Bijdragen tot de geschiedenis van IJsselstein Stad en Land

Bijdragen tot de geschiedenis van IJsselstein Stad en Land Kleine geschiedenis van IJsselstein in jaartallen Rumoer rond een kerk 1960-1972 j Onderzoek met de wichelroede te IJsselstein in 1937

r

f 0

Stichting _ ^ ^

'pi '^ HistorischéWfi% li' i r IJsselstein ,

BLOKHUIS AKKERMANS •iTiU'MÉii

^

mr A.J. Blokhuis • mr J.W.P.M. Akkermans Kandidaat-notarissen: dhr mrW Bouman dhr mr M F Beenen mw mr drs B S de Vries

Poortdijk 30,3402 BS IJsselstein • Postbus 319,3400 AH IJsselstein Tel 030 688 12 12 • Fax 030 688 80 18 www blokhuisenakkermans nl

Kleine geschiedenis van IJsselstein in jaartallen

door Tobias van Dijk

Het 700-jarig bestaan van IJsselstein m het komende jaar, 2010, is voor de auteur aanleiding geweest om, aan de hand van jaartallen, een overzicht te maken van de belangrijkste ontw/ikkelmgen uit de geschiedenis van de stad Dit overzicht wijkt in twee opzichten af van de jaartallenlijst die zeventien jaar geleden m dit tijdschrift is gepubliceerd onder de titel 'IJsselsteinse jaartallen IJsselstemse jaartallenlijst tot aan de inlijving bij Frankrijk', HKIJ m G'^ (1992) 51-56 Ten eerste ging die, aan een uitgave van het voormalige streekarchief'Zuid-West Utrecht' uit 1985 ontleende lijst, met verder dan het jaar 1811 Bovendien heeft de auteur daarvan destijds voor een tamelijk gedetailleerd overzicht gekozen Het doel van dit artikel is dan ook om m hoofdlijnen, aan de hand van de jaartallen, inzicht te geven in de IJsselstemse geschiedenis Zoals uit de vermelde bronnen blijkt is daarbij gebruik gemaakt van de meest recente literatuur over deze geschiedenis

I

De jaartallen 900 (ca.) wordt er melding gemaakt van de nederzetting Eiteren. Een deel is in het bezit van de abdij Werden in het Duitse Roergebied. Daarnaast bezit het bisdom Utrecht een hoeve in Ubburon, Opbaren, ten zuidoosten van (het latere) IJsselstein. 944

geeft keizer Otto I zijn bezittingen in het gebied Lek-en-IJssel, waarin IJsselstein zou ontstaan, aan de Utrechtse kapittels SintMaarten en Sint-Salvator.

1036 komt Eiteren geheel in het bezit van de abdij Werden. Later zou Eiteren aan het Sint-Marie kapittel worden overgedragen. 1279 bezit Arnoud van Amstel een aantal rechten en goederen in het gebied Lek-en-IJssel. Waarschijnlijk had hij deze bezittingen, die voor het grootste deel het latere Land van IJsselstein zouden vormen, in leen van de bisschop van Utrecht gekregen. De eerste vermelding hiervan dateert van 1267. Verder had Arnoud goederen in leen gekregen van een aantal Utrechtse kapittels en bezaten de Van Amstels goederen van de heren van Cuijk. Daarnaast ontvangt zijn zoon Gijsbrecht van het kapittel van SintMarie de vroegere goederen van de abdij Werden, waaronder Eiteren, in tijdpacht. Ook noemt Gijsbrecht zich in dit jaar heer van IJsselstein, later zou hij zich Van IJsselstein noemen. De nederzetting IJsselstein is ontstaan uit de bezittingen bij het kasteel van de Van Amstels. De naam IJsselstein komt van het stein, het kasteel, aan de Hollandse IJssel; IJsselstein. 1285 verzoent Arnoud van Amstel zich met graaf Floris V, de graaf van Holland, na een jarenlange strijd met hem en de bisschop van Utrecht te hebben gevoerd. Hij krijgt zijn bezittingen nu niet meer in leen van de bisschop van Utrecht, maar van de graaf van Holland. Verder wordt in opdracht van Floris V de Hollandse IJssel bij Hoppenesse, later het Klaphek geheten, afgedamd. Zo wordt de rechtstreekse verbinding van IJsselstein met de Lek afgesloten. 1288 krijgt IJsselstein een directe verbinding met Utrecht doordat er tussen de Vaartse Rijn en de Hollandse IJssel een "doorslag" wordt gemaakt. 1304 wordt Gijsbrecht van Amstel door het Sint-Marie kapittel opnieuw beleend met Eiteren.

1310 schenkt de bisschop van Utrecht aan Gijsbrecht het recht om drie jaarmarkten per jaar te organiseren. Daarnaast mag Gijsbrecht een (eigen) parochiekerk stichten. Hoewel niet bekend is wanneer er stadsrechten zijn verleend, vormen deze twee kenmerken de basis voor IJsselstein als stad. 1321 wordt er voor het eerst gesproken over IJsselstein als "poerte" (stad). 13491492 ontstaan in deze periode in Holland conflicten. Twee partijen, bestaande uit edelen en steden, zouden gedurende lange tijd tegenover elkaar staan; de Hoekse en Kabeljauwse twisten. Hierbij raakt ook IJsselstein, behorende tot de Kabeljauwen, betrokken. 1350 (ca.) wordt het Sint-Ewoudsgasthuis opgericht. 1354 verleent graaf Willem V aan Arnoud I van IJsselstein, de zoon van Gijsbrecht, de titel van baron. De heerlijkheid IJsselstein mag vanaf nu de naam baronie voeren. 1363 sterft Arnoud I. Zijn dochter Guyotte was getrouwd met Jan van Egmond waardoor IJsselstein in handen komt van Jan I en Guyotte van Egmond van IJsselstein. 1391 verleent Arnoud II van Egmond, de zoon van Jan I, een aantal privileges om het wonen in IJsselstein aantrekkelijk te maken. 1394 sticht Arnoud II het Cisterciènzerklooster op de Nieuwpoort buiten de stad. 1396 wordt er in de (oude) Sint-Nicolaas kerk een kapittel opgericht. De kanunniken hiervan behoorden niet tot een kloosterorde, maar leefden wel volgens een regel. 1399 wordt er melding gemaakt van het ambt van burgemeester. 1417 wordt IJsselstein gedurende de Arkelse oorlog, in het kader van de Hoekse en Kabeljauwse twisten, aangevallen en verwoest. 1427 valt ook de bisschop van Utrecht, Zweder van Culemborg, IJsselstein binnen. De net herbouwde stad wordt opnieuw verwoest. 1430 wordt er een vredesverdrag gesloten waardoor IJsselstein zich

gedeeltelijk onttrekken.

aan

de

Hoekse

en

Kabeljauwse

twisten

kan

1441 is er in het Land van IJsselstein sprake van een adviserend college, de vroedschap, bestaande uit bestuurders, oud-bestuurders en belangrijke burgers. 1453 wordt er melding gemaakt van een drost van IJsselstein. Hij is de belangrijkste plaatsvervanger van de heer van IJsselstein. 1465 raken Willem II van Egmond, de heer van IJsselstein, en zijn zoon Frederik betrokken bij het conflict tussen de hertog van Gelre, Arnoud, en diens zoon Adolf. Hierdoor zou IJsselstein in 1466 door Adolf worden geplunderd en verwoest. 1470 wordt er een vriendschapsverdrag gesloten tussen de bisschop van Utrecht en Frederik van Egmond. Maar van een echte vrede tussen IJsselstein en Utrecht zou geen sprake zijn. 1471 overlijdt Aleida van Culemborg, de vrouw van Frederik van Egmond. Ter eerbetoon aan haar wordt een grafmonument in de (oude) SintNicolaas opgericht. 1481 raakt IJsselstein betrokken bij de Stichtse burgeroorlog tussen Holland en het Sticht. Frederik van Egmond bezet de stadspoort van Utrecht. 1482 wordt IJsselstein hierop door het Sticht, onder leiding van kandidaatbisschop Engelbrecht van Kleef, belegerd. Aan het beleg komt een einde als Frederik van Egmond met een leger arriveert. Ook wordt het klooster op de Nieuwpoort afgebroken en m 1492 in de stad aan de Benschopperstraat herbouwd. 1492 wordt Frederik van Egmond door keizer Maximiliaan tot graaf van Buren en Leerdam verheven. 1507 stelt Maximiliaan Floris, de zoon van Frederik, aan als stadhouder van Gelre. 1510 proberen de hertog van Gelre en de bisschop van Utrecht, door middel van een "paard van Troje", een turfschip waarin zich soldaten verborgen houden, IJsselstein in te nemen. Maar deze list mislukt en als vergelding verwoest Floris van Egmond een aantal Utrechtse voorsteden.

