nl

lezen, luisteren, kijken, spelen met baby’s en peuters in bibliotheek en kinderopvang

EEN BLIJVENDE VOORSPRONG DOOR BOEKJES Gertruud Kemna is accountmanager Team Jeugd in Bibliotheek Zoetermeer. Daar is al veel ervaring opgebouwd met voorlezen aan jonge kinderen. De bibliotheek heeft een belangrijke – en plezierige – rol te vervullen in de ondersteuning van de kinderdagverblijven. Het werkt, daar is zij van overtuigd!

Wekelijks organiseert Bibliotheek Zoetermeer peutervoorlezen in een van de vestigingen. ❛Daarop komen niet alleen (groot)ouders met hun kinderen af; soms staat er een hele groep van een kinderdagverblijf onverwacht op de stoep. Blijkbaar is er behoefte aan voorleesprogramma’s. In overleg met de gemeente hebben we (in het kader van VVE) vertelkoffers, gevuld met boeken, attributen en lessuggesties rond thema’s. Kinderdagverblijven gebruiken die veelvuldig. Aansluitend bij deze thema’s verzorgen we ook workshops ‘interactief voorlezen’ voor ouders. Binnenkort gaan we van start met maandelijkse inloopochtenden voor (groot)ouders van BoekStartbaby’s. Met BoekStart kunnen we ons richten op het voorlezen aan de jongste kinderen. Via een aantal pilotprojecten doen we daarmee zeer positieve ervaringen op. We zijn een welkome gast op kinderdagverblijven! Inmiddels zijn we gestart met een pilot ‘BoekStart Digitaal’ waarbij we werken met de digitale prentenboeken en verwerkingssuggesties van WePboek. Er wordt druk geëxperimenteerd met de afwisseling van prentenboeken (voor)lezen en het bekijken van de geanimeerde versies ervan. Bij het materiaal zitten paspoortjes waarin leidsters met stickers kunnen aangeven welk boek ze hebben voorgelezen. Het ene dagverblijf hangt die paspoortjes bij de entree, de ander geeft ze aan ouders mee en een derde bericht erover in de eigen nieuwsbrief. Zo raken ouders betrokken bij het project. Voorlezen doen alle kinderleidsters wel, maar het belang ervan voor heel jonge baby’s verrast toch nog menig leidster. Wij wijzen erop dat baby’s verschillende stadia doorlopen met boekjes. Allereerst exploreren ze boekjes: ze proeven eraan, of laten ze knisperen. Vervolgens leren ze een boekje hanteren: ze ontdekken dat je bladzijden kunt omslaan. Ten slotte leren ze de inhoud begrijpen: de plaatjes in zo’n boekje zeggen iets over de wereld om hen heen. En ze ontwikkelen verhaalbegrip. Voor iedere fase zijn er verschillende babyboekjes. Het werkt, daar ben ik van overtuigd. We bieden met BoekStart concrete handvatten om kinderen zo vroeg mogelijk te helpen bij hun taalontwikkeling. Intussen stimuleren we gezelligheid en wezenlijk contact tussen de kinderen en de volwassenen die voor hen zorgen. Zie voor WePboek: www.wepboek.nl

❛ Leuk en zeer educatief. Je kunt niet vroeg genoeg beginnen met lezen.❜ 2

❜

IN HET NIEUWS Peuterboekengids online

www.boekenjeugdgids.nl De Peuterboekgids is al tien jaar een handige gids voor iedereen die te maken heeft met kinderen tussen 0 en 4 jaar. Vanaf 1 januari 2010 is een selectie van de allernieuwste mooie en vooral bruikbare boeken direct online te vinden: van speciale babyboekjes tot en met voorleesboeken voor peuters. Inmiddels bevat deze digitale gids ruim 1000 besprekingen van boeken voor kinderen van 0–4 jaar. Entoenentoen

www.entoenentoen.nl Eind 2009 verscheen het eerste nummer van een gloednieuw tijdschrift over voorlezen: Entoenentoen, met voorleesverhalen, liedjes en gedichten voor kinderen van 2 tot en met 6 jaar. Een blad waarmee je meteen aan de slag kunt! Er staat ook achtergrondinformatie in over voorlezen en middenin vind je een vertelplaat, die uitnodigt om samen te praten over wat er op deze plaat te zien valt. Abonneren kan via de bijbehorende website. Boekenkrukjes

Uitgeverij Clavis geeft veel boekjes uit voor baby’s, peuters en kleuters. Er zijn nu houten krukjes te koop, met afbeeldingen uit boeken van Leo Timmers, Guido van Genechten, Kathleen Amant en Liesbet Slegers. Te gebruiken in de leeshoek! Per set van drie verpakt; € 75,(ISBN 9789044813180).

Leespluim

Iedere maand wordt er een prentenboek bekroond met de Leespluim. De bekroonde boeken herken je in kinderboekwinkels aan de Leespluiminsteker. In bibliotheken vallen ze op door de Leespluim-sticker. Alle juryrapporten zijn te vinden op www.leesplein.nl (Laten lezen / Achtergronden en links / Bekroningen). Deze boeken zijn bekroond tussen januari en maart 2010: Balotje en het tasje van oma. Yvonne Jagtenberg (tekst en illustraties).

Leopold. Grrauw! Barbara Joosse (tekst) en Jan Jutte (illustraties). Querido. Grommige Gruf. Steve Smallman (tekst) en Cee Biscoe (illustraties).

Lemniscaat.

3

BOEKSTART: Baby’s houden van boeken Voorlezen aan baby’s, kan dat? Begrijpen ze dan al verhaaltjes? En kunnen ze al naar de plaatjes kijken? Het antwoord op al deze vragen is: ja! Baby’s kunnen meer dan je denkt. Al vanaf de eerste dag luistert de baby naar stemmen. In het eerste jaar ontwikkelt een kind zich snel en leert het veel nieuwe dingen.

