2009-2010 blauwe zaal
Fauré Quartett & friends & Warre Borgmans do 25 mrt 2010
Teksten
2009-2010/ mendelssohn Leipziger StreichQuartett Duo Tal & Groethuysen za 14 nov 2009 Arcanto Quartett & Silke Avenhaus wo 25 nov 2009 Atos Trio do 17 dec 2009 Fauré Quartett & friends & Warre Borgmans do 25 mrt 2010
coördinatie programmaboekje deSingel
Fauré Quartett & Friends Warre Borgmans verteller
“Ich habe dich heute noch gar nicht gehört, mache mir ein wenig Lärm vor.“ Mendelssohn ten huize Goethe
gelieve uw GSM uit te schakelen
De inleidingen kan u achteraf beluisteren via www.desingel.be Selecteer hiervoor voorstelling/concert/tentoonstelling van uw keuze.
reageer & win
Op www.desingel.be kan u uw visie, opinie, commentaar, appreciatie, … betreffende het programma van deSingel met andere toeschouwers delen. Selecteer hiervoor voorstelling/concert/tentoonstelling van uw keuze. Neemt u deel aan dit forum, dan maakt u meteen kans om tickets te winnen. Bij elk concert worden cd’s te koop aangeboden door ’t KLAverVIER, Kasteeldreef 6, Schilde, 03 384 29 70 > www.tklavervier.be
foyer de kunsthaven enkel open bij avondvoorstellingen in rode en/of blauwe zaal open vanaf 18.40 uur kleine koude of warme gerechten te bestellen vóór 19.20 uur broodjes tot net vóór aanvang van de voorstellingen en tijdens pauzes Hotel Ramada Plaza Antwerp (Desguinlei 94, achterzijde torengebouw ING) Restaurant HUGO’s at Ramada Plaza Antwerp open van 18.30 tot 22.30 uur Gozo-bar open van 10 uur tot 1 uur, uitgebreide snacks tot 23 uur deSingelaanbod: tweede drankje gratis bij afgifte van uw toegangsticket
Reclamepanelen omringen de bouwwerf van deSingel. De plaatsing van deze panelen levert extra middelen op om de bouwkosten te financieren. De toelating voor het plaatsen van de advertentiepanelen geldt voor de periode van de bouwwerken. Wij hopen op uw begrip.
muzikale uitvoering Fauré Quartett, Vladimir Mendelssohn altviool Nabil Shehata contrabas verteller Warre Borgmans concept, selectie brieffragmenten, bindteksten Sascha Frömbling (Fauré Quartett) vertalingen uit het Duits Kim Maes
„Ich habe dich heute noch gar nicht gehört, mache mir ein wenig Lärm vor“ Mendelssohn ten huize Goethe Deel 1 “Gebruik je zintuigen lieve zoon. Telkens als ik je schrijf zal ik aandringen om kritisch te zijn voor jezelf, de gesprekken aan tafel aandachtig te volgen, duidelijk en mooi te praten en zoveel mogelijk de juiste woordkeuze te maken. Ik hoop dat je vroom en voorbeeldig de vriend des vaderlands en heerser zal gehoorzamen en vaak met liefde aan ons zal denken. Dat hoef ik je eigenlijk niet eens te vragen, want je bent immers een flinke jongen!” En terwijl de twaalfjarige Felix in tranen afscheid nam van zijn familie en er geknuffeld en gekust werd, blafte zijn leraar Carl Friedrich Zelter, die zich steeds chagrijniger gedroeg dan hij eigenlijk was: “Verdomd kerel, je bent toch geen meisje?” Toen kon de jongen terug een beetje lachen en ging tegenover zijn leraar zitten in de grote koets die hen van Berlijn naar Weimar moest brengen. Hun bestemming was de ‘Geheimrat’ Goethe. Net zoals vader Mendelssohn gaf zijn zusje Fanny ook goede raad mee aan haar broer: “Als je bij Goethe toekomt, raad ik je aan ogen en oren open te houden! En als je bij je terugkeer niet alles kan navertellen wat hij gezegd heeft, dan zijn we geen vrienden meer!” “Morgenvroeg reis ik af met mijn dochter Doris en een twaalfjarige