1511

voert Floris ook een aanval uit op Utrecht over het ijs, die echter mislukt. Hierop wordt IJsselstein door Gelre en Utrecht belegerd. Het beleg wordt beëindigd als Floris met een leger uit Schoonhoven arriveert. Door bemiddeling van regentes Margaretha van Oostenrijk wordt er een vredesverdrag tussen IJsselstein en Utrecht getekend.

1521 wordt Floris van Egmond heer van IJsselstein. 1527 bouwt de architect Rombout Keldermans in opdracht van Floris de nog bestaande toren van het kasteel, de Loyerstoren. 1532 (ca.) bouwt de Italiaanse architect Alexander Pasqualini, ook in opdracht van Floris, de kerktoren van de (oude) Sint-Nicolaas kerk. Zowel de kasteeltoren als de kerktoren zijn in renaissancestijl gebouwd. 1539 overlijdt Floris en zijn zoon Maximiliaan van Egmond wordt heer van IJsselstein. 1556 hoeft IJsselstein van koning Filips II van Spanje geen belasting meer te betalen. Zo wordt de stad onder Anna van Buren, de dochter van de inmiddels overleden Maximiliaan, een halfsoevereine heerlijkheid. Binnen de latere Republiek zou IJsselstein, net als bijvoorbeeld Vianen, een toevluchtsoord voor vervolgden worden. 15671576 worden de bezittingen van Willem van Oranje, echtgenoot van Anna van Buren, die sinds 1558 heer van IJsselstein was, in beslag genomen vanwege zijn opstelling tijdens de Opstand jegens Spanje. Het gezag over IJsselstein komt daarmee bij baron van Barlaymont te rusten. 15741575 wordt IJsselstein door Spaanse troepen bezet. 1576 herstelt Willem van Oranje de soevereiniteit van IJsselstein. 1577 wordt de parochiekerk, de (oude) Sint-Nicolaas, door de protestanten overgenomen. 1584 wordt IJsselstein, na de dood van Willem van Oranje, beheerd door zijn dochter Maria die wordt bijgestaan door een raad en rekenkamer in Delft. Verder wordt in het kader van de Opstand een Engelse troepenmacht in Utrecht gelegerd. Hierdoor wordt ook in IJsselstein een deel van deze soldaten een aantal keer ondergebracht.

1596 trouwt Maria van Oranje met veldheer Filips graaf van Hohenhole, die het gezag over IJsselstem voor haar uitoefent. 1601 keert Filips-Willem, de zoon van Willem van Oranje, uit Spanje terug. In 1608 zou hij heer van IJsselstein worden. 1629 besluit stadhouder Frederik Hendrik tot de aanleg van de Hollandse en Utrechtse Waterlinie. Omdat IJsselstein tussen deze linies ligt, heeft het geen strategische betekenis en wordt het dan ook niet versterkt. 1648 komt er door de Vrede van Westfalen een einde aan de Tachtigjarige Oorlog. Het is het begin van de Republiek der Verenigde Nederlanden als soevereine staat. 1672 raakt de Republiek in oorlog met Frankrijk, Engeland en de bisdommen Keulen en Munster. Het leger trekt zich terug achter de Hollandse Waterlinie, waardoor IJsselstein wordt prijsgegeven. IJsselstein wordt hierdoor een aantal keer door Franse troepen bezet. 1702 nemen de Staten-Generaal, na de dood van komng-stadhouder Willem III, het bestuur van IJsselstein over. De stad blijft echter in handen van de Oranjes. 1711

wordt de baronie, omdat Willem IV nog minderjarig is, toegewezen aan zijn moeder Marie Louise. Zij en de landgraaf van HessenKassel treden op als voogd.

1734 schenkt de inmiddels meerderjarige Willem IV de baronie aan Marie Louise. Na haar dood in 1765 valt de baronie toe aan stadhouder Willem V. 1795 wordt door de komst van de Fransen de Republiek der Verenigde Nederlanden omgevormd tot de Bataafse Republiek. Hierbij worden de oude feodale rechten afgeschaft. De bezittingen van stadhouder Willem V worden in beslag genomen en genationaliseerd, waaronder de baronie van IJsselstein. Zo komt een einde aan de soevereine positie van de stad. Verder telt IJsselstein op dit moment 2.550 inwoners. 17951799 wordt IJsselstein bestuurd door een tussentijds administratief bestuur.

1799 wordt de baronie opgeheven. Het bestuur wordt gevormd door de rentmeester en verenigde municipaliteit van IJsselstein, Benschop en Noord-Polsbroek. Ook wordt er een scheiding aangebracht tussen bestuur en rechtspraak. 1799 wordt IJsselstein gevoegd bij het departement van de Delf. 1805 wordt IJsselstein gevoegd bij het departement Holland. 1805 gaat IJsselstein naar het departement Utrecht, later de provincie Utrecht, waar het tot op heden bij is gebleven. 1806 wordt het algemene belastingstelsel ingevoerd, waardoor de speciale (fiscale) positie van IJsselstein wordt beëindigd. 1808 wordt de schuldenlast van de baronie als een nationale schuld overgenomen. 1810 wordt het Koninkrijk Holland bij Frankrijk ingelijfd. 1814 komt er een einde aan de Franse Tijd. Het is het begin van het Koninkrijk der Nederlanden, waarbij de Oranjes alleen in naam weer heren of vrouwen van IJsselstein zijn. IJsselstein telt 2.640 inwoners. 1840 wordt een deel van de stadsmuur afgebroken. 1844 wordt per Koninklijk Besluit besloten dat voor afbraak van vestingwerken toestemming nodig is van de regering, en daarmee dus van de koning. 1848 wordt het eerste postkantoor geopend. Ook vindt er een hervorming van het staatsbestel plaats met een nieuwe grondwet van J.R. Thorbecke. IJsselstein telt 3.374 inwoners. 1851 wordt de Gemeentewet ingevoerd. Door deze wet wordt er aan gemeenten meer onafhankelijkheid verleend. Veel besluiten hoeven zo niet meer door het Rijk en de provincie Utrecht te worden goedgekeurd. De Gemeentewet verbiedt ook de heffing van poortgelden, waardoor de Benschopper- en IJsselpoort niet meer worden bewaakt. Zij worden dan ook verbouwd tot meer doelmatige doorgangen. 1853 volgt het besluit, dankzij de grondwet van 1848, dat de katholieken

