Bestuurscommissie Gezondheid

AG E N D A Bestuurscommissie Gezondheid Datum

:

7 oktober 2015

Tijdstip

:

13.00 – 15.00 uur

Locatie

:

Noordelijke Hogeschool Leeuwarden, Rengerslaan 10 (voorafgaand lunch)

Deelnemers

:

Leden

Onderwerp

Bijlage

Doel

Bijlage

Ter bespreking

Besloten gedeelte: 1.

Opening en vaststellen van de agenda

2.

Presentatie project Nuchtere Fries

Openbare vergadering: 3.

Conclusies bestuurscommissie gezondheid 4 juni jl.

Bijlagen

Ter vaststelling

4.

Achtmaands rapportage (inhoudelijk gezondheid)

Bijlage

Ter advisering

5.

Mededelingen

Bijlage

Ter informatie

6.

Inhoudelijk thema: actuele ontwikkelingen rondom de opvang van

Presentatie

Ter bespreking

vluchtelingen en asielzoekers, en de rol van de VRF/GGD hierbij 7.

Rondvraag en sluiting

G:\Bestuur\BC Gezondheid\2015\2015-10-07\00_2015-10-07 agenda BC GZH.doc

V E R S L AG Bestuurscommissie gezondheid Datum Locatie

: :

4 juni 2015 VRF, Harlingertrekweg 58, Leeuwarden

Aanwezig: Leden: Dhr. D.A. Fokkema (vz) Dhr. H. Kuiken (Harlingen)

Mevr. B. Tol (Het Bildt) Dhr. J.C.F. Broekhuizen (Heerenveen) Dhr. A. Dijkstra (Menameradiel) Dhr. E. van Esch (Ooststellingwerf) Mevr. M. Krans Dhr. T. de Jong (Terschelling) (Smallingerland) GGD: Mevr. M. de Graaf (dpg) Mevr. A. Zijlstra (concernstaf) Gasten GGD: Mevr. K. de Ruijsscher (agendapunt 4)

Dhr. G. Wiersma (Dantumadiel) Dhr. S.J. Boorsma (Dongeradeel) Dhr. P. Maasbommel Dhr. C. Vos (Leeuwarderadeel) (Kollumerland c.a.) Dhr. W. Kooistra (Opsterland) Dhr. W. Meerdink (Schiermonnikoog) Dhr. C. Trompetter (Weststellingwerf)

Dhr. F. Haenen (hoofd Z&A)

Dhr. T. Hartman (hoofd JGZ)

Mevr. I. van Atteveld (agendapunt 5)

Mevr. E. Jellesma (agendapunt 5)

Mevr. L. v.d. Deen (Ameland)

Dhr. J.W. de Vries (Ferwerderadiel) Mevr. M. Reijndorp (Littenseradiel)

Dhr. J. Oostinga (dir. Bedrijfsvoering)

Afwezig: Mevr. G. Postma (Achtkarspelen) Mevr. J.P. Schouwerwou (De Fryske Marren) Dhr. H. Visser (Vlieland)

1. •

Mevr. T. Koster (Leeuwarden)

Mevr. C.M. de Pee (Franekeradeel) Dhr. S. Tolsma (Súdwest Fryslân)

Onderwerp Opening en vaststellen agenda De voorzitter heet een ieder van harte welkom, en in het bijzonder Margreet de Graaf, de nieuwe directeur publieke gezondheid. Er volgt een korte kennismakingsronde

2. • • •

Verslag 19 maart 2015 Tekstueel: geen opmerkingen. De bestuurscommissie gezondheid stelt het verslag vast. Naar aanleiding van: ad 3) de projectleider van het project Nuchtere Fries wordt voor de volgende vergadering uitgenodigd, dan zijn de cijfers van de handhavingsonderzoeken bekend.

3. • •

Mededelingen De mondelinge mededelingen worden meegenomen in de toelichting bij de viermaands rapportage. De bestuurscommissie gezondheid heeft kennisgenomen van de schriftelijke mededelingen.