guitige jongen, mijn leerling en de zoon van de heer Mendelssohn. Vooraleer ik van deze wereld verdwijn, waarop ik het weliswaar zo lang mogelijk wil uithouden, zou ik mijn dochter Doris en mijn beste leerling graag met u laten kennismaken.” Hier moet aan toegevoegd worden dat er ten huize Mendelssohn een ware Goethereligie heerste. Abraham Mendelssohn wou zijn zoon Felix absoluut voorstellen aan de meester aller dichters. In ieder geval, en daar staan we vandaag misschien versteld van, was Goethe in die tijd, rond 1821, een weinig gelezen auteur. ‘Werther’ en ‘Götz’ waren al lang vergeten en de ‘Geheimrat’ hield zich meer bezig met geologie en kleurenleer dan met politiek en wat er om hem heen gebeurde. Een tijdloze ‘uomo universale’ laat ons zeggen. Tijdens de dagenlange reis van Berlijn naar Weimar werd de relatie tus-
sen Felix en zijn compositieleraar Zelter steeds hechter. Zelter was in zijn jeugd metselaarsknecht geweest, had deze handenarbeid later echter aan de kapstok gehangen en ingeruild voor de muziek. Zelter was als componist geen genie en eerder conservatief te noemen, maar hij gaf Felix grondig les en gaf hem voldoende vrijheid. Zelter stond bekend als een grapjas. Er werden bijvoorbeeld vaak anekdoten verteld over zijn ‘goddelijke grofheid’. Ook bij de jonge Mendelssohn reageerde hij op school in Berlijn soms een beetje overdreven. Hij gaf hem altijd de moeilijkste opdrachten en als die uiteindelijk té moeilijk bleken, riep hij misnoegd: “Ach wat, een echt genie kan zelfs een varken scheren en er wol mee maken.” Het kleine reisgezelschap bereikte Weimar begin november 1821 en al gauw had Felix genoeg nieuws om over naar huis te schrijven. Op 6 november schreef hij: “Moet je horen iedereen! Vandaag is het dinsdag. Zaterdag kwam Goethe in Weimar aan. Meteen gingen we naar zijn huis. Hijzelf was in de tuin en kwam net vanachter een haag. Hij is heel vriendelijk, maar ik vind niet dat hij op zijn portretten lijkt. Hij keek naar zijn indrukwekkende verzameling fossielen en zei telkens opnieuw: “Hm, hm, ik ben zeer tevreden.” Ik bleef samen met hem en professor Zelter nog een halfuurtje in de tuin. Daarna gingen we aan tafel. Je zou niet zeggen dat hij 73 is, eerder rond de 50. Die avond hebben we ook een partijtje Whist gespeeld en professor Zelter, die meespeelde, zei: “Whist betekent dat je je bek moet houden”. Wat een krachtige uitdrukking! Elke morgen kreeg ik van de auteur van ‘Faust’ en ‘Werther’ een kus en elke namiddag twee kussen!” Op een van de eerste avonden vond er een concert plaats ten huize Goethe en Zelter werd door Goethe bijzonder warm onthaald. De componist en leraar gedroeg zich in Berlijn altijd heel nonchalant en schonk weinig aandacht aan zijn uiterlijk. Nu had hij echter - als blijk van hoogste plechtigheid - een ouderwetse zwarte kniebroek, zijden kousen en lakschoenen aangetrokken. Tenslotte was Goethe minister en waren er enkele hofdames uitgenodigd. Over het verloop van de avond zijn we uit eerste hand op de hoogte. Zowel de gevreesde muziekcriticus Ludwig Rellstab alsook hofmuzikant Johan Christian Lobe uit Weimar brachten gedetailleerd verslag uit over deze avond. Om te beginnen nam Goethe het woord: “Mijn vriend Zelter heeft zijn jonge leerling voor mij meegebracht. Van zijn muzikaal talent zal hij ons eerst nog moeten overtuigen, en ook op alle andere vlakken is hij uitzonderlijk begaafd, zo heeft men mij verteld.