zonder toestemming weer kloosters, scholen en verenigingen mogen stichten. 1858 wordt het houtbewerkingsbedrij f "Schilte" opgericht. 1867 wordt de eerste steenfabriek "De Overwaard" opgericht. 1872 ontstaan er begin april in IJsselstein ernstige ongeregeldheden tussen het katholieke en protestantse deel van de bevolking. Aanleiding is de herdenking van de protestanten van de inname van Brielle door de watergeuzen in 1572 en de herdenking van de katholieken van het ophangen van negentien priesters door de protestanten in Brielle in datzelfde jaar. 1881 wordt de Drankwet ingevoerd, waardoor het aantal verkooppunten van alcoholische drank aanzienlijk wordt verminderd. 18851887 wordt de bestaande rooms-katholieke kerk (bij de molen tussen Walkade en Havenstraat) vervangen door de Sint-Nicolaas kerk, in neogo-tische stijl gebouwd en ontworpen door de architect Alfred Tepe. In 1972 zou de kerk de titel basiliek krijgen. 1888 wordt het kasteel van IJsselstein afgebroken. De materialen worden per opbod verkocht. Alleen de Loyerstoren, de kasteeltoren, blijft behouden. 1892 breekt er een cholera-epidemie uit, waarbij IJsselstein in verhouding de meeste gevallen telt. 1898 wordt de meubelfabriek "Gebr. Van Rooijen" opgericht. 1900 telt IJsselstein 3.617 inwoners. 1901 wordt de Landweerwet ingevoerd, waardoor de schutterij van IJsselstein wordt opgeheven. Ook moeten, door de invoering van de eerste woningwet, alle woningbouw- en verbouwplannen in IJsselstein worden goedgekeurd en geregistreerd. 1905 wordt de telefoon in IJsselstein geïntroduceerd. 1911 verwoest een brand grotendeels de oude Sint-Nicolaas kerk en de kerktoren. De kerk wordt na een restauratie weer snel in gebruik genomen, maar de bovenbouw van de toren wordt pas in de jaren

1925-1927 herbouwd. Dit vindt plaats in de stijl van de Amsterdamse School naar een ontwerp van de architect Michel de Klerk. Als gevolg van de brand wordt de brandweer gereorganiseerd. Zo wordt er in 1912 een vrijwillig brandweercorps opgericht. Daarnaast wordt het gemeentehjk gas- en waterleidingbedrijf opgericht, waardoor een hygiënische drinkwatervoorziening en een goede straatverlichting mogelijk wordt gemaakt. En er wordt met de bouw van een aantal woningen aan het Imminkplein aan de Poortdijk, een eerste stap gemaakt op weg naar de uitbreiding van IJsselstein buiten de binnenstad. 1920 komt de eerste directe busverbinding met Utrecht tot stand. Verder wordt de Julianawijk gebouwd, gelegen naast de woningen aan het Imminkplein. De wijk zou in de periode 1972-1975 worden gesloopt. 19391945 wordt er tijdens de Tweede Wereldoorlog een aantal keer een Duits garnizoen in IJsselstein gelegerd. De stad blijft relatief gevrijwaard van geweld, ontbering en verwoesting. 19491958 wordt de wijk Nieuwpoort gebouwd. 1950 telt IJsselstein 5.536 inwoners. 19581962 wordt de wijk Kasteelkwartier gebouwd. 19601965 wordt de wijk Oranjekwartier gebouwd. 1961 wordt de bouw van de Gerbrandytoren voltooid. Met 367 meter is de zendmast het hoogste bouwwerk van Nederland. 19651974 wordt de wijk Europakwartier gebouwd. 1967 gaat de meubelfabriek "Gebr. Van Rooijen" failliet. 19681979 wordt de wijk IJsselveld gebouwd. 19741978 wordt de wijk Groenvliet gebouwd.

1975 wordt de Stichting Historische Kring IJsselstein (HKIJ) opgericht. 19781996 wordt de wijk Achterveld gebouwd. 1982 worden de fabrieksgebouwen van "Gebr. Van Rooijen" gesloopt. Op die plaats wordt m de periode 1984-1990 de wijk Hazenveld gebouwd. Daarnaast gaat de steenfabriek "De Overwaard" failliet en wordt in 1985 gesloopt. Op de vrijgekomen grond wordt in de periode 19872005 de wi)k Overwaard gebouwd. 1985 vindt de eerste rit van de sneltram tussen IJsselstein en Utrecht plaats. 1986 wordt de gerestaureerde molen "de Windotter" weer in bedrijf genomen. Deze korenmolen behoort tot de grootste van Nederland. 1995 start de bouw van de wijk Zenderpark. 2000 wordt de moskee Taouba, ontworpen door de architect Marten de Koningh, m gebruik genomen. 2009 in de IJsselsteinse polder Over Oudland worden belangrijke archeologische vondsten gedaan uit de Romeinse tijd IJsselstein zo'n 34.000 inwoners.

Bronmateriaal

- Abbink Spaink, J J , IJsselstein, verleden en heden (IJsselstein 1963) - Boon, J C M , IJsselstein voor en na 1900 (Woerden 1969) - Bruijn, M.WJ de, IJsselstein de Vesting (IJsselstein 2005) - Fafianie, A M , IJsselstein verdubbeld ontwikkeld (IJsselstein 2002) • uitgaven HKIJ, Bijdragen tot de geschiedenis van IJsselstein Stad en Land 1-127

Rumoer rond een kerk 1960-1972 Van afgeschreven kerk naar basiliek

door Truus Aerts en Tonny de Jong

Waarschijnlijk hebben vele stadsgenoten een van de Misvieringen bijgewoond die iedere twee weken door het RKK-KRO -mediapastoraat op zondagmorgen-TV worden uitgezonden De RKK, de officiële omroep van het Nederlandse Rooms-Katholieke Kerkgenootschap, wilde vanuit een levende parochie uitzenden en zocht bovendien een uitbundig kerkgebouw waar veel kijkmateriaal was te filmen Sinds april 2007 de uitzendingen in de St Nicolaasbasiliek zijn gestart, zijn er veel positieve reacties vanuit alle delen van het land binnengekomen, niet alleen over de diensten maar ook de opnamen binnen en buiten het prachtige gebouw oogsten landelijk veel waardering Wat een geluk dat deze kerk er nog is waardoor Ijsselstem positief m het nieuws komt' In de jaren '60 van de vorige eeuw waren er plannen voor afbraak en nieuwbouw Door protesten van parochianen werd de uitvoering sterk vertraagd, waardoor uiteindelijk ruimte ontstond voor een besluit tot restauratie Het proces werd in de regionale pers met spanning gevolgd

II

Tien woelige jaren Rond i 9 6 0 werd het kerkbestuur van de IJsselsteinse St Nicolaasparochie geconfronteerd met hoge onderhoudskosten voor de kerk en werd voor de eerste maal nieuwbouw overwogen. Het bleef stil tot 1963, toen de beslissing kwam de kosten van restauratie te bekijken. Na studie kwam Architectenbureau Van Gendt - Mühlstaff tot een schatting van £ 735.000,voor de restauratie en een raming van f 42.000,- voor het jaarlijkse onderhoud. Door het kerkbestuur werd ook nieuwbouw in de overwegingen betrokken. Die zou volgens dit rapport f 800.000- gaan kosten. In Het Centrum, katholiek dagblad voor gewest en stad Utrecht, van 12 februari 1965 werden de parochianen voor het eerst geconfronteerd met berichten over mogelijke sluiting van de kerk. Het artikel was bedoeld als voorlichting maar het besluit tot nieuwbouw was al genomen getuige de kop in de krant: "Nicolaaskerk gaat verdwijnen uit het stadsbeeld van IJsselstein" en het betreffende artikel werd als volgt besloten: "Wat er met de oude kerk gaat gebeuren is nog niet bekend. Afbraak is geenszins noodzakelijk. De nieuwe kerk zal niet op de plaats van de oude worden gebouwd". .