BoekStart speelt daar op in. Dit programma wil het lezen met heel jonge kinderen bevorderen. Het is fijn om samen een boekje te bekijken, plaatjes aan te wijzen en te benoemen, versjes te leren, verhaaltjes te vertellen en ernaar te luisteren. Kinderen die al vroeg in aanraking komen met boeken hebben straks een voorsprong op school. Daar hebben ze hun hele leven plezier van. Meedoen met BoekStart is gratis. Ouders ontvangen als hun baby 3 maanden oud is een brief van de gemeente met een waardebon. Met deze bon kunnen zij een gratis BoekStartpakket ophalen bij de bibliotheek. Een mooi rood koffertje, met twee boekjes om samen met hun baby te ‘lezen’, en met informatie rond voorlezen. In het koffertje is een speciaal voor ouders gemaakte brochure te vinden: BoekStartEnVerder, met voorleestips en kortingsbonnen. Er zijn al veel bibliotheken die meedoen. Die hebben een speciale babyhoek, vaak met een box en aankleedkussen. Een overzicht van de bibliotheken die meedoen of dat binnenkort gaan doen is te vinden op www.boekstart.nl bij ‘Over boekstart / locaties’. 4

ZACHTE BABYBOEKJES Voor een baby rond een half jaar is er nog geen verschil tussen een boek of speelgoed: hij wil het op zijn eigen manier ontdekken. Door te voelen, te sabbelen, ermee te gooien. Een babyboek moet hier tegen kunnen. Nijntje op het strand. Dick Bruna Mercis (2010) 8 blz. (ISBN 9789056474096) € 4,95

Nijntje gaat naar zee. Haar bal gaat mee, haar schep en haar emmertje… Dit stoffen boekje heeft een eigen opbergzakje en is daardoor gemakkelijk mee te nemen. Ook in een zakje verkrijgbaar: Nijntjes speelgoed. Al leuk voor kleintjes vanaf ca. 9 maanden. Rupsje Nooitgenoeg buggyboekje (met slabbetje). Eric Carle Gottmer (2009) 12 blz. (ISBN 9789025746117) € 9,95

Wie kan er smakelijker eten dan Rupsje Nooitgenoeg? Als alle blaadjes op zijn, begint hij aan taart, worst, snoep, fruit en chocolade… Bij dit stevige buggyboekje hoort een slabbetje. Voor kleine lekkerbekken vanaf ca. 12 maanden. Welterusten Dikkie Dik (met knuffeldoekje). Arthur van Norden /

ill. Jet Boeke Gottmer (2009) 20 blz. (ISBN 9789025746391) € 13,95

In een stevige doos zitten een boekje over Dikkie Dik en een zacht Dikkie Dik-knuffellapje. Als de baby gaat slapen (hopelijk eerder dan Dikkie Dik in dit verhaal!) kan het doosje omgetoverd worden in een bedje. Kunnen baby en zijn knuffeltje samen lekker naar dromenland! Voor ca. 10 maanden. Knisperboekje – jungle. Guido van Genechten Clavis (2009) 8 blz. (ISBN 9789044811322) € 8,95

De bekende illustrator Guido van Genechten (Kleine kangoeroe!) maakte vier vrolijke stoffen knisperboekjes met dieren in de hoofdrol. Dit deeltje gaat over spannende dieren uit de jungle: een olifant, tijger, giraf, krokodil, zebra, leeuw en aap. De andere boekjes laten dieren van dichter bij huis zien: in de tuin, op de boerderij en in het water. Knisperplezier voor baby’s en dreumesen vanaf ca. 6 maanden.

❛ Geef het kind een boek en laat het zijn eigen gang maar gaan.❜ 5

BOEKIDEE 0–2 JAAR: Baby’s eerste speel- en voelboek DOOR: ELLY VAN DER LINDEN

Dit is een robuust boek. En dat voor een baby? Laten we zeggen dat de baby dan al enige ervaring met boeken heeft, ongeveer 1 jaar oud is en een echt onderzoekertje. Grote boeken zijn voor kleine armpjes meestal niet zo handig, maar dit boek heeft veilige afgeronde hoeken en het kan tegen een stootje. Het zit vol verrassingen: kleuren, vormen, doorkijkjes, spiegeltjes en aantrekkelijke voelmaterialen. Het is spannend om te kijken: wat piept er door dit gaatje? Hoe ziet die vlinder eruit? Waar is de grommende leeuw? En het is spannend om te voelen: gladde visjes, bobbelige wolken, ribbelige vierkanten, een zacht stofje en een glanzend vlak. Leestip

Het lezen van dit boek is vooral het ontdekken van al die verschillende dingen die er in het boek verwerkt zijn. Het lijkt het gemakkelijkst als het kleintje het boek voor zich op een tafel heeft liggen. Laat het kindje op zijn eigen manier het boek onderzoeken. Door welk element is het geboeid? Misschien is het vooral bezig met kijken. Bij alle onderwerpen staat wel iets van tekst zoals: ‘broem, broem daar gaan we’ of ‘kijk maar’ bij de spiegeltjes. Ook wanneer het kind vooral met de handjes allerlei dingen onderzoekt door te voelen, kun je de korte regels lezen: ‘voel je de punten van de ster?’ of ‘voel je mijn warme vacht?’. Door dit te herhalen kan het kindje mee gaan doen, bijvoorbeeld door met je mee te grommen bij het plaatje van de leeuw. 6

Idee: handenspel

De gaten in het boek zullen kinderen meteen uitnodigen om er hun handje doorheen te steken. Dat zal niet bij elk gat kunnen, maar bij veel gaten toch wel. Past je handje erdoor? Probeer het maar. Hoe ziet het eruit aan de andere kant van het gat waar je hand tevoorschijn piept? Het handje steekt door de snuit van een beer of door de kop van een kikker. Soms zullen alleen een paar vingertjes passen. Dat ziet er weer anders uit. Zo kun je het schaapje kriebelen met de vingers en het kindje aaien in de zon met één vingertje! Idee: aan de gang met voelmateriaal

Als het kleintje plezier beleeft aan het voelen van de verschillende structuren van de materialen kun je dat nog eens extra spannend te maken. Houd de hand voor de oogjes en leg het handje op het voelmateriaal. Dat geeft weer een heel andere sensatie dan wanneer het kind het tegelijkertijd kan bekijken. Je kunt er andere spannende materialen bij pakken om te voelen: een stukje ribkarton, aluminiumfolie, plastic zakje of bubbeltjesplastic. Of je loopt rond met het kindje op zoek naar dingen die glad voelen, of bobbelig of heel lekker zacht. Baby’s eerste speel - en voelboek. Fiona Land Van Holkema & Warendorf (ISBN 9789026917905) € 9,95

7

KARTONNEN BABYBOEKJES Met ongeveer 10 maanden ontdekt een baby hoe een boek ‘werkt’. Hij raakt meer gericht op de inhoud en slaat bladzijden om. Soms vijf tegelijk, maar dat geeft niet. Het gaat om het ontdekken en samen met het boekje bezig zijn. Hier is hond weg is poes. Kathleen Amant Standaard (2009) 8 blz. (ISBN 9789002234507) € 7,95