4. •

GGD als adviseur van gemeenten Karin de Ruijsscher, beleidsadviseur, geeft een presentatie over de bevindingen n.a.v. haar onderzoek over de rol van de GGD als adviseur van gemeenten. De presentatie is bijgevoegd bij dit verslag. Vragen/discussie: Dhr. Trompetter vraagt naar de meerwaarde van advisering van de GGD bij gemeentelijke

• •

1

• • • • • •

5. • •

•

• •

• • • •

• •

•

besluitvorming “die belangrijke gevolgen kan hebben voor de publieke gezondheidszorg”. Mevr. de Ruijsscher geeft aan dat het hierbij zowel gaat om het beperken van risico’s, als om het benutten van kansen om gezondheid te bevorderen. Dhr. Trompetter vraagt of er verbinding is met de aanvragen die bij de kolom veiligheid van de VRF binnenkomen. Dhr. Hartman geeft aan dat dit het geval is, zo wordt er samengewerkt met de GHOR in het kader van de evenementenadvisering. Dhr. Vos verwacht een meer proactieve opstelling van de GGD, en vraagt hoe de GGD dit wil invullen. De voorzitter vraagt aansluitend of de leden ongevraagde advisering van de GGD wenselijk vinden. Er wordt aangegeven dat het meer gaat om het proactief signaleren en contact zoeken met de gemeente. Dhr. Kuiken pleit ervoor om dit structureel te borgen door dit onderdeel te laten zijn van het regulier overleg van de GGD met de gemeente. Dhr. Broekhuizen vult aan dat het van belang is om goede ervaringen op te doen en deze met elkaar te delen. Dan wordt de meerwaarde beter zichtbaar. Mevr. de Graaf merkt op dat de gewenste beweging goed past bij de ingezette organisatiewijzigingen in de GGD. Daarnaast zou het interessant zijn om op het gebied van de advisering meer met elkaar in gesprek te komen over de functie van preventie in het sociaal domein. Projecten/werkwijze Zorg voor jeugd Er worden twee projecten gepresenteerd, van de gemeenten Harlingen en Heerenveen, met de bedoeling om goede ervaringen met elkaar te delen. Dhr. Kuiken licht het project in Harlingen toe: in Harlingen wordt gewerkt met een apart jeugdteam, naast een algemeen team. Daarnaast is gekozen om de coördinatie van deze teams door de GGD te laten uitvoeren. De redenen voor deze keuzes zijn: - keuze voor een apart jeugdteam: op basis van cijfers over gemeentelijke problematiek; - keuze voor GGD: naast praktische overwegingen om dit uit te besteden, is gekozen voor de GGD omdat dit een gemeentelijke organisatie is, opereert op het snijvlak van het medische en sociale domein, beschikt over beleidsmatige capaciteit, kan zorgen voor verbinding met de onderzoeksgegevens van de GGD, en er een organische verbinding van het jeugdteam en de JGZ tot stand komt. Dhr, Kuiken is zeer tevreden over de uitwerking van de gemaakte keuzes. Mevr. van Atteveld, regiomanager JGZ, geeft een toelichting op de praktijk: de ervaringen met het werken met een apart jeugdteam zijn positief, er is hier specifieke expertise over jeugd aanwezig. Er wordt gewerkt met een ‘gekantelde werkwijze’: uitgaan van eigen kracht, de sociale omgeving erbij betrekken. Er is veel verbinding met het integrale kindcentrum. Er is contact en afstemming tussen de twee teams. Vragen: Mevr. Tol vraagt hoe er in de praktijk wordt samengewerkt tussen de twee teams als één gezin in beide teams besproken wordt. Mevr. van Atteveld geeft aan dat de coördinator voor beide teams dezelfde persoon is, zodat overlap snel kan worden geconstateerd. Dan worden er afspraken gemaakt over o.a. één contactpersoon voor het gezin. Dhr. Broekhuizen licht het project in Heerenveen toe: er wordt gewerkt met een integrale toegang, inclusief de GGD, en er wordt gewerkt als één team voor preventie en gezinswerkers (waarin medewerkers zitten vanuit verschillende organisaties). Mevr. Jellesma licht de werkwijze toe m.b.v. een presentatie, welke bij dit verslag is toegevoegd. Vragen: Dhr. Meerdink vraagt of er sprake is van een glijdende schaal tussen preventie en hulpverlening. Mevr. Jellesma bevestigt dit en geeft aan dat de JGZ vanuit haar aanvullende pakket hier inzet op kan plegen. Dhr. Broekhuizen vult aan dat er nu bewust wordt ingezet op preventie, op zo op lange termijn kosten te besparen. Mevr. Tol vraagt naar de extra inzet van JGZ per school. Mevr. Jellesma geeft aan dat er in totaal 1,5 fte extra is voor inzet van een verpleegkundige, wat 6 uren per week extra per school betekent. In de wijk wordt er 4-5 uren extra per verpleegkundige ingezet. Dhr. Fokkema vraagt naar de looptijd van het project. Dhr. Broekhuizen geeft aan dat het project per 1-12015 al was afgerond, en nu door de gemeente zelf wordt voortgezet, eerst voor twee jaar, waarna een evaluatie volgt. Er wordt afgesproken dat deze evaluatie zal worden gedeeld met de bestuurscommissie, evenals de evaluatie van de aanpak in Harlingen. Geconstateerd wordt dat elke gemeente zijn eigen accenten legt. Het zou nuttig zijn om op zoek te gaan naar wat wel/niet werkt, om zo ook van elkaar te leren. Dit gebeurt in VFG-verband.