Volgens de leer van de temperamenten draagt iedereen ze alle vier in zich, maar wel in een andere verhouding. Bij deze jongeman zou ik stellen dat hij het uiterste minimum aan flegma bezit en van het tegenovergestelde het maximum.” Hoe wist Goethe eigenlijk van het ontembare temperament van de jongen? Hadden ze hem dan al verteld dat Felix zich in de namiddag bij de open haard geamuseerd had met een blaasbalg het stijlvolle kapsel van een jonge hofdame helemaal in de war te brengen? Nu opende Goethe zijn vleugel, kaarsen werden klaargezet en na enig heen en weer werd er besloten om Felix eerst vrij te laten fantaseren. Daarop vroeg Felix aan zijn leraar een thema om op te variëren. Zelter speelde een eenvoudig lied voor van 16 maten met een triolenbegeleiding in de bas. Muziekcriticus Rellstab beschrijft het als volgt: “Felix speelde het eerst helemaal na en speelde de triolen onmiddellijk met beide handen. Maar al snel brak hij zonder al te veel moeite in een wilde variatie uit. De zachte melodie werd een bruisende allegro, dat hij nu eens in de bas, dan weer in de bovenstem speelde en zo tot mooie contrasten kwam: zijn fantasie stroomde vrij als een wilde rivier. Iedereen was stomverbaasd; enkel de banale melodie bleef tamelijk buiten beschouwing en speelde niet zo’n grote rol in dit schitterende klankenspel.”
Felix zelfbewust, “Ik denk dat niemand hem kan spelen. Misschien zou hij daar beter niet staan!” En er kwam maar geen einde aan het voorspelen. Nu volgde de ouverture uit ‘Le Nozze di Figaro’ van Mozart. Volgens onze criticus klonk het zo: “Hij begon er ongedwongen aan, maar met zoveel zekerheid, schwung en helderheid. Zo had ik het nog nooit gehoord. Bovendien speelde hij de orkesteffecten zo duidelijk en maakte kleine details in de instrumentatie hoorbaar, zodat het een ongelooflijk meeslepende werking had. Ik zou bijna gaan beweren hier meer plezier aan gehad te hebben dan ooit tevoren aan een uitvoering met orkest! Goethe werd alsmaar vrolijker en zei: “Tot nu toe heb je alleen maar stukken gespeeld die je kende, nu willen we wel eens horen of je ook iets kan spelen dat je nog niet kent. Ik zal iets halen en zo de proef op de som nemen.” Hij keerde spoedig terug in de kamer met handgeschreven partituren onder zijn arm. Hij legde een manuscript met duidelijke, klein geschreven noten op de vleugel. Het handschrift van Mozart! Iedereen werd overspoeld door een ongekend gevoel van enthousiasme,blijheid en bewondering!” Tot zover Rellstab.
Goethe stond algemeen bekend als liefhebber van de fuga’s van Bach en zo was de volgende opgave bijna vanzelfsprekend. De klein Felix speelde zelfverzekerd een van de fuga’s - hij kende het hele ‘Wohltemperierte Klavier’ sowieso uit het hoofd.
Uitgerekend Felix Mendelssohn werd diep geraakt door deze groet van Mozart uit de hand van Goethe. Uiteraard speelde hij zeer vastberaden. Het was een niet al te moeilijk adagio, echter met veel 32ste noten. En opnieuw horen we Goethe, die al lachend een ander handschrift tevoorschijn haalde: “De manuscripten van Mozart zijn, zoals iedereen weet, heel netjes geschreven. Maar wat is er hier gebeurd? Kijk eens goed!” Het zag er inderdaad zeer eigenaardig uit. Je kon amper weten of het noten waren of inktvlekken. Felix keek verbaasd op: “Wat is dat voor geschrift? Hoe moet je dat lezen?” - “Raad maar eens wie dat geschreven heeft!” Zelter, die naar de piano toekwam en over de schouders van Felix leunde, riep: “Dat heeft Beethoven natuurlijk geschreven! Dat kan je van mijlenver al zien! Hij schrijft altijd zo - net of hij een bezemsteel vastheeft en daarna nog eens met zijn mouw over de kersverse noten veegt.” Op het gezicht van Felix stond vervolgens een en al verbazing af te lezen en er ging een lampje branden. Zoals uit chaos herrezen, zag hij plots de ware contouren van het werk voor zich en stortte hij zich op de muziek. Enkel Mendelssohn slaagde erin alles te overzien. Vanaf nu werd hij voor altijd gewaardeerd in Weimar.