Stevig uitgevoerd kijkboekje met uitschuifbare pagina’s dat uitnodigt om goed te kijken. Zo schuift onder een bladzijde met een zebra een bladzijde uit, waarop een kindje staat afgebeeld met een pyjama, ook met zwarte strepen! Uit een felblauwe pagina met drie rode visjes schuift een grote moedervis tevoorschijn. Het boekje heeft duidelijke, dikomlijnde tekeningen in felle kleuren. Ook zijn er: Dag koe dag bij, Bordje leeg buikje vol en Dag zon dag maan. AP (1+) Kwak! Leen Van Durme Clavis (2009) 12 blz. (ISBN 9789044811377) € 6,95

In deze frisse, vierkante uitgave met bladzijden van dun karton ontmoet een eendje verschillende dieren, zoals een kip (‘tok’), een enorm varken (‘knor’) en ten slotte mama eend (‘kwak’). De egaal gekleurde pagina’s laten dieren zien in losse, dunzwarte lijnen. Met het zelfde eendje in de hoofdrol is er ook Honger! over wat verschillende dieren eten. De leuke boekjes stimuleren de taalontwikkeling. AP (1+) Boot. Justine Smith / ill. Barbara Nascimbeni Van Holkema & Warendorf (2009) 10 blz. (ISBN 9789047509288) € 5,95

Vierkant prentenboekje met heel dik kartonnen pagina’s en twee afgeronde hoeken, waarin vier verschillende soorten boten te zien zijn; op het omslag staat een vijfde, beweegbare boot. De eerste zin van de eenvoudige, tweeregelige tekst vormt een rijmpje met de eerste zin van de volgende pagina. De tweede zin: ‘Daar gaat de boot!’ wordt op elke tekstpagina herhaald. Op de illustraties valt veel te zien en te ontdekken door middel van het openklappen, aanraken (voelelement) en schuiven van de boten. Kleurrijke boekjes in de reeks ‘Wiebel biebel’ met ook deeltjes over de tractor, truck en auto. AP (1,5+)

❛ Kies een boek dat bij de leeftijd van het kind past! Dus: observeer en reageer... ❜ 8

DREUMESBOEKEN (1–2 JAAR) Een dreumes rond 1 jaar gaat herkennen wat er op de plaatjes staat. Foto’s of duidelijke tekeningen van dieren doen het erg goed. Het liefst niet meer dan één per plaatje. Vertel er iets bij. Het geeft niets als de kleine dreumes in het midden van het boek wil beginnen. Het is toch nog niet toe aan een echt verhaal. Daar is Hondje! Claire Dowe (ill.) / tekst anoniem Gottmer (2009) 10 blz. (ISBN 9789025745608) € 6,95

Een hondje zoekt verschillende dierenvriendjes, die zich verstopt hebben achter een flap. Een voor een vindt hij Poes, Konijn en Schaap. De laatste dubbele pagina biedt een verrassing: daar zoeken de vier dieren samen het kindje, dat ze willen kietelen. En onder de flap zit een spiegeltje verstopt! Succes verzekerd bij hele kleintjes. In de serie ‘Sapperdeflap…’ zijn ook delen met een konijn, tijger en giraffe in de hoofdrol. Vierkante uitgave van dik karton. AP (1+) Knappe auto’s. Mack / ill. Mack Clavis (2009) 18 blz. (ISBN 9789044810820) € 9,95

Auto’s met een speciale functie zijn hier gefotografeerd: een ziekenauto, een taxi, graafmachine, rupsauto, raceauto, tank, een stuntautootje en een tankauto. Elke auto rijdt over twee pagina’s door getekend gras of bijvoorbeeld langs een berg zand. Deze combinatie van foto’s en tekeningen hebben een vrolijk gekleurde achtergrond gekregen. In de eenvoudige tekst staan veel klanknabootsingen. Er zijn ook Grote auto’s en Sterke auto’s. AP (1,5+) Pak me dan… als je kan! Yusuke Yonezu / ill. Brigitte Weninger De Vier Windstreken (2009) 12 blz. (ISBN 9789051161168) € 6,95

Nina, de zwart-witte poes, en vlinder Isabel spelen blindemannetje. Nina heeft een doek voor haar ogen. Die is gemaakt van echte stof en te voelen via een uitsparing in de bladzijde. Zo zijn er nog meer voelelementen: de zachte vacht van het schaap, de leerachtige huid van de olifant, de veren van moeder kip en de ruwe huid van het varkentje. Nina voelt aan alle dieren. Maar waar is vlinder toch? Eerder verschenen themaboekjes over Nina: Welterusten, Nina en Dag-Dag Speentje. AP (2,5+)

❛ Kinderen zijn heel trots als ze na veel herlezen precies weten wat er komen zal. ❜ 9

BOEKENTIPS: Slaap lekker! En dan is het tijd voor het middagslaapje. Soms is het een hele klus om de kleine dreumes in bed te krijgen: ‘Ben nie moe...’. Voorlezen brengt tot rust en markeert als vast ritueel het moment van naar bed gaan. Dag dag, dag nacht. Margaret Wise Brown / ill. Clement Hurd Lemniscaat (2003) 32 blz. (ISBN 9789056375300) € 12,50

‘Dag ballon aan het rode plafond, welterusten sokken, welterusten klokken, dag poppenhuis’… voordat het kleine konijntje gaat slapen, moet alles in zijn kamertje gedag gezegd worden. Mama wacht geduldig tot iedereen en alles aan de beurt is geweest. AP (2+)

Tips en suggesties • Bekijk en lees het verhaal. Het is leuk om het verhaal in te leiden met een knuffelkonjin.

Praten • Wie zeg jij allemaal welterusten? (Papa, mama, broertje, zusje, knuffel enz.) • Wie brengt jou ’s avonds naar bed? (Papa, mama, oppas enz.) • Ga jij dan meteen slapen? (Denk aan eerst tanden poetsen, verhaaltje enz.)

Doen • Zing het liedje ‘Slaap kindje slaap…’ of ‘In de maneschijn…’, of zeg het versje op ‘Naar bed,

naar bed, zei Duimelot…’. • Speel het bedritueel na: maak van een lege doos een bedje of neem een poppenbed en laat

de pop of knuffel naar bed brengen.