2

6. • • • •

7,8 • • • • • • • 9. •

JOGG: stand van zaken en rol GGD Een eerste inventarisatie leert dat niet alle gemeenten deel gaan nemen. Het voorstel dat nu voorligt is wél met een provinciaal platform te gaan werken voor de aanpak van overgewicht. Mevr. Tol vult aan dat de Westergo gemeenten wél gaan kiezen voor JOGG. Dhr. Kooistra en dhr. van Esch merken op dat zij zich goed kunnen vinden in het voorstel, met de kanttekening dat de aanpak niet alleen gestoeld moet zijn op de JOGG-aanpak. De bestuurscommissie gezondheid stemt in met het voorstel om te komen tot een provinciaal platform Gezond Gewicht, voor zowel Friese JOGG-gemeenten als andere Friese gemeenten die actief zijn in de aanpak van overgewicht bij kinderen. GGD Fryslân organiseert, faciliteert en ondersteunt dit platform vanuit het basispakket. Viermaandsrapportage en zienswijzen gemeenten m.b.t. jaarrekening 2014 en begroting 2016 Agendapunten 7 en 8 worden geïntegreerd besproken De viermaandsrapportage wordt toegelicht door mevr. de Graaf, dhr. Haenen, dhr. Hartman en dhr. Oostinga. Dhr. Oostinga neemt in zijn presentatie ook de zienswijzen van gemeenten mee. Dhr. Oostinga peilt de behoefte aan een bestuurdersconferentie in het najaar over de opzet van de begroting. Dhr. van Esch geeft aan hierin mee te willen denken. Dhr. Trompetter denkt mee vanuit de auditcommissie. Dhr. van Esch complimenteert de VRF/GGD met het goed op koers liggen van de activiteiten en financiën. De bestuurscommissie gezondheid adviseert het algemeen bestuur in te stemmen met de viermaands rapportage voor wat betreft het programma gezondheid. De bestuurscommissie gezondheid adviseert het algemeen bestuur in te stemmen met de jaarrekening 2014, voor wat betreft het programma gezondheid. De bestuurscommissie gezondheid adviseert het algemeen bestuur in te stemmen met de begroting 2016, voor wat betreft het programma gezondheid. Rondvraag en sluiting Er volgt een nadere kennismaking met Margreet de Graaf. Zij ontvangt van de voorzitter, namens de bestuurscommissie gezondheid, een bos bloemen.