Boven: de St Nicolaaskerk rond 1960 gezien vanaf de dan onbebouwde Meerenburgerhorn en de Croenedijk

Hiernaast: interieur van de kerk m 1962. Links zijschip met banken gezien richting Mariakapel en rechts het middenschip gezien vanuit het koor

12

Nicolaas gaat verdwijnen uit stadsbeeld IJsselstein Kop in het Utrechtse

Het besluit was genomen met de volgende overwegingen:

katholieke dagblad Het Centrum (tot 1971

- door de vele pilaren is het volgen van de nieuwe liturgieviering bezwaarlijk - voor ongeveer hetzelfde bedrag kan een nieuwe kerk worden gebouwd - een nieuwe kerk heeft lagere exploitatiekosten - een verzoek om subsidie bij Monumentenzorg werd afgewezen.

onderdeel van De Gelderlander en daarna ingelijfd bij het Utrechts Nieuwsblad) van 12 februari 1965.

Verontruste parochianen hadden op i6 februari een gesprek met pastoor Gerritsen over het artikel in de krant. Deze verklaarde dat de bezorgdheid onterecht was omdat er nog geen definitief besluit was genomen. Maar het artikel in de krant liet aan duidelijkheid niets te wensen over. Ook in De Parochiehand, het parochieweekblad, van 19 februari 1965 kwam naar voren dat de uitspraak van de pastoor een zoethoudertje was, getuige enige citaten van het kerkbestuur in dit blad: - de beslissing is inmiddels bekend. Het kerkbestuur staat nu voor de zware taak de houw van een nieuwe kerk ter hand te nemen - zij hegrijpen dat bij het bekend worden van de beslissing hij velen het gevoel in opstand is gekomen - echter mag niet vergeten worden dat de beste resultaten alleen bereikt kunnen worden door eensgezindheid en samenwerking - het kerkbestuur betreurt dat bij sommige parochianen de mening heeftpostgevat, dat de pastoor bewust naar een nieuwe kerk zou hebben gestreefd en stelt het op prijs uitdrukkelijk te verklaren dat dit niet het geval is. Maar een eenzijdige beslissing nemen getuigt niet van eensgezindheid en samenwerking. Veel parochianen waren het er niet mee eens en richtten een reactiecomité op met de naam "Voorlopig comité tot behoud van de St. Nicolaaskerk". In dagblad Het Centrum van 6 maart 1965 werden de bezwaren geuit. Eerst kwam men in het geweer met de stelling, dat er geen behoorlijke voorlichting aan de parochianen is geweest, dat de noodzaak tot afbraak niet is aangetoond en dat de gebreken, ontstaan door grove verwaarlozing, volgens hun mening wel te herstellen zijn. Bovendien is voor de

13

WORDT nSSELSTEINSE KERKKWESTIE STRAKS UITGEPRAAT? Kerkbestuur:

Reactiecomité:

Open gesprek Ronde tafel (Van evx onzer verslaggevers) USSEL8TEIN. 12 mrt. ~ Het kerkbCAtanr vmn de UMbtdnse NicoUaapMTotMt bl^ft open staui voor •tandpBnten van parochianen, die een afwQkrade mening hebben over de noodsaak van verranglnc van het bestaande kerkgebouw, alooi de secretaris van bet kerkbestasr, de heer A. H Derks Binnenkort tal — zoals reeds eerder Li aangekondigd — de architect Van Gendt, op I wtena npport het kerkbestuur zUn ' mening heeft gebaseerd, in een open biUeenkoDist voor alle parochianen een toelichting op het door hem altgebraehte npport geven. Het kerkbestuur heeft de architect gevraagd dit op korte termijn te doen. Ir Van Gendt heeft echter veraoctat deie bijeenkomst om persoonlijke redenen enige tijd (ca drie weken) te mogen uitstellen Het openbaar optreden van het reactiecomité heeft het kerkbestuur onaangenaam getroffen Vooral, omdat het overleg tussen het kerkbestuur en comité ten tijde van de publicatie in Het Centrum (zaterdag 6 maart) nog met was beëindigd Niettemin heeft het kerkbestuur zich bernd verklaard, zich alsnog met het comité om een tafel te scharen om óe gerezen moeilijkheden, die men vooral a et als zijnde van zuiver gevoelsmatige aard, (^mleuw te bespelen Het bevreemdt het kerkbestuur. dat het cwnité de menmg verkondigt. dat niet voldoende openheid is betracht isij het bespreken van de gemaakte plannen en de voorbereidingen daartoe Reeds vanaf april 1964, aldus pastoor W H C M Gerritsen, zijn m de Parochieband. het officiële contactorgaan met naam en toenaam alle parochianen opgeroepen voor bijeenkonwten, waarin parorfiiele moeilijkheden, wensen en lann«i werden besproken Daarby I ht onderwerp , Kerk «i kerkgebouw" nadrukkelijk aangekondigd. Men verwijt het comité een wantrouwende houding Bepaalde zaken worden volledig in een verkeerd daglicht gesteld Het kerkbestuur acht de comitéleden met representatief voor de IJsselsteinse bevolking Uit de straalsgewijze bijeenkomsten in „Ons Centrum" en uit vele huisbezoeken IS pastoor Gerritsen geenszins gebleken dat een groot deel van de IJsselsteinse bevolking zich tegen de plannen van het kerkbestuur verzet Toen bij het meer concreet worden van de plannen bleek, dat de Nicolaaskerk wellicht zou verdwijnen mt het IJsselsteinse 8ta
£

Dagblad Het Centrum van 13 maart 1965.

14

(Van een onzer verslaggevers) USSELSTEIN « mrt. — Gesterkt door reacties uit Uiaelstelit en an> dere plaatsen heeft het „reaetie-comi. te", dat sloh nu „Voorlopig comité tot behoud van de St Nicolaaskerk" noemt, besloten door te gaan In een gesprek dat we met dit comité hadden, werd opnienw met nadruk de wens tot samenwerking met het kerkbestnnr nl^esproken Ook werden enkele misverstanden die na het artikel In Het Centrom van saterdag 6 maart z^n gerezen, ttcht geMt: De term „belachelijk" bij he< argument over de onmogelnkheid de meuwe liturgie in de oude kerk in te voeren werd te scherp genoemd Ook de benaming straatbijeenkomstes" heeft verwarring gewekt Het waren parochiële bijeenkomsten per straat Tenslotte wil het ccwnité te kennen geven dat met .jieutraal architectenbureau" niet is l>edoeld de neutraliteit vsn het architectenbureau Van Gendt in twijfel te trekken Bij het comité leven enkele belan^ke i Men verzoekt het kerkbestuur alle feiten rond de kwestie op tafel te brengen De uitnodiging aan de parochianen om zaterdagsmiddags aan de pastorie te komen praten over de kerkkwcstie heeft geen zin als by dergelijke gesprekken de ene partij de andei:. mei volledig wil informeren Men vraagt zn^ af waarom de rapporten en andere gegevens niet ter inzage worden gelegd Het bescttik'baar gesttiloe ctjïentMiteriaal vindt het comité te schaars

verwarming van de kerk al 15 jaar geld ingezameld. En ook het liturgisch argument kan niet staande blijven, want dan kunnen, aldus het reactiecomité, wel meer kerken worden afgebroken. Het comité wil door het inschakelen van een "neutraal" architectenbureau aantonen, dat restauratie goedkoper is dan nieuwbouw. Het kerkbestuur was niet zo blij met deze publicatie, maar er kwamen wel sympathiebetuigingen uit de parochie; ook daarbuiten was er waardering en begrip. In het Nieuw Utrechts Nieuwsblad van lo maart en Het Centrum van 13 maart kwamen de reacties van de pastoor en het kerkbestuur. Zij gaven aan dat er wel degelijk voorlichting was geweest in het parochieblad van 19 februari met cijfers en documenten waarin het besluit werd toegelicht. Hiermee werd gedoeld op de eindconclusie van het rapport van Architectenbureau Van Gendt. Bovendien zou er ook nog een bijeenkomst komen met alle parochianen.