Andere boeken Uk en Poes in het donker. Jeanne Ashbé De Eenhoorn (2004) 18 blz. (ISBN 9789058382306) € 7,95. AP (1+)

Muis gaat naar bed: een mini Muis-flapjesboek. Lucy Cousins Leopold (2009) 16 blz. (ISBN 9789025853600) € 9,95. AP (2+)

Het grote slaap-boek. Guido van Genechten Clavis Clavis (2001) 22 blz. (ISBN 9789044803389) € 10,95. AP (2+)

En nu lekker slapen, Sam! Amy Hest / ill. Anita Jeram Lemniscaat (2001) 32 blz. (ISBN 9789056373481) € 12,95. AP (2,5+)

Slaap lekker! Benoit Marchon / ill. Soledad Bravi Lannoo (2007) 40 blz. (ISBN 9789020972566) € 6,95. AP (1,5+)

Baby’s eerste welterustenboek. Justine Smith / ill. Fiona Land Van Holkema & Warendorf (2009) 10 blz. (ISBN 9789047509158) € 9,95. AP (1+)

10

BOEKENTIPS: Reuzenprentenboeken Van sommige prentenboeken is een extra grote editie gemaakt. Deze reuzenprentenboeken zijn vooral geschikt om in een groep mee te werken.

Rupsje Nooitgenoeg. Eric Carle Gottmer (2009) 24 blz. (ISBN 9789025746261) € 45,-

Een rupsje eet zijn buik vol, net zolang totdat de rups een vlinder wordt! In de bladzijden met achtereenvolgens 1 appel, 2 peren, 3 pruimen enz. zitten op de plaatsen waar de rups doorheen heeft gegeten gaten in het papier. AP (3+) De gele ballon. Charlotte Dematons (illustraties) Lemniscaat (2009) 28 blz. (ISBN 9789047701736) € 29,95

Een gele ballon, een blauw autootje, een fakir en een gevangenisboef gaan op reis in dit grote zoekprentenboek. De reis gaat door diverse werelddelen en landschappen. De talrijke details zorgen voor urenlang kijk- en zoekplezier. AK (4+) Het grote boek van Kikker en Haas. Max Velthuijs Leopold (2009) 16 blz. (ISBN 9789025853402) € 14,95

Kikker en Haas willen graag samen iets doen. Maar wat vinden zij nu eigenlijk allebei écht leuk? Ze komen er wel uit: ze gaan een bos bloemen plukken en Haas leest Kikker daarna voor uit een boek. Over Kikker en zijn vriendjes zijn nog meer reuzenprentenboeken verkrijgbaar. AP (2+) 11

BOEKIDEE 0–4 JAAR: Liedjes & Versjes uit grootmoeders tijd DOOR: LEA KESSELS EN JULIENNE VAN DEN HEUVEL

In het BoekStartkoffertje dat de ouders gratis krijgen als zij hun ca. 3 maanden oude baby lid maken van de bibliotheek zitten, naast informatie over lezen met baby’s, als verrassing twee leuke boekjes. Bijvoorbeeld het stoffenboekje Dag dieren van Dick Bruna (Mercis Publishing) en de uitgave met cd Liedjes & Versjes uit grootmoeders tijd.

Versjes zijn altijd leuk. Bij het wandelen, het verschonen, het slapengaan of het spelen. Je kunt een kleintje ermee afleiden, geruststellen of opvrolijken. Kortom, bijna altijd en overal kun je een versje opzeggen of een liedje zingen. Het ritme, de klanken en de herhaling ervaren baby’s en dreumesen als plezierig en veilig. In Liedjes & Versjes uit grootmoeders tijd zijn de bekendste kinderliedjes en rijmpjes verzameld. Iedereen zou ze moeten kennen! Karin Bloemen zingt de liedjes op de bijbehorende cd. Een half uur luisterplezier, en ook handig voor wie de melodie vergeten is! 12

Voor 0–2

Zing vaak dezelfde liedjes, en grijp daar steeds weer op terug. Een vast liedje bij dezelfde handelingen als naar buiten gaan of voor het slapengaan. Dat geeft een vertrouwd, veilig gevoel. Heb je een paar liedjes gezongen en wil je ermee ophouden? Of baby heeft er genoeg van? Zorg dan voor een duidelijke afsluiting: een gezellige warme knuffel tot slot. De baby snapt dan al gauw: het is weer afgelopen. Heel geschikt voor de allerkleinsten zijn versjes en liedjes als ‘Roe roe kindje’, ‘Draai het wieltje nog eens om’, ‘Olke bolke…’. Stapel de knuistjes maar op elkaar. Of ‘Hop hop hop, paardje in galop’. Neem het kindje op schoot en maak samen de bewegingen of beweeg je knieën op en neer. Bij de hele kleintjes natuurlijk nog niet al te wild. Zo zijn er bij alle versjes wel spelletjes of gebaren te verzinnen, al eindig je maar met een knuffel- of kietelpartij. Succes verzekerd! Voor 2–4

Na verloop van tijd zullen kinderen hun favoriete versje hebben. In het boekje weten ze feilloos de bladzijde te vinden met het plaatje van dat bootje of dat hobbelpaard. Maak er samen met het kind eens een mooie tekening van. Of laat het in een tijdschrift of dierenboek bijvoorbeeld andere paarden aanwijzen. In een groep is het leuk om de favoriete versjes voor elk kind (en iedere leidster) op te schrijven op een blanco correspondentiekaart. Laat het kind er een tekening bij maken. Zet alle kaarten in een doosje bij elkaar en laat er regelmatig een (blind) uitkiezen. En dan samen zingen natuurlijk. Als het kind de groep verlaat, kun je de kaart (al dan niet ingelijst) meegeven. De 87 rijmpjes en versjes op de cd komen uit het boek Rijmpjes en versjes uit de oude doos, verzameld door S. Abrahamse. Een klassieker, die in veel peuterspeelzalen en kinderdagverblijven in de kast zal staan. Dat boek dateert in de oorspronkelijke versie uit 1910. Hele generaties zijn er dus al mee opgegroeid. Misschien heb je het zelf nog wel in de kast staan! Sommige versjes worden opgezegd, andere gezongen. Ken je de melodie niet? Er bestaan ook cd’s met de liedjes erop. Vraag er eens naar in de bibliotheek. Het is erg leuk een leidsteravond te houden om elkaar liedjes te leren. Voor de kinderen is het fijn als alle leidsters de versjes kennen. Ook een (buurt)oma zou zo af en toe eens kunnen binnenwippen om met de kinderen liedjes te zingen en versjes op te zeggen. Liedjes & Versjes uit grootmoeders tijd

Voorgelezen en gezongen door Karin Bloemen / ill. Harmen van Straaten Rubinstein (ISBN 9789047607106)

is de taak van de bemiddelaar om ouders en kinderen ❛ teHetwijzen op boeken die net buiten hun blikveld vallen. ❜ 13

PEUTERBOEKEN Een peuter van een jaar of twee is toe aan een echt verhaaltje. Over een meisje of een jongetje dat iets beleeft wat het kind herkent. Ook dieren doen het erg goed. De platen moeten duidelijk laten zien wat er in het verhaal gebeurt.