“Waarom laat je de triller hier weg?”, vroeg Zelter met gefronst voorhoofd. “Omdat men die niet kan spelen!” - “Ach zo”, bromde Zelter licht ironisch. “Omdat JIJ hem niet kan spelen dus?” - “Mijnheer professor”, antwoordde
Enkele dagen later schreef hij weer naar huis: “Ik speel hier veel meer dan thuis, zelden minder dan vier uur, soms zes of zelfs acht uur. Iedere namiddag opent Goethe zijn vleugel met de woorden: “Ik heb je vandaag
Daarna was iedereen stil en perplex, waarop professor Zelter bulderde met neerbuigende toon: “Wel, je hebt zeker van kabouters of draken gedroomd! Dat ging werkelijk alles te buiten!” In werkelijkheid was hij eigenlijk buitengewoon trots op zijn leerling. Goethe stond recht en omhelsde de kleine, van wie werd gezegd “dat er zich op het kinderlijke gezicht geluk, trots en verlegenheid aftekenden” en hij benadrukte: “Maar daarmee ben je er nog niet! Je zal nog meer moeten spelen vooraleer we je helemaal aanvaarden.”
nog helemaal niet gehoord, maak eens een beetje lawaai.” En dan komt hij altijd naast mij zitten en als ik klaar ben vraag ik om een kus of geef ik er gewoon zelf een.” Laten we nog even terugkomen op die ene avond. We mogen namelijk niet vergeten dat Felix ook als componist een genie was. Dankzij de notities van de reeds vermelde hofmuzikant Christian Lobe, die ten huize Goethe vaker meespeelde in een kwartet, weten we wat voor een grote indruk de jonge Mendelssohn met zijn composities maakte. “Naast de vleugel stonden drie pupiters voor ons klaar met een stapel manuscripten. Op een van die handschriften stond “Studies in dubbel contrapunt”; op een andere schrift “Fuga’s”; op nog een ander schrift stond “Canons”. Daarop volgden de “Kwartetten voor piano met begeleiding van viool, altviool en cello”. Op al deze schriften stond ook de naam Felix Mendelssohn-Bartholdy. De noten waren met vaste, sierlijke hand geschreven. Terwijl we aan de pupiters plaatsnamen, kwam een grote man binnen, die je door zijn militaristische, strenge houding als een voormalig agent kon beschouwen. Het was Zelter. “Heren, ik ben naar voor getreden om jullie iets te vertellen. U zal zo meteen kennis maken met een twaalfjarige jongen, mijn leerling. Zijn gave als pianist, meer nog, zijn talent als componist zal u verbazen. Deze jongen heeft wel een eigen karakter. Het gejuich van dilettanten rond hem kan hem niet raken; maar naar het oordeel van de musicus is hij wel nieuwsgierig en dat gelooft hij ook blindelings. De jongen heeft nog te weinig ervaring om aanmoedigende sympathie van verdiende erkenning behoorlijk te kunnen onderscheiden. Daarom heren, wanneer jullie hem willen loven - wat ik altijd wens en vrees tegelijkertijd -, doe het dan in een matig tempo, niet te luidruchtig en in do-groot, de meest zuivere toonaard. Tot nu toe heb ik hem van ijdelheid en hoogmoed gespaard, de verwenste vijanden van alle artistieke vooruitgang.“ Na deze uitzonderlijk waarschuwende toespraak sprong Felix de kamer binnen, een volmaakt mooie, blakende jongeman, overduidelijk zuiders type, slank en lenig; dikke zwarte lokken tot in de nek en bovendien bruisend van energie. Goethe, die licht gespannen was, zei na elk stuk alleen maar “Goed” of “Bravo”, terwijl zijn gezicht alsmaar roder werd. Bij het einde van het laatste deel, sprong Felix van zijn stoel en keek iedereen met een vragende blik aan. Hij wou nu graag iets te horen krijgen over zijn muziek. Maar Goethe, ogenschijnlijk nog steeds in de ban van de waarschuwing van Zelter, nam genoegen met de woorden: “Uit de gelaatstrekken van deze heren blijkt duidelijk dat uw kunnen hen zeer beviel. Ga nu beneden naar de tuin, ze verwachten jou, ontspan je en koel een beetje af, want je staat in vuur en vlam.” Tot daar de herinneringen van hofmuzikant Lobe.