Op 8 april 1965 werd m het Fulcotheater de aangekondigde voorlichtingsbijeenkomst gehouden, waarin het kerkbestuur met hetzelfde verhaal kwam als in de gepubliceerde artikelen. I Het comité wil voorts samen nieti het kerkbestuur de opinie vani Heftige discussies waren het gevolg. de parodue peilen 9 Het comité Is voorstander van Leden van het reactiecomité gaven aan dat er een parochieraad Deze raad zou een afroiegelmg moeten zijn van grote verschillen waren tussen de begroting van de katholieke gemeenschap De raad zou het kerkbestuur in be. langrijke vraagstukken, als de onarchitect Van Gendt en die van de ingeschakelde derhavige, van advies kunnen dienen Men heeft dan de zekerheid dat de parochie achter een onafhankelijke architect, zoals bij het schildergenomen besluit staat en men kan dan moeibjkheden als die nu zijn ontstaan, voorkomen werk, het elektra en de fundering van de vloer. • Het comité wil per se geen ac-iie tegen de pastoor of tegen het Bij de eindconclusie van deze architect bleek kerkbestuur Het vraagt afleen een objectieve en uitvoerige voorlichrestauratie een stuk goedkoper te zijn. ting Het CMïjité meent dat die tot dusverre niet is gegeven en dat mede daardoor voedsel is geEr werd gevraagd een overleg tot stand te geven aan wantrouwen, • Het ctMnité vcrklaarae zicb tenbrengen tussen de beide deskundigen, maar dit slotte gaarne bereid tot een „rondetafel-gesprek" met het kerkbewerd uitgesloten geacht. Ook de wenselijkheid stuur van een enquête werd van de tafel geveegd. Pastoor Gerritsen probeerde de gemoederen tot bedaren te brengen. Hij eindigde met de woorden "Heb vertrouwen in het kerkbestuur en werk mee aan de hesHssing die daar genomen is". Dus ook hier weer geen overleg en bespreking, maar een voldongen feit.

Dit viel niet in goede aarde en ook werd het de pastoor en het kerkbestuur niet in dank afgenomen, dat zij probeerden de pers op hun hand te krijgen. Later bleek dat dit ook gelukt was, want het regionale blad Zenderstreeknieuws koos de zijde van het kerkbestuur: ook in kerkelijke zaken moest men commercieel denken. In augustus 1965 stuurde het reactiecomité een brief aan de Utrechtse aartsbisschop Kardinaal Alfrink om de onvrede omtrent de gang van zaken die er leefde onder vele parochianen kenbaar te maken . Met weinig resultaat, getuige de brief van het bisdom van 17 januari 1966. Er was een onderhoud geweest met het bisdom en volgens de kardinaal hadden de afgevaardigden van het comité er niets van begrepen vooral voor wat betreft een uiteenzetting van het bouwbureau over de plannen van de bouw van een nieuwe kerk. Een enquête gaf ook geen oplossing en zou buiten beschouwing gelaten moeten worden. Er werd geadviseerd contact op te nemen met de bisdomeconoom Drs. B.Westerman. De aanbesteding had al plaatsgevonden en de plannen voor een nieuwe kerk werden voorbereid .

- . • . :

>rl*t*lÉ, ï'. • . r l !

. .

Gedeelte van de handtekeningenactie.

•

l-^i.

Vt

i«"I

*« Wi». • «

».. .«!,'« <~—*"»— -• %*i « i l * MiwrdMrUi« wirar <• u> Cv ••frTft*'-*-^-^".

'*
- . ' ( • ( I t l a t » , 4 i i if

r d l l k t »•)•< r l » '

ti*t

i F i f t l ' J VIS 21 Jair h*>twB

1 j k B u r l te» t

«pril

5« C3rru«i* ka* i l c t «thttr -J*>r «ot<-.«u41ac 4«r c««u>>iriii{ T*e it :.£»rw. Utr F u t o o r - n t t t k*t pr«dt«»t - s f n c t * I a I I U I B B U * ' t a t W u t n .

<'• * * • • t»l(4« r*)*B s i > MJ «Motc* ' * U u * B | l a

' r*-*, ' l i «* firMblvaiawtva ••> i l • • « • • * (• • t » « l . ' f * r a i l > • ! • v * l ( t i r»>r i* r«*tauratl*- • ' ' # 4 al

• apt^tUac 4«r at^»*

U. uil tM t»£»G*laltll^,

.„.„». ™^„.

«M 4« i^rk Ik I J a x l a i . t c *»u%,^ H * « » l « l -TM* M l . « a » . « 4 > Ik « « k * . m*e** »*pt ' H U I « • • • »ra4««ua • • M t*n-ifHt*t ^liX^ •« t» k M t ^ u r . l4l.n« r » 4 i )i>aittlair4 i*i*l. «t «• . * ; . * » K r . e-CT"*»* h l . r « « , Ut^ott \,r K.1 • « . » a ï (IJ4 • a lUMK* ah •« ural « » 1 «ktd bL«>1M, * • » • c*E>*wu lfcJ<» »ifct.M >••« «««iCiiV ! • »r*4tfa*na, t i n i j l U « I t i a H i a a •»» « « ct*B<> wtariask u a i t vl.ra.at^itC «IJ*. E* aaalll^Uial^ aCbtMt *tr^mr M arl» Ealaca» 4*t 4 . W *^,M)ïV«ra f>c*VMa - * M * »IJk* «M-aak» a«k. - n ; * M » i » ï « r * . (SlVHUk »»•« v«i4»iHi«K * ( i « 4aw««h«MB. • >» aao •»*•>•(«« ( . ( M a t «Mtatt vftrc*». eau > l t X B X f • t w ai^vtta a> ia * • •«4* * • « * tao » i ; s . -aidar t a t l a a m « - » t , £«M»r> «•«»•« ^ a l t w t l l a aaic Bt IttCMMH. ctjB j;*an«ii>itMna 4ta •>•< Mat 0) »«.tIa«iHS •«» »«l iww* k M t w r Ma» « M «ara*. ï Hm* tr<*t U U » t otl.ibflaUjk alaaua V ) « H te f « r « k l a M a i « •JJ». OïarlïMM « * > a M »la* l a r t * ï *r...«« ri aMt aa.««<1* >**• •aM dar<*itjk hvaiila *•» JMlat. • » * • ^•1 K . *'*« ataat l>C«r taa••ra »Biw •«» ruuanlaal ao bmnrtatfc= i»t)M. k « « n i a . 4i0 « « I l ^ > . » r . . r « . . l *»J l a 4 a » »*>tla* r t > L l u « . l . l a - r t M t a W » jB. Kat k « « ai » . . f . l - . 4 « « * • - W t l . B . 1 U a M * l * a - Xn M}*a%i*l H a M i^ «a 4i4r i . t l ^ r ' ^ . X ' w ^ c^MiMO h«aU*tUi« ja<«B< ta «•— - ! . * * « *»» )*«i vM>i»)laH»a «0*1 «1"

tot Saub^i-.au t u ial B i t . di-a t 4 i * i i t « , )<.4iaA U s r t a * 4a •• • £*«l* -(Mai. 4l K*tl*arln «g iK. aas j i i m k l a - t v m f «*a» aa e»«ft la4af**ft «aUtacliald »»£«« t* i t a l l M er ' Hm ta )Mt4a )a lur«tn&. Ia«ara £« Ui*rt(aa*r4a UL^ Ü , «tM*U tesBSta itaaUw»». SaJ sal a«« p a « a;rtariMM< tl«M«I aiKMgaat Mwtas t«M«*n, nwir da 4«w Hal S^\ ..

t la *Ialas aat «• ^ J M U * * • • k*ar<«t(« •

l t»a*i, .'viit -int^aan O» «B<

ISDb hspma £ai al4ML* «« gwHaKtarad autjcnatla Haauaa ^^ » 4ti>.t 4*1 V* cr*4>r fcla» ••« t**r b a l a t - ^ l j ^ B»»ta iMk «Mt kauiM liabkaB • • &(* kat gt»;!iA e**ft tk - avfi-t^.c •al * • » ! HNU'iMrUK - M B*da> a».«o«ft . , , . , - « K*^ vrlMMatljka $it»li«b.