Aan tafel met Zaza. Mylo Freeman Clavis (2009) 18 blz. (ISBN 9789044811049) € 10,95

Voordat Zaza zelf aan tafel gaat, zorgt ze dat eerst al haar knuffels te eten krijgen. Die krijgen stuk voor stuk een speciale behandeling. Mevrouw Bobje die nog wel eens wil knoeien, krijgt een slabbetje om en Sjors heeft niet zo’n honger, maar moet wel van alles één hapje proeven. Warm verhaaltje over dit eetritueel van een aandoenlijk donkergekleurd meisje. Lees ook de andere drie boekjes over Zaza, bijvoorbeeld Zaza viert feest, waarin Zaza 2 jaar wordt. AP (2,5+) Bibi in de bieb. Anna Mcquinn / ill. Rosalind Beardshaw Luister (2009) 16 blz. (ISBN 9789077867372) € 6,95

Bibi, een aandoenlijke peuter met bruine huid en kroeshaarknoedeltjes, gaat elke dinsdag met haar moeder naar de bibliotheek. Al ruim van te voren zit ze klaar, zó verheugt ze zich erop! Alles gaat volgens een vast ritueel: boeken terugbrengen, meedoen aan een activiteit als zingen of voorlezen, boeken uitzoeken en af laten stempelen. En ’s avonds voor het slapen gaan natuurlijk voorlezen! Dit zou je elke peuter gunnen! Dit kleine kartonboekje verscheen in iets uitgebreidere vorm als groter prentenboek: Bibi gaat naar de bieb. AP (2+) Daantje Dingenzoeker en de sinaasappelboot. Walter Wick Ploegsma (2009) 29 blz. (ISBN 9789021666488) € 11,95

Foto-zoekboek met als centraal figuurtje het kralenpoppetje Daantje, dat op stap gaat met zijn karretje vol gereedschap. Hij zoekt zijn weg tussen blokken en kleine spulletjes als garenklosjes, dobbel- en dominostenen, kleine speelgoedvoorwerpen, plastic beestjes. Het lijkt alsof hij maar wat rondscharrelt, maar hij heeft wel degelijk een plan: hij maakt een boot van een leeg sappak. Met zoekopdrachten. Om steeds weer te bekijken, te benoemen en samen te praten. AP (2+) 14

BOEKENTIPS: Naar de dokter! Een bezoekje aan het consultatiebureau is voor de meeste kinderen heel gewoon, maar ook spannend. Meten en wegen, alles onderzoeken en soms… een prik!

Bij de dokter. Helga Warmels / ill. Marjolein Hund Kimio (2010) 24 blz. (ISBN 9789056477349) € 9,95

Coen en zijn babyzusje gaan naar het consultatiebureau. De kleine Bibi ligt op een weegschaal om gewogen te worden. Coen mag zelf op die voor de grote kinderen staan. Bibi gooit met blokjes, die Coen vervolgens netjes op een rij zet. Bibi krijgt een prik… en grote broer Coen troost haar met een dikke kus! AP (1,5 +)

Tips en suggesties • Lees het boek voor, ter voorbereiding van een bezoekje aan het consultatiebureau of

de huisarts. • Speel thuis wat dingen na, dan zijn straks de onderzoeken niet zo eng meer. Zo hoort bij

het boek een kijkplaat. Daarmee kan de ogentest worden geoefend. • Laat het kind zijn of haar zieke beer verzorgen: verbandje om de poot, pleister op de buik… • Teken op een groot vel de omtrek na van het lichaam van het kind. Waar gaat de dokter

straks naar kijken?

Andere boeken Kleine Leon bij de dokter. Linne Bie Clavis (2007) 16 blz. (ISBN 9789044807028) € 6,95 AP (1,5+)

Nijntje in het ziekenhuis. Dick Bruna Mercis (1996) 24 blz. (ISBN 9789073991873) € 5,95 AP (2+)

Zaza speelt doktertje. Mylo Freeman Clavis (2010) 24 blz. (ISBN 9789044812602) € 10,95 AP (2+)

Kleine Huppel krijgt een prik. Aline de Pétigny / ill. Clara Suetens Deltas (2003) 24 blz. (ISBN 9789044700626) € 7,50 AP (3+)

Lassa gaat naar het ziekenhuis. Esther en Kirsten Plomp De Inktvis (2001) 22 blz. (ISBN 9789075689181) € 12,50 AP (2,5 +)

❛ Boeken kunnen helpen bij het voorbereiden op bijzondere gebeurtenissen. ❜ 15

VOORLEESBOEKEN Fijn om bij de hand te hebben is zo’n dikke verhalenbundel. Er kan steeds weer een ander verhaaltje gekozen worden. Of juist keer op keer die ene favoriet! Kleertjes uit, pyjamaatjes aan Ploegsma (2009) 137 blz. (ISBN 9789021666730) € 19,95

Verzamelbundel met ruim veertig verhalen, liedjes en versjes van bekende auteurs als Burny Bos, Imme Dros, Vivian den Hollander, Annie M.G. Schmidt, Selma Noort en Pauline Michgelsen, die in de meeste gevallen al eerder verschenen zijn. Ze gaan over herkenbare onderwerpen: een verloren knuffel, een uitstapje naar de kinderboerderij, verhuizen, op het potje gaan, of een broertje of zusje krijgen. Er zijn illustraties van Alex de Wolf, Harrie Geelen, Fiep Westendorp en Harmen van Straaten. De liedjes, ook stuk voor stuk oude bekenden zoals ‘Berend Botje’ en ‘Op een klein stationnetje’, hebben allemaal een nieuwe, frisse illustratie van Noëlle Smit of Mies van Hout gekregen. Een fijne meegroeibundel! A (1-5) Prins Vads hapt koek. Ries Moonen / ill. Charlotte Vonk Ploegsma (2009) 42 blz. (ISBN 9789021666693) € 12,95