Felix had de kamer nog maar net verlaten of het tempo en de toon van het gesprek veranderden helemaal. Zowel Zelter als Goethe maakten geen geheim meer van hun bewondering. Wonderkind was een lastige naam maar zoals Goethe het zei: “Wat voor een talent voor improviseren, zichtlezen en componeren deze kleine jongeman bezit, dat grenst aan het wonderbaarlijke. En ik die dacht dat het niet mogelijk was op zo’n jonge leeftijd!” “Bovendien heb je”, zei Zelter, “de kleine Mozart toen in Frankfurt horen spelen. Dat was toch in 1763?” - “Ja maar wat uw leerling nu al kan, laat zich met Mozart indertijd vergelijken zoals de ontwikkelde taal van een volwassene met het gebrabbel van een kind.” “En Felix denkt al veel zelfstandiger dan Mozart op dezelfde leeftijd”, voegde Lobe er aan toe. “Ik ben ervan overtuigd dat de wereld met deze jongen nog een tweede Mozart mag verwachten. Vooral omdat hij blaakt van gezondheid en alle omstandigheden zo gunstig zijn voor hem.” “Dat het zo moge zijn”, besloot Goethe.
Deel 2 “Goddelijke muziek! Jij bent de enige die ons kan verrassen met alle soorten genoegens. Wat een zoete mengeling van perfectie, zinnelijke begeerte en schoonheid! Zijn we verbaasd over de toverkracht van de harmonie? Zijn we verbaasd dat uw genoegens met zo’n aantrekkingskracht inwerken op onze gemoederen, dat het lompe onbeschaafde mensen in bedwang houdt, uitzinnigen kalmeert en treurenden vrolijk maakt?” Deze regels vloeiden uit de pen van de grootvader van Felix Mendelssohn, Moses Mendelssohn. Hij was een van de voornaamste filosofen uit zijn tijd en werd als ‘Nathan’ in ‘Nathan der Weise’ door Lessing vereeuwigd. Eigenlijk heette hij Moses, zoon van Mendel uit Dessau. In 1743 verhuisde hij van Dessau naar Berlijn om er te gaan studeren. Maar de wachtposten van de zogenaamd verlichte Pruisische hoofdstad hielden de joden al spottend tegen. Zo moest hij een omweg maken tot aan Rosenthaler Tor, want enkel daar mochten joden en koeien passeren. Zo stond er in het logboek van de wachtpost volgende aantekening - 78 jaar voor de gebeurtenissen van daarnet in het eerste deel (in Weimar): “Vandaag passeerden er aan de Rosenthaler Tor 6 ossen, 7 zwijnen en 1 jood.” Een van de zonen van Moses Mendselssohn heette Abraham. Hij en zijn vrouw Lea waren de ouders van Felix. Van Abraham komt de uitspraak: “Vroeger was ik de zoon van mijn vader, nu ben ik de vader van mijn zoon.”
Maar terug naar Felix. Algemene schoolplicht bestond toen nog niet en dus kregen de kinderen voortreffelijke huisleraars. De chagrijnige Zelter was dus niet de enige leraar. En omdat “ledigheid des duivels oorkussen” betekende, konden Felix en zijn zussen zich niet over teveel vrije tijd beklagen. Naast het verplichte lezen, schrijven, rekenen en tekenen, stonden bij Felix ook nog dansen, compositie, koorzang, piano, viool, altviool, en 4 verschillende talen - Latijn, Grieks, Frans en Engels - op het programma.
Deze brief aan Felix’ vader bewijst de onwetendheid van de oom, hem waren de talenten van het jonge genie blijkbaar totaal ontgaan. De vader besliste daarop om Felix naar Parijs te sturen en hem aan de oude componist Luigi Cherubini voor te stellen, en de man zijn mening te vragen over het muzikale talent van Felix. Het oordeel van Cherubini was uiterst positief zodat Felix’ ouders zijn keuze voor een muzikale carrière met een gerust hart goedkeurden.