., «« - *«««* •».(-

M t 4« Maat» M a ^ M k l I a f ,

Het comité ging toch door met een handtekeningenactie onder de parochianen. Overigens werd deze getraineerd door pastoor en kerkbestuur, want deze adviseerden de parochianen in kerkelijke bijeenkomsten om niet te tekenen. Op i6 april 1966 werd er nogmaals een brief gestuurd naar de kardinaal met de uitslag van de enquête, op 5 mei gevolgd door

.

& fcaialataaa ae |>>kja«m,£ iM^tijlt

Briefwisseling tussen het reactiecomité en i<ardinaal Alfrink.

Verdeeldheid over Kerk De meningen m katholiek IJ^selstein zyn verdeeld: moet de oude kerk, die wel de kathedraal wordt genoemd en inderdaad een dommerende plaats in het land schap mneemt, worden gerestaureerd of afgebroken** Het is een moeilijke vraag, waarop met gemakkeUjk een antwoord is te ge ven. Zuiver en financieel gezien, lijkt het een eenvoudige zaak restauratie en toekomstig onder houd met alles wat daarbij komt, zullen zulke sommen velgen dat nieuwbouw gerechtvaardigd lykt Hieraan kunnen nog vele nietmateriele overwegingen toegevoegd worden' voor de nieuwe liturgie, waarbij alle gelovigen artief bij de eucharistic-vienng betrokken worden, is de oude kerk minder geschikt. Men kan zich ook afvragen of de gestalte van de katholieke kerk, zowel in hteen al5 m merrselijk optreden, nog wel zo dominerend mag zijn Op deze dag mogen we mgr Bekkers, die mens met de mensen was, stellen naast de hoog en eenzaam zetelende kerkprelaat uit vroeger tijden Een parochie, die voor zo'n beslissing staat, mag ook niet m gehechtheid aan traditie alleen aan zichzelf denken De beslissing, die thans genomen moet worden, is ook bepalend voor hen die over 50 jaar in die plaats leven en hun godsdienst willen beleven Hoe de ontwikkeling ook zal zijn het is zeker dat voorheen algemeen aanvaarde waarden een andere inhoud zullen krijgen. Oude tradities en gebruiken verdwijnen, het zicht op cultuur en historie verandert het gezag van personen en overtuigingen zal scherper getoetst worden op inhoud Op dit mo ment verkeren we nog in een overgangstijd behoudzucht en vernieuwing lopen dwars door elkaar. Het is niet iedereen gegeven het juiste midden te kiezen Enig respect en mildheid voor standpunt en gedragingen van anderen is bij dit alles dan ook een eerste eis, zeker als het katholieken onder elkaar zijn Een kerkbestuur met aan het

De commentator van dagblad Het Centrum

|

hoofd de pastooi diaagl een cigcn en bijzondere verantwooidelijkheid als het gaat over het nemen van beslissingen m een dergelijke belangrijke kwestie Juridisch draagt dit de verantwoordelijkheid voor de te nemen of genomen besluiten Nog niet zo lang geleden was het ook nog zo dat het keikbestuur die besluiten nam en kon nemen zondei ruggespraak met de overige parochianen. Zoals de liturgie en de opvattingen over kerkenbomv zijn gewijzigd, zo zijn ook de opvattingen over de mspiaak van de parochie in het kerkbestuur gewyzigd. Zonder ons een oordeel aan Ie matigen over de vraag of het keikbestuur van IJsseistem \Ü1 doende tegemoet gekomen is dan de wens tol meespreken \ an de parochie, moeten we toch constateren dat veJe parochianen hierover kennelijk met geheel tevreden zijn geweest De actiecomités zijn zo welig opgebloeid, dat zelfs de meest volgzame krant daar met aan voorbij had kunnen gaan, laat staan dit dag blad. Over en weer zullen ci dan ook wel niet geheel christelijke dingen zijn gezegd en gedacht Dat is fout, maar een enkele fout mogen we elkaar met al te zwaar aanrekenen De enquête, waarvan de c i j - ' fers thans openbaar geworden zijn, heeft geen democratische uitspraot gegjracbt Men kan hoogstens zeggen dat 700 van de 2400 volwassen parochianen voor restauratie zijn en dat 537 parochianen positief voor een nieuwe kerk zijn Het zou beter geweest zijn, mdien de parochianen zich veel eerder hadden kunnen uitspreken Wij benijden degenen die hierover in dit stadium een Sa lom ons-oordeel moeten geven niet. Er is maar een dmg zeker, de te nemen beslissing door kerkbestuur en bisdom zal zonder wrok geaccepteerd dienen te worden Dat moet echter ook mogelijk gemaakt worden door open gesprekken met terzijdestelling van persoonlijk tegenstcUingen We weten dat er zeer velen in ÏJs<;elstem zijn, die niets liever willen.

een brief waarin de beweegredenen voor de enquête werden verwoord, met name dat het kerkbestuur geen antwoord gaf op mondelinge en schriftelijke suggesties. Er waren 713 stemmen voor restauratie, 511 voor nieuwbouw; m 229 formulieren werd geen voorkeur aangegeven, en 171 personen wilden niet tekenen. Op 14 mei 1966 verscheen er een artikel in Het Centrum, waarin pastoor Gerritsen aangaf, dat er geen sprake was van een meerderheid, omdat zijn parochie ongeveer 2400 volwassen leden telde. Het besluit van het kerkbestuur werd dus gesteund, maar er werd wel op gewezen dat het beter zou zijn geweest als de parochianen op tijd waren ingelicht en hun mening hadden kunnen geven. Het reactiecomité gaf een verklaring voor het verschil van 1000 stemmen. Het betrof voor het merendeel ouderen, die verbleven in bejaardentehuizen.

De kardinaal toonde zich niet overtuigd. Op 28 juli 1966 komt zijn antwoord op de brieven van 16 april en 5 mei van het comité. Hij geeft hierin aan, dat uit de enquête niet blijkt, dat het merendeel van de parochianen voor behoud van de kerk is en hij vraagt zich af of een enquête voor een dergelijke kwestie het juiste middel is. Met veel omhaal van woorden stelt hij een financiële en bouwtechnische aangelegenheid tegenover de emotie van een aantal parochianen. Als er behoefte aan zou zijn, is het bouwtechnisch bureau van het aartsbisdom bereid om de motivering van de beslissing betreffende nieuwbouw aan de parochianen toe te lichten.

wijst op het verdwijnen van tradities en gebruiken en veranderende inzichten rond cultuur en historie

i6

De bisdomeconoom Ben Westerman kwam op 16 november 1966 in café De Ridder nog eens voorrekenen, dat nieuwbouw stukken goedkoper was en het lot van een van de mooiste scheppingen van Alfred Tepe leek bezegeld. In dezelfde maand waarin deze bijeenkomst plaatsvond waren de tekeningen voor de nieuwe kerk goedgekeurd en lagen deze op uitvoering te wachten.

Een verrassende wending Bij een bespreking in het gemeentehuis, waarbij alle betrokkenen van bisdom, kerkbestuur en gemeente vertegenwoordigd waren, drong Ir. R Meischke van de Rijksdienst voor de Monumentenzorg erop aan om op het besluit tot afbraak terug te komen, omdat Rijkssubsidie door een nieuwe regeling er waarschijnlijk toch zou komen. Door het snel verdwijnen van vele neogotische kerken had het rijk zijn standpunt gewijzigd. In januari 1967 volgde een brief van de Rijksdienst voor Monumentenzorg,met het bericht dat IJsselstein in aanmerking kon komen voor subsidie voor restauratie van de kerk - welke werd gezien als een van de fraaiste vormen van Neo-Gotiek - mits de gemeente en het kerkbestuur elk een derde van de kosten voor hun rekening namen. Na diverse besprekingen kwam het kerkbestuur tot het besluit om zijn eerdere beslissing terug te draaien en toch tot restauratie over te gaan. De kosten voor materialen en lonen waren intussen sterk gestegen, want uiteindelijk kwam de restauratie uit op vier miljoen gulden.