Prins Vads is een echte prins met een koningin als moeder en een koning als vader. Daarom moet hij iedere week op keurig-een-handje-geven-ennetjes-wuiven-les, waar hij helemaal geen zin in heeft. Maar voor de rest is hij een hele gewone jongen: hij treuzelt met naar bed gaan, speelt graag verstoppertje, snoept stiekem van de taart en vouwt vliegtuigjes. De verhaaltjes worden geregeld voorgelezen in het televisieprogramma Sesamstraat. Lees ook het eerste boek: Prins Vads. Gezellige uitgave! A (3+) Aap. Eus Roovers / ill. Ingeborg Vriends van der Steijn Holland (2009) 26 blz. (ISBN 9789025110796) € 9,95

Twaalf korte verhaaltjes over Aap die zelf steeds originele oplossingen aandraagt en overal een leuke draai aan geeft. Zo voert hij een zonnedans uit als hij alleen maar grijze wolken ziet. Als het dan toch gaat regenen, komt dat goed uit, want hij is zo warm geworden van het dansen! Ook houdt hij onder meer een hardloopwedstrijd met zijn eigen schaduw. De verhaaltjes worden ook gebruikt in het televisieprogramma Sesamstraat. A (3+)

❛ Door boeken te lezen, maak je dingen mee. ❜ 16

RIJMPJES EN VERSJES Ook een verzamelbundel met rijmpjes en versjes komt altijd van pas. Bij elke activiteit past wel een rijmpje. Al of niet met bijpassende bewegingen of een spelletje. Zingen met duimelot. Herma Hopster en Marjanka van Maurik /

ill. Judith Schmidt Van Tricht (2009) 87 blz. (ISBN 9789077822395) € 24,50

Vierendertig liedjes voor baby’s en dreumesen. Traditionele en nieuw geschreven, onderverdeeld in vier onderwerpen: ‘Dingen van de dag’, ‘In beweging’, ‘Spelen’ en ‘Om het huis en verder’. Daarnaast is er een verdeling in liedjes voor baby’s en voor dreumesen. Als je de liedjes zingt, gaat het kind vanzelf meebewegen en later meezingen! Zo wordt het zich bewust van wat het kan en van de naaste omgeving. Met muzieknotatie en een toelichting over doel/moment waarvoor het liedje geschikt is en de manier van uitvoering. Op de bijbehorende cd worden de liedjes voorgezongen. AJ 788.2 (0-4) Koesterversjes. Elly van der Linden / ill. Suzanne Diederen Clavis (2008) 26 blz. (ISBN 9789044809701) € 13,95

Prentenboek met twaalf melodieuze, lieve versjes vol warmte, gericht aan de baby in mama’s buik, een pasgeboren baby en aan dreumesen. In de gedichten met korte zinnetjes wordt gespeeld met woorden en klanknabootsingen. Alle rijmen, waaronder troostversjes, drukken een grote mate van genegenheid uit. Met zachtgekleurde illustraties van moeders met baby’s, baby’s en dreumesen, alleen of met papa. AJ Nederlands 875 (1+) Wie knipt de tenen van de reus? Jan Smeekens / ill. Ingrid

Godon, Kristien Aertssen, Sylvia Weve Davidsfonds/Infodok (2008) 135 blz. (ISBN 9789058092519) € 17,50

Meegroeibundel met meer dan honderdtwintig gedichten voor jonge kinderen van bekende jeugddichters. Er is een onderverdeling gemaakt in drie leeftijdsgroepen die elkaar overlappen, tussen de drie en de zes jaar, met voor elke leeftijdsgroep een eigen illustrator. De gedichten gaan over heel verschillende onderwerpen: met de trefwoordenlijst is alles snel te vinden. Fijne uitgave! AJ Nederlands 875 (2-7)

❛ Lezen en omgaan met boeken is voor elk gezin belangrijk. ❜ 17

BOEKIDEE 3+: Prinses Arabella DOOR: JULIENNE VAN DEN HEUVEL, CORNELIA VAN HORN EN WILMA VAN DER PENNEN

Over prinses Arabella zijn al verschillende boeken verschenen. De koninklijke familie bestaat uit gekleurde mensen. Dat is bewust gedaan, want het oerwoud is om de hoek van het paleis! In Prinses Arabella is jarig vraagt de prinses, die alles al heeft, een olifant voor haar verjaardag. Maar dat cadeau bevalt minder goed dan ze dacht. Er zijn ook nog verhalen waarin de prinses naar school gaat, waarin ze haar kamer zelf wat opvrolijkt en een nieuwe titel over haar verliefdheid op prins Mimoen. Bij Prinses Arabella is jarig zijn recent vertelplaten verschenen. Twee prinsessen

Leestip

Het verhaal kan verteld worden aan de hand van de vertelplaten. Er is een set van dertien geplastificeerde prenten om in het voorleestheater of vertelkastje te gebruiken. Dit kastje kan het best op een verhoging worden geplaatst, met daarvoor de kinderen (op kussentjes). Eerst zijn de deuren van het verteltheater nog dicht. De kinderen wachten in spanning af. Wat zou er in zitten? Dan kan de verteller voorzichtig de deurtjes opendoen en kan het verhaal beginnen. Deze manier van vertellen betrekt de kinderen direct bij het verhaal. Kinderen willen graag weten wat er in het kastje zit en wat er telkens weer achter de volgende plaat tevoorschijn komt. Ze zullen spontaan reageren en die ruimte moeten ze dan ook krijgen tijdens het vertellen.

Idee: vertellen met stoffen poppen

Van prinses Arabella, maar ook van haar vriendinnen prinses Sofie en prinses Ling, zijn poppen gemaakt. Ze kunnen in combinatie met het boek of de vertelplaten gebruikt worden. De poppen zijn te koop in de boekwinkel. 18

Idee: jarig!