3

GGD Fryslân als adviseur van gemeenten Bestuurscommissie Gezondheid Karin de Ruijsscher, 4 juni 2015

Voor vandaag • Presentatie n.a.v. onderzoek • Vragen: - herkent u de resultaten? - belemmeringen? Wat kan anders? - mogelijke onderwerpen….

Uit de WPG Het College van B&W draagt in ieder geval zorg voor…………… Art. 2c: het bewaken van gezondheidsaspecten in bestuurlijke beslissingen

Art. 16: Voordat besluiten worden genomen die belangrijke gevolgen kunnen hebben voor de publieke gezondheidszorg, vraagt het College van B&W advies aan de GGD

AEF december 2013 “geen gedeelde opvatting over de gewenste invulling van deze (=advies) taak door de GGD” • Ook ongevraagd? • Risico’s door slechte inbedding • Risico’s door te weinig capaciteit

VWS: Verwachting dat adviestaak belangrijker wordt

Hoe zit dat in Friesland?

• Wat vinden gemeenten? • Wat vinden GGD-medewerkers?

Conclusie

Positie van GGD Fryslân als adviseur van gemeenten niet duidelijk en vanzelfsprekend

Vooral positieve ervaringen áls er wordt samengewerkt bij (gezondheids)beleid MAAR We zoeken/vinden elkaar soms niet, en doen elkaar daarmee te kort

Verbeterrichting Meer duidelijkheid • Domein van advisering • Samen of per gemeente • Rol GGD • ‘Advies’ of: kennisdeling, samenwerking

GGD dichterbij

Vragen

• Herkent u de resultaten? • Belemmeringen? Wat kan anders? • Mogelijke onderwerpen….

Welke ‘bestuurlijke beslissingen’….

• • • • • • •

Beleidsplan 3 D / visie preventie Toezicht op de uitvoering WMO Ontwerp GIDS-plan Samenwerking met huisartsen Omgevingsvisie Infrastructureel project Probleem- en risicoanalyse fysieke leefomgeving (tbv handhavingskader) • ………………………………………

Bedankt

voor uw aandacht!

Karin de Ruijsscher [email protected]

Gezond en veilig leven Jeugdverpleegkundige: professioneel, betrouwbaar, betrokken Focus op preventie 1 jeugdverpleegkundige in elke wijk, voor ouders en kinderen van 0-12 1 jeugdverpleegkundige op de school, VO&MBO, voor jongeren en ouders

Toegang jeugd Heerenveen. Jeugdverpleegkundige = Preventiewerker: Jeugdwet: • Preventie en uitgaan van eigen verantwoordelijkheid & kracht • Demedicaliseren, ontzorgen en normaliseren – versterken opvoedkundig klimaat in gezinnen, wijk, bao, psz/ko Preventiewerk - partner: jongerenwerk, welkzijnsorganisatie

Preventiewerkers JGZ Heerenveen

12+:

Bettine Kuipers

Margo vd Merwe Anna Brandsma Paulien Steneker

Tjally Hofstra Anke Visser

Aukje Fennema Judith Tijsma Maartje Koek Mireille Prins

Preventiewerkers en gezinswerkers: Team met dezelfde visie, één werkwijze Korte lijnen, snel werk!

Normaliseren Anna: Met mentor, VNN en Dylan zouden we over zijn drugsgebruik gaan praten, volgens de mentor wel een probleem. Ik ken de jongerenwerker uit zijn wijk, even gebeld - viel wel mee met Dylan, vond hij. Gebruikt alleen wat in het weekend. Goed om even te weten, het even in het normale trekken.

Bekend en laagdrempelig Margo: Soms denk je: wat doe ik nou eigenlijk, koffiedrinken in de kantine…. maar de conciërge is wel even aangeschoven, heeft vertelt wat er allemaal speelt op school. En later zegt een meisje; “Ja, ik zag je zitten ..” en dan komt ze toch even langs. Maartje: Je bent voor iedereen een bekende, ik laat ook mijn neus even zien op school, zie de vader van het buitenlands gezin waar ik een afspraak mee heb volgende week: even zwaaien – gewoon even contact.

Professioneel, teamwerk Toegang Jeugd Bettine: Vader had de gemeente gebeld, ik belde hem terug. Maakte zich erge zorgen om zijn kind, zijn ex-vrouw ‘gleed weg’, hij kreeg geen contact meer met haar. Mijn onderbuikgevoel: ernstig, ik ben dezelfde dag op huisbezoek gegaan. Moest Spoed4Jeugd inschakelen, binnen een week was de gezinswerker in het gezin. Korte lijn met de gezinswerker, dat helpt.

Afschalen en waakvlam Anke: Samen met de Meitinker ging ik langs een jonge moeder, ontslagen na postpartum depressie, aangemeld door GGZ. Met haar dochtertje waren geen problemen. De Meitinker regelde een periode huishoudelijke hulp, ik heb nog een paar weken ondersteuning door een gezinscoach ingezet, toen afgesloten. Het gaat nu goed, ik zie haar regelmatig op het consultatiebureau.

Brede blik, korte lijn Bettine: Ik ging op huisbezoek de ouders van Demi (10 jaar) ivm zijn overgewicht. Zag wat er speelde in het gezin: vader werkloos, financiële zorgen, ouders niet op één lijn in de opvoeding, vraagtekens bij de relatie. Ik heb het gezin naar de gezinswerker toe geleidt. Zij is een gezinsplan met hen aan het maken, overgewicht is even niet de prioriteit. Ik hoop dat ze weer in hun eigen kracht komen.

Preventief Margo: Omdat ik op de school (MBO) ben schoof ik aan bij een vergadering ‘veilig in de klas’. Docenten wilden beter om kunnen gaan met gedrag van jongeren niveau 2. De gezinswerker van MEE en de gezondheidsbevorderaar ingeschakeld om samen training voor docenten en een programma voor de klas te doen.

Toegankelijk Anna: ouders bellen me veel meer, laatst een moeder: ”ik wil hulp voor mijn zoon’. Ze maakte zich zorgen over drugsgebruik. Ik ga even met de jongerenwerker overleggen zei ik, hij belt je terug. Een tijdje later belde de moeder weer, was ze het telefoonnummer van de jongerenwerker kwijt, maar vertelt ook even hoe het gaat.

OPLEGNOTITIE

Voorstel ter behandeling in

de vergadering van de Bestuurscommissie Gezondheid

Datum

7 oktober 2015

Onderwerp

Achtmaandsrapportage 2015

Bijlage ten behoeve van

agendapunt 4

Portefeuillehouder

M. de Graaf

Opsteller

E. Plantinga/A. Zijlstra

Telefoon E-mail

Bijlage(n) 1. Achtmaandsrapportage 2015

Beslispunten 1. kennisnemen van de achtmaandsrapportage 2015 2. de bestuurscommissie gezondheid adviseert het algemeen bestuur om het verwachte voordelig saldo op het programma gezondheid te reserveren voor het opvangen van mogelijke frictiekosten ten gevolge van de reorganisatie.

Toelichting Overeenkomstig artikel 5 van de Financiële Verordening informeren wij u tussentijds over de realisatie van de begroting middels een vier- en achtmaandsrapportage. Bijgaand treft u aan de rapportage over de eerste acht maanden van 2015. In het algemeen ligt GGD Fryslân goed op koers wat betreft de uitvoering van de activiteiten. In de rapportage worden een aantal belangrijke ontwikkelingen van de eerste acht maanden van 2015 nader toegelicht. Uit de bijgevoegde prognose blijkt dat er een positief resultaat over 2015 voor het programma gezondheid (inclusief doorrekening overhead) wordt verwacht van € 129.000,=. Dit resultaat is te verklaren door hogere opbrengsten bij TBC en reizigersvaccinatie en de afname van meer maatwerk.

Na besluitvorming: Akkoord met voorstel

Paraaf secretaris:

Akkoord met voorstel met aantekening:

Pagina 1 van 2

[Vul hier de aantekening(en) in]

Niet akkoord met voorstel met aantekening: [Vul hier de aantekening(en) in]

Origineel in archief Kopie naar ambtelijk aanspreekpunt

Pagina 2 van 2

B E S T U U R S R A P P O R T A G E Januari - augustus 2015

1. Algemeen Een goed jaar Een rustig jaar is een goed jaar. Zo is het credo van de veiligheidsregio. Immers, de veiligheidsregio is met name zichtbaar bij grote rampen. Gelukkig kunnen we tot nu toe spreken van een goed jaar, omdat het aantal rampen op het gebied van brandweer en publieke gezondheid beperkt zijn. En daar waar rampen zich voordoen, blijkt dat we steeds beter in staat zijn om deze crisis vakkundig te beheersen. Wellicht dat de forse inzet op preventie, voorlichting en scholing daar een belangrijke rol in speelt. Een kant van de veiligheidsregio die minder opvalt, maar die minstens zoveel bijdraagt aan een gezond en veilig Fryslân als de zichtbare repressieve taken. Deze insteek is ook terug te vinden in de begin dit jaar vastgestelde beleidsplannen. De afgelopen maanden zijn we van start gegaan om deze tot uitvoering te brengen, en zo hopelijk een basis te leggen voor veel rustige jaren in de toekomst.

Never a dull moment Nu is de veiligheidsregio meer dan alleen rampenbestrijding. Dagelijks blijkt de diversiteit van ons takenpakket. Zo zijn we de ene dag bezig met het in kaart brengen van mogelijke opvanglocaties voor de opvang van vluchtelingen uit Eritrea, Ethiopië en Syrië, hebben we de andere dag succesvol het contactmoment 14+ ingericht, terwijl we de volgende dag actief studenten bewust maken van risico’s in het kader van brandveiligheid. Daarnaast zoekt de GGD via een reorganisatie nog actiever de aansluiting bij de wijkteams van de gemeenten en is de brandweer de laatste open eindjes van de reorganisatie aan het dichten. Tel daarbij op dat we elk moment in staat zijn om een crisisorganisatie professioneel in te richten, en u merkt: never a dull moment bij Veiligheidsregio Fryslân.

Voorlopig resultaat Nu we bijna drie kwart van het jaar achter ons hebben, kunnen we met potlood een eerste schets maken van wat het financieel resultaat van dit jaar gaat worden. Met de kennis van nu lijkt het erop dat dit saldo aan het einde van het jaar iets boven de € 1 miljoen ligt, daar waar we in de eerste bestuursrapportage een overschot van 6 ton verwachtten. Uiteraard streeft de veiligheidsregio naar een resultaat zo dicht mogelijk bij 0, en blijft daar ook op sturen. Een voorlopig overschot van 1,5% op een begroting van € 65 miljoen toont echter aan dat de veiligheidsregio steeds beter in control is, vooral wanneer we dit vergelijken met het afgelopen jaar (5%).

2

2. Programma gezondheid Algemene ontwikkelingen Reorganisatie GGD Bij GGD Fryslân is hard gewerkt aan de voorbereiding van de nieuwe organisatiestructuur, die per 1 oktober a.s. van start gaat. Vanaf die datum wordt gewerkt in drie GGD districten, en is er één centrale afdeling voor kwetsbare en meer specialistische taken. Zo wordt mede invulling gegeven aan de ambitie om dichterbij de gemeenten en de burgers te werken. Naast een structuurwijziging vraagt dit ook om aandacht voor de manier van werken. Dit wordt de komende jaren vormgegeven in het zgn. cultuurtraject. Publieke gezondheidszorg asielzoekers Vanaf halverwege juli is er een grote instroom op gang gekomen van met name vluchtelingen