Aankondiging van de start van de restauratie m Het Centrum van 21 augustus 1968.

Met toren wordt begonnen

Restauratie IJsselsteinse Nicolaaskerk in 3 fasen

Rijksmonumentenzorg had in 1970 de subsidie verhoogd tot 50% van de restauratiekosten. En hiermee werd de StNicolaaskerk de eerste neogotische kerk, die op de lijst van Rijksmonumenten werd geplaatst. Hoe belangrijk dit was kwam tot uiting in een publicatie van het tijdschrift Heemschut in I 3 . . * ^—.SSS*. 1968 met als opschrift:

IJSSELSTEIN, 21 aug. — In het begjn van de week is de fa. Stampwerk uit Haarlem begonnen met de bouw van een steiger rondom de toren van de katholieke kerk te IJssel.stein. Dit betekent het begin van de restauratie van de kerk welke m drie fasen zal worden uitgevoerd De restauratie van de toren wordt als zeer urgent beschouwd omdat deze gevaar voor de omgeving op kan leveren. Wegens de slechte toestand van de toren is enkele maanden geleden de weg rond de kerk reeds afgesloten Ka resuuiatie van de toren zal de pastorie onderhanden worden geno men Of dit restauratie of nieuwbouw woidt IS ntet geheel duidel.jk Ket laatst volgt het interieur \.in Oi. kerk en de buitenkant van het kerkgebouw. De lestauratiewerkraamheden worden uitgevoerd door de IJsselsteinse aannemers Van Mourik en Vel-' gouw ï

Tweede kerk Naast de restauratie zal binnen zeer slbienbare tijd ook worden begonnen' •"net de bouw van een tweede katho- i licke kerk in IJsselslein Noord Del bouw \an deze keik is noodzakelijk geworden door de sterke gioei van het aantal inwoners \an IJsselslein en ook omdat de oude St Nicolaaskerk na de restauratie nog ruim zeshonderd zitplaatsen zal bevatten. Zouel dooi de lestauratie als door de nieuwbouw van een tweede kerk /iet het keikbeituur zich geplaatst \oor grote financiële zorgen Afgelopen zondag heeft de pastoor een dringend beroep «p de parochianen gedaan het kerkbestuur met de/e grote opgave te helpen door een extia offer te geven voor de nieuwbouw en de restauratie

17

De kerktoren heeft jarenlang in de steigers gestaan. Daarnaast de leeggehaalde kerk tijdens de resaturatie, gezien richting koor.

"De Neo-Gotiek en twee bedreigde kerken in IJsselstein en Utrecht". De auteur, P. Singelenberg, maakte daarm melding van de redding van de I Jsselsteinse Nicolaaskerk als gevolg van de bereidheid van Monumentenzorg om alsnog substantieel bij te dragen in de restauratiekosten. Wat betreft een andere bedreigde Tepe-kerk, de St.WUlibrorduskerk m Utrecht werd gemeld dat deze van de ondergang werd gered doordat aannemer A.J. Lisman uit Groenekan deze kerk van het bisdom had gekocht om die te behouden. Singelenberg besloot zijn artikel in Heemschut als volgt: "Het bewaren van deze monumenten betekent dus het redden van twee der ruim tweehonderd kerken uit een periode van de Nederlandse bouwkunst, die met ondergang wordt bedreigd. Spoedige restauratie zal het begrip voor deze kunst bevorderen". Bij de restauratie werd de Nicolaaskerk tegelijkertijd aangepast aan de nieuwe liturgieviering. De deuren van de gerestaureerde kerk gingen met Pinksteren 1972 weer open en op 19 november volgde de officiële opening, waarbij de kerk door de Paus tot basiliek werd verheven. De term basiliek is in eerste instantie een bouwkundige term uit de klassieke oudheid. Een basilica lag meestal aan het forum en was een meerschepig gebouw met vaak een hogere middenpartij, voorzien van grote vensters. De Romaanse kerkarchitectuur is hieruit ontwikkeld. Een basiliek is dan een driebeukige kerk, waarvan de zijbeuken lager zijn dan de middenbeuk. Op het ogenblik is de benaming basiliek in de katholieke kerk een eretitel, bijvoorbeeld voor een bekend bedevaartsoord, een kerk met een bijzonder verleden of bijzondere fiinctie of betekenis en een bijzondere architectuur. Men onderscheidt een basilica major (een grote basiliek) en een basilica

18

f/m^^^ w'W

rtTl i l

• %

Il F

-

\ •

r»

iTTrae'i ^ 4-

r-*i 1 Üi 1 n i m!

p!r - " • i i

i w-m

...

jj Kil

^'

lil q

ï " il 1

III

Kerkinterieur anno 2009.

minor (kleine basiliek), waarvan de eerste titel is voorbehouden aan de pauselijke basilieken, waaronder de vier belangrijkste kerken van Rome. Wereldwijd bestaan er meer dan 1500 kleme basilieken. Nederland telt er op het ogenblik 22, de eerste vanaf 1883: de Basiliek van Onze Lieve Vrouw van het H. Hart m Sittard en de laatste sinds september 2009: de Basiliek van de H.Georgius te Almelo. Het besluit een kerk de eretitel basiliek toe te kennen wordt genomen door het Vaticaan en als symbolische kenmerken wordt de kerk voorzien van een conopeum en een tintinnabulum (baldakijn en klokje) . De St.Nicolaaskerk kreeg de eretitel vanwege het feit, dat door de verering van Maria van Eiteren deze kerk als bedevaartskerk kan worden gezien. De symbolische eretekenen (baldakijn en klokje) zijn links en rechts bi) het hoofdaltaar aangebracht.

Baldakijn en klokje m de Nicolaasbasiliek. de officiële eretekenen van een basiliek.

19

Boven het interieur van de kerk in 1935 en

onder in 2009

We Zijn blij dat onze kerk behouden is gebleven, met alleen om de landelijke belangstelling voor de TV-uitzendmgen vanuit de basiliek, maar vooral omdat deze kerk behoort tot de 22 kerken m Nederland met een bijzondere status - de eretitel basiliek. Jammer genoeg zullen de uitzendingen per i januari 2010 worden beëindigd, omdat de eucharistievieringen voortaan uit zeven bisdommen zullen komen, die er ieder zeven voor hun rekening nemen Het argument is dat RKK meer zichtbaar en herkenbaar moet worden op TV, radio en internet, maar naar onze mening lijkt het meer een geldkwestie Bronnen Ooyevaar, R,J , De St Nicolaaskerk in IJssehtein IJsselstein 1972 Schalk, T H M van, Katholiek rond de basiliek IJsselstein 1987 - Smgelenberg P , De Neo Gotiek en twee bedreigde kerken m IJsselstein en Utrecht Heemschut Orgaan van de Bond Heemschut jrg 4} nr 4 {T^6S)

in

biz 78-82

- Voorlopig comité tot behoud van de St Nicolaaskerk ('Reactiecomité ) Brochure (igOs) - Utrechts Archief Katholiek Dagblad Het Centrum en Nieuw Utrechts Dagblad - Internet

wikipedia org/wiki/Basiliek en Ccatholic com/churches/data/basNL htm

Met dank aan mevr A v d Akker dhr RJ Ooyevaar en dhr W Verhoeven voor het verstrekken van krantenartikelen en foto's