Aan de hand van dit boek kan met een groep het onderwerp jarig-zijn besproken worden. Doe van te voren een grote strik om het boek. Introduceer het thema: Wat vinden kinderen de fijnste dag van het jaar? Vinden ze het fijn om jarig te zijn? Waarom? Welk cadeau zouden ze het allerliefst voor hun verjaardag willen hebben? Laat dan het boek met de strik eromheen zien en vertel dat dit eigenlijk ook een cadeautje is: een voorleescadeautje! Vraag één van de kinderen de strik eraf te halen. Laat daarna het omslag zien en eventueel de Arabella-pop. Vraag aan de kinderen: Waaraan kun je zien dat zij een prinsesje is? Kennen de kinderen ook Nederlandse prinsesjes? Hoe heten die? Leuk om te vertellen dat hun namen (Amalia, Alexia, Ariane) net als Arabella ook met een A beginnen! En waaraan kun je zien dat Arabella jarig is? En... dat rare grijze ding bij haar oor (op het omslag): wat zou dat zijn? Het schutblad kan als hint gebruikt worden; op de achterkant staat de olifant helemaal afgebeeld. Idee: knutselen • Kroontjes of feesthoeden maken! • Pak verschillende voorwerpen feestelijk in en laat de kinderen raden wat er in zit. Dit kan aan

de hand van de vorm (een bal, boek, knuffel) of met voelen. • Uitbeelden van emoties: de olifant is erg verdrietig, het kleine olifantje heel blij. Laat de kinderen

de bijbehorende gezichten trekken. • In dit boek is geverfd met mooie heldere kleuren. Laat de kinderen experimenteren met allerlei

heldere kleuren verf of waterverf. Het resultaat gaat mee naar huis, uiteraard met een mooie strik erom heen! Prinses Arabella is jarig. Mylo Freeman De Eenhoorn (ISBN 9789058383709) € 13,50

Prinses Arabella is jarig (Vertelplaten) De Eenhoorn (ISBN 9789058386205) € 26,95

om te zien dat kinderen plezier krijgen in het lezen, ❛ Het is prachtig en ouders ook het belang van voorlezen inzien. ❜ 19

SPEL EN BEZIG ZIJN Kijkkookboek van het Kinderkookkafé. Ruth van Andel en

Charlotte Borggreve Inmerc (2008) 72 blz. (ISBN 9789066117778) € 12,50

Een kookboek voor hele jonge kinderen. Duidelijke foto’s waarop alle ingrediënten goed te herkennen zijn, leiden het kind stap voor stap naar het eindresultaat. Het boek bevat recepten voor een kleine dertig gerechtjes. De recepten zijn op leeftijd gegroepeerd en kunnen makkelijk worden teruggevonden via een foto-index. Aan veiligheid is gedacht. Kinderen kunnen echt zelfstandig aan de slag met messen zonder punt en theelichtjes om boter of chocola op te smelten. Een volwassene mag slechts kijken! AJ 629.2 (2-6) Het grote spelletjesboek van Muis. Lucy Cousins Leopold (2008) 12 blz. (ISBN 9789025852047) € 14,95

Hardkartonnen, grote uitgave met vijf bordspelletjes: Het supermarktspel, waarin Muis en haar vrienden boodschappen doen, Het picknickspel, vergelijkbaar met het bekende Ladders en slangen, Het schatgraversspel, waarin zoveel mogelijk kronen moeten worden verzameld, en De grote autorace, een soort Ganzenbord, en Boter, kaas en eieren. De ‘dobbelsteen’ is een draaischijf op een uitklapbare flap en de ‘pionnen’ zijn uitdrukbare rondjes op aparte kaarten. Bij elk spel staan duidelijk uitgelegde, eenvoudige spelregels (vier tot acht). AK (3-5) Drie appeltjes hoog. Madeleine Deny / ill. Etsuko Watanabe Biblion/Davidsfonds/Infodok (2008) 80 blz. (ISBN 9789079806003) € 16,50

In deze kleurrijke uitgave komt veel aan bod: onder meer kleuren, vormen, zintuigen en lichaamsdelen, letters en woorden, getallen en begrippen uit de dagelijkse leefomgeving. Met opdrachten, spelletjes en ontdekmogelijkheden en duidelijke aanwijzingen aan volwassenen gericht. Het is dan ook echt een boek om samen voor te gaan zitten om zo jonge kinderen op speelse wijze allerlei kennis en vaardigheden bij te brengen. De moeilijkheidsgraad van een oefening wordt aangegeven door een aantal rode appeltjes. Ook is er De cijfers. Cijferspelletjes voor peuters en kleuters. AJ 622.1 (2-5)

bank een boek bekijken of een spelletje doen, ❛ Samen op de daar genieten kinderen van. ❜ 20

MULTIMEDIA Een luistercd of een dvd met daarop een paar verhaaltjes en liedjes doen het bij kleintjes ook altijd goed. Luister of kijk in kleine groepjes. Dat is gezelliger en je kunt dan samen praten over wat er te zien en te horen is. Het tweede dvd-boek van Dikkie Dik. Jet Boeke (ill.) / Arthur van

Norden (tekst) Gottmer (2009) 18 blz. + dvd (ISBN 9789025744908) € 12,95

Na het succes van het eerste dvd-boek van Dikkie Dik verscheen nu een tweede dvd-boek over de beroemde oranje kater (hij werd in 2008 30 jaar!). Ook dit boek bevat acht verhaaltjes over Dikkie Dik, die op de bijgeleverde dvd te zien zijn. Daarnaast zijn er drie geanimeerde raadspelletjes en een telspelletje. AP (2+) Knofje en het circus. Burny Bos De Kunst (2009) cd € 9,95

In 2009 trok theatergroep POP door het land met de voorstelling Knofje en het circus, gebaseerd op de boeken van Burny Bos over deze grappige en o zo eigenwijze kleuter. Van deze voorstelling is een cd gemaakt, met zeven liedjes. Daarnaast zijn er vier verhalen, die worden voorgelezen door de auteur. J 788.6 (3+) Bertje Big op avontuur. Peter Brouwers Clavis (2009) 32 blz. + cd (ISBN 9789044807608) € 9,95

Bertje Big is anders dan de andere varkens: hij houdt niet van modder! Veel liever hoort hij bij de andere dieren. Maar ja, hoe kan hij nou bij de kippen op stok? Al ruim 15 jaar kan dit humoristische verhaal jonge kinderen boeien. Het is opnieuw uitgekomen in een mini-editie, voorzien van een luister-cd. AK (3+) Nijntje gaat vliegeren en andere zomerse verhalen. Dick Bruna Rubinstein (2009) cd (ISBN 9789047606253) € 10,95