Het vorige verhaal (van het eerste deel daarnet) speelde zich af in Weimar rond 1821. Nu bevinden we ons in de zomer van 1822. Felix was 13 jaar en compositorisch superactief: Hij had al 6 kamermuziekstukken, 4 Singspiele en 4 concerto’s, 8 liederen en 8 symfonieën voor strijkorkest en 16 koor- en 26 pianostukken gecomponeerd!
Ongeveer een jaar voordien, in 1824, schreef Felix Mendelssohn niet alleen het vierde pianokwartet, maar ook een klarinetsonate, een altvioolsonate en het pianosextet! Het pianosextet is voor een nogal ongewone bezetting geschreven: voor piano, viool, 2 altviolen (!), cello en contrabas. Het werd pas na de dood van Mendelssohn gepubliceerd, vandaar het hoge opusnummer 110. (U moet weten dat Mendelssohn tot aan opus 72 zijn werken zelf uitgaf, de hogere opusnummers zijn pas na zijn dood uitgegeven.) Er zijn geen bewijzen dat het pianosextet nog tijdens Mendelssohns leven zou uitgevoerd zijn. Het manuscript vertoont geen sporen van gebruik, er waren geen aparte partijen voor de strijkers en uit de correspondentie van de Mendelssohns valt ook niets af te leiden.
Bij hun terugkeer van een reis naar Zwitserland in oktober 1822 ging de familie Mendelssohn opnieuw op bezoek bij Goethe in Weimar. Die was zeer opgetogen bij het weerzien van Felix en wees naar zijn piano, die sinds z’n laatste bezoek niet meer open was geweest: “Kom en maak al de gevleugelde spoken wakker, die daar lange tijd in geslapen hebben!” En Felix speelde een werk dat hij speciaal voor deze ontmoeting zelf had gecomponeerd, het Pianokwartet in do-klein opus 1. Vrijwel jaar na jaar schreef hij pianokwartetten - uiteindelijk werden het er 4 in totaal! Enkele maanden later ontving Goethe volgende brief van Zelter: “Mijn Felix is 15 jaar geworden. Hij heeft een zeer mooi pianokwartet geschreven en ik hoop dat het aan uw grootvorstin wordt opgedragen. Het is helemaal nieuw en nog beter dan wat hij in Weimar heeft laten horen.“ In 1825 verscheen dit derde kwartet in fa-klein, opus 2 (dat we daarnet voor de pauze gehoord hebben). Felix droeg het in ieder geval liever op aan zijn leraar Zelter dan aan de grootvorstin. Daarna kwam het vierde en laatste van de pianokwartetten tot voltooiing, het pianokwartet in si-klein, opus 3. En zo dadelijk verschijnt nog een andere prominente figuur van het toenmalige muziekleven op het toneel: Luigi Cherubini. Maar eerst nog dit. Voor Felix en zijn familie stond het al lang vast dat hij zich helemaal aan de muziek zou wijden. Alleen oom Bartholdy - de broer van de moeder en initiatiefnemer om de niet-joodse naam ‘Bartholdy’ toe te voegen - had de gebruikelijke bedenkingen: “Dat is geen carrière, geen leven, geen doel; je staat aan het einde niet veel verder dan bij het begin. Laat dat kereltje keurig studeren, dan aan de universiteit zijn diploma rechten behalen om daarna carrière te maken aan de staat. En kunst blijft als een vriendinnetje aan zijn zijde.”
Er is alleen een brief van zus Fanny aan haar broer in Parijs. In deze brief verwijst zij naar het eigenaardige gebruik van de 2 altviolen in het pianosextet: “Voordat ik het vergeet - wat ik jou al lang wou vragen: waarom speel je nooit jouw pianosextet op al jouw matinées, diners, soupers en waar je nog overal optreedt? Is er in Parijs maar één die de altsleutel kan lezen??” Vanavond zijn er in elk geval twee musici die de altsleutel kunnen lezen. Ik wens jullie veel plezier bij het ontdekken van het schitterende pianosextet van Mendelssohn!
2009-2010 architectuur theater dans muziek
deSingel Desguinlei 25 / B-2018 Antwerpen ma vr 10 19 uur / za 16 19 uur www.desingel.be
[email protected] T +32 (0)3 248 28 28 F +32 (0)3 248 28 00
deSingel is een kunstinstelling van de Vlaamse Gemeenschap en geniet de steun van hoofdsponsor
mediasponsors