20

Onderzoek met de wichelroede te IJsselstein in 1937

door Jacques Houben

In zijn aflevering van 5 november 1937 wijdde het tijdschrift Utrecht in woord en beeld (dat verscheen van 1925-1940) een bladzijde aan een onderzoek dat mevrouw Klem Sprokkelhorst met haar wichelroede verrichtte m IJsselstein De foto's bij het artikel zijn hierna afgedrukt Het bijschrift luidde als volgt Mevrouw Klem Sprokkelhorst uit Zeist, de bekende wichelroede loopster, die in verschillende plaatsen m ons land haar onderzoekingen verrichtte, experimenteerde Zaterdagmiddag m het oude IJsselstem Men ziet haar op foto i met den burgemeester m een der gangen onder het vroegere kasteel Foto 2 m de schaduw van den ouden slottoren laat mevrouw Klem Sprokkelhorst de wichelroede werken Een plotselinge uitslag van de roede verraadt onderaardsche gangen of gewelven Foto 3 "n Toovenares ', denkt de IJsselstemsche jeugd, die vol ontzag de wichelroedeloopster aanstaart Foto 4 de koeien op het terrein "De Nieuwpoort"- historische grond voor IJsselstem staan verbaasd te lijken naar dit ongewoon bezoek op den stillen Zaterdagmiddag Indertijd zijn m dit weiland reeds met succes opgravingen verricht" Dit onderzoek vond plaats in een periode waarin men pogingen deed om IJsselstein als toeristische trekpleister op de kaart te zetten, o a door tussenkomst van de enkele jaren eerder opgerichte VVV De komst van Nanny Klem Sprokkelhorst naar IJsselstein moet mogelijk in dat verband worden gezien Zie hiervoor ook L Murk, Over IJsselstein gesproken

(IJsselstein, 1985),

blz37

21

Speuren Het speurwerk was er waarschijnlijk op gericht een 'wetenschappelijke' basis te leggen onder de met veel overtuiging vanuit het verleden overgedragen verhalen dat zich onder de binnenstad van IJsselstein een stelsel van onderaardse gangen zou bevinden. Een van die gangen zou vanuit het kasteel leiden naar het kloosterplantsoen waar in de late middeleeuwen het klooster Onze Lieve Vrouwenberg heeft gestaan. Daaruit is ook de route van ïQerm Sprokkelhorst te verklaren, van de kasteeltoren naar het terrem "De Nieuwpoort", blijkens de foto de plek waar het klooster heeft gestaan. Over de uitkomstern van het bodemonderzoek is niets medegedeeld. Maar dat doet geen afbreuk aan de aardigheid van de gebeurtenis en het maakt de foto's niet minder de moeite waard.

IJsselstemse notabelen en mevr Klem Sprokkelhorst (met wichelroede) op de brug voor het huis van notaris Cool aan de stadsgracht Rechts notaris Cool met naast hem burgemeester Abbink Spaink

22

Een enkel woord over mevrouw Klein Sprokkelhorst zelf. Zij werd in 1904 in Amsterdam geboren als Nanny Mooijweer, huwde in 1929 in Utrecht met de loodgieter Leo Klem Sprokkelhorst, en is in 1990 m naar woonplaats Zeist overleden. Zi) was moeder van elf kinderen. Zij had in de jaren '30 een grote bekendheid als wichelroedeloopster. Zij heeft, zoals dat werd aangeduid, met de wichelroede 'experimenten uitgevoerd' op vele plaatsen in Nederland, in Breda, Delft, Zeist, Gouda, Vaessen, Haarlem e.a., vrijwel altijd in of bij kastelen. IJsselstein paste dus mooi in

UTRECHT IN WOORD EN BEELD

nderzoek met

te

deze reeks. Daarnaast verleende zij ook wel eens diensten bij speurwerk naar vermiste personen of lijken en claimde zij zieke organen m het menselijk lichaam te kunnen detecteren. Haar meest indrukwekkende optreden, zo vertelde zij in 1980 m een kranteninterview, vond zij zelf haar tot dan toe geheim gebleven onderzoek in november 1937 m paleis Soestdijk naar kwade stralingen. Daarbij vond zi) met haar wichelroede een 'forse bron van negatieve straling' precies op de plek waar de wieg van prinses Beatrix zou komen te staan. Die wieg is toen op een gunstige plek

23

gezet, met als gevolg dat Nederland een gezonde koningin Beatrix heeft gekregen. Aan deze zaak is in 2004 nog aandacht besteed in een wat zuur aangezet artikel, 'In Memoriam Prins Bernhard (1911-2004)' van dr Cees Renckens, voorzitter van de Vereniging tegen de Kwakzalverij in het Nederlands Tijdschrift tegen de Kwakzalverij van maart 2004 (blz 12-13). IJsselstein timmerde dus einde 1937 met de experimenten van mevrouw Klein Sprokkelhorst aan de grote weg.

Inhoud: - Kleine geschiedenis van IJsselstein in jaartallen

1

- Rumoer rond een kerk 1960-1972

n

- Onderzoek met de wichelroede te IJsselstein 1937

21

Bijdragen tot de geschiedenis van IJsselstein Stad en Land is een periodieke uitgave van Stichting Historische Kring IJsselstein. Citeertitel: Bijdragen HKIJ. Uitgave nr. 127 (december 2009)

Stichting Historische Kring IJsselstein

Redactie - Jacques Houben

E jhouben@supercool nl

- Marcel Berkien

E [email protected]

Voorzitter

- Bas de Groot

E [email protected]

B. Rietveld

- Bart Rietveld

E rietv936@planet nl

T (030) 588 74 74

E rietv936(g)planet nl

E redactie [email protected]

Secretariaat H van den Boomgaard Guldenroede 3, 3401 LP IJsselstein T 06 557 84 510

Correspondentie redactie:

[email protected]

Benschopperstraat 39, 3401 DG IJsselstein ISSN 1384.704X Donateurs ontvangen het periodiek {4 uitgaven per jaar) en worden op de hoogte gehouden van de activiteiten

Penningmeester

Nieuwe donateurs kunnen zich aanmelden bij de penning-

J G Klem

meesterwaar tevens mutaties kunnen worden doorgegeven

Veerschipper 15, 3401 PK IJsselstein T (030) 688 80 05

E johangklein(g)gmail com

Voor inwoners van IJsselstein is de bijdrage minimaal € 12,50 (voor bedrijven € 20,-). Voor hen die buiten IJsselstein wonen is de bijdrage resp. € 17,50 en € 25,- Losse num-

Bank Postbank, nr 4074718

mers, voor zover voorradig, zijn a € 4,00 verkrijgbaar via

WWW www historischekringi|sselstein.nl

het secretariaat

Druk: drukkerij Libertas, Bunnik

Voor dubbelnummers is de prijs € 6,00

24

Foto: Renovatie monument Benschopperstraat 15 IJsselstein

Zo BLIJFT IJSSELSTEIN Bouwbedrijf de Wit IJsselstein B.V. heeft ruime ervaring in het renoveren en onderhouden van gebouwen. Inmiddels zijn vele historische panden met respect voor hun cultuurhistorische identiteit gerenoveerd.

w

MOOI

Bouwbedrijf de Wit IJsselstein B V is hoofdzakelijk werkzaam in de regio Utrecht. De activiteiten bevinden zich vooral m de burgerlijke- en utiliteitsbouw zowel voor wat betreft nieuwbouw, renovatie als onderhoud De opdrachten variëren van bedrijfsgebouwen, kantoren waaronder banken, kleinschalige woonbouwprojecten, scholen, clubgebouwen tot boerderijen.

Bouwbedrijf De W/it IJsselstein B.V. Achthoven Oost 6 3417 PD Montfoort T0348 471857 www dewitbouw.nl

Ve

Advokaal.

Het Stof. en Slifck de v :Aa r d , Enis denTWtJt niet ^waacd.

En als er toch 'geregt' moet worden:

Mr G. van De Nesse Advocaat & Procureur (Advocatenpraktijk Mr G van De Nesse) Een raadsman, die zich volledig inzet voor uw 'Saeck'

Edisonweg 26 • 3404 LC IJsselstein • Tel: (030) 687 20 94 Fax: (030) 687 20 93