Niet alleen Nijntje staat op deze cd met zeven verhalen van Dick Bruna, maar ook Knorretje, Nina, en Boris en Barbara. Ze zijn gebaseerd op de populaire televisieserie ‘Nijntje en haar vriendjes’. De verhaaltjes van elk ongeveer 5 minuten worden voorgelezen in een rustig tempo en afgewisseld met steeds hetzelfde Nijntjesliedje. A (2+)

21

KIJKEN EN LUISTEREN Wie in de bibliotheek of in de kinderopvang eens iets speciaals wil doen, kan een voorstelling organiseren. Zelf, met behulp van een verteltheatertje, maar er kan ook een voorleesvoorstelling worden gehuurd. Theater

Voor de allerjongsten zijn er voorstellingen die gebaseerd zijn op een peuter- of prentenboek. Sommige zijn te zien in theaters in het hele land, andere worden op aanvraag gespeeld in kleine zalen of bijvoorbeeld in de bibliotheek. Zo is er voor kinderen vanaf 3 jaar de voorstelling ‘Vakantie’, naar het boek Bil en Wil van Rindert Kromhout. Een actueel overzicht van voorstellingen is te vinden op www.voorleesplein.nl (zie: ‘Wat is er te doen’). Vertellen met het vertelkastje

Steeds vaker wordt de kamishibai (een draagbaar vertelkastje) ingezet bij het vertellen in peuterspeelzaal en kinderdagverblijf. Verschillende uitgevers brengen platen bij prentenboeken op de markt. Die platen laten een aantal belangrijke momenten uit het verhaal zien. Zo zijn er vertelplaten bij Monkie van Dieter Schubert, Kikker is verliefd van Max Velthuijs en van Slaap lekker, Rosalie van Brigitte Minne. De platen zijn in de (kinder)boekhandel te koop of te bestellen bij de uitgevers. Theater Terra

Jeugdtheatergezelschap Theater Terra is gespecialiseerd in voorstellingen voor de allerjongsten. Van hun voorstellingen – met Kikker, Kleine Ezel en andere boekenhelden – zijn ook dvd’s beschikbaar. Ook kun je een voorleesbijeenkomst boeken met een acteur samen met een pop uit een van de voorstellingen. Zie: www.theaterterra.nl.

van belang dat een verhaal, naast herkenbare ❛ Het iselementen, ook iets totaal nieuws bevat. ❜ 22

DIGITALE PRENTENBOEKEN Moderne prentenboeken waaraan video en gesproken tekst zijn toegevoegd zijn goed voor de taalontwikkeling van jonge kinderen. Uit onderzoek is gebleken dat video, muziek en geluidseffecten in combinatie met de gesproken tekst tot een beter begrip van het verhaal leiden en tot een toename van de woordenschat. Op internet zijn digitale prentenboeken te vinden.

Schooltv/Beeldbank

Op deze site staan digitale prentenboeken, zoals De koe die een ei legde (Philippe Goossens), Benno is nooit bang (Philippe Goossens), Ik maak je weer beter, zei Beer (Janosch). Zoek op www.schooltv.nl/beeldbank op ‘prentenboek’. Voorleesplein

Op Voorleesplein is een aparte pagina te vinden met informatie over voorlezen. Daar vind je een overzicht van aanbieders van digitale prentenboeken op een rij. Kijk op www.voorleesplein bij: Voorlezen en verwerkingstips > Voorlezen.

WePboek

Voor het project WePboek zijn twintig prentenboeken geselecteerd met thema’s die nauw aansluiten bij de belevingswereld van peuters en kleuters. Op basis van die prentenboeken zijn animaties gemaakt. De website WePboek geeft toegang tot de animaties en educatieve spelletjes. Op de website (www.wepboek.nl) zijn tot nu toe tien titels terug te vinden, de vijf nieuwste zijn: Zaza en het potje (Mylo Freeman), Wout wil niet (Marijke Klompmaker), Grote Beer Kleine Beer (David Bedford en Jane Chapman), De wiebelbillenboogie (Guido Van Genechten) en schatje en scheetje (Elle van Lieshout, Erik van Os en Mies van Hout). Het Zandkasteel

In de tv-afleveringen van Het Zandkasteel wordt regelmatig voorgelezen uit een prentenboek met bewegende beelden. Peuters reageren direct op de digitale prentenboeken. Ze breiden er op een speelse manier hun woordenschat mee uit. Er is ook een bijbehorend tijdschrift op de markt, met onder meer zoekplaten, voorleesverhalen, kleuropdrachten en doe-activiteiten.

Kinderen die twee keer per week zo’n website bezoeken, ❛ breiden hun woordenschat met zeshonderd woorden per jaar uit.

❜ 23

LINKS BoekStart www.boekstart.nl

BoekStart is een speciaal programma dat bedoeld is om ouders van baby’s te stimuleren samen met hun kind te lezen. Het programma wordt aangeboden door de Openbare Bibliotheken. Daar kunnen de medewerkers adviseren over geschikte boekjes en worden activiteiten voor ouders en jonge kinderen georganiseerd. Voorleesplein www.voorleesplein.nl

Het Voorleesplein is dé verzamelplek van informatie over boeken voor kinderen tussen 0 en 6 jaar. Met wekelijks een voorleestip, nieuwtjes, een overzicht van theaterproducties en tentoonstellingen, voorleestips en nog veel meer. Het voorleesplein is onderdeel van Leesplein (www.leesplein.nl).

©

YVONNE JAGTENBERG

Voorleesvriendjes www.voorleesvriendjes.nl

Website met informatie over een aantal boekenvriendjes van uitgeverij Leopold: Muis, Kikker, Kleine ezel, Balotje, Eend, Keepvogel en Hartje. Met leuke filmpjes en een overzicht van verkrijgbare titels. De AJ-nummers na sommige annotaties verwijzen naar de SISO-indeling in de openbare bibliotheek; AP betekent geschikt voor peuters (0–4 jaar), AK betekent geschikt voor kleuters (4–6 jaar).

COLOFON Julienne van den Heuvel & Wilma van der Pennen FOtOgrAFIe Jørgen Koopmanschap VOrmgeVINg lijn 1, Haarlem DruK Den Haag media groep, rijswijk

SAmeNStellINg eN reDActIe

BoekStart is ontwikkeld door Stichting lezen en het Sectorinstituut van Openbare Bibliotheken, is onderdeel van het programma Kunst van lezen en wordt gefinancierd door OcW. www.kunstvanlezen.nl www.boekstart.nl

© Biblion uitgeverij 2010 Artikelnummer 1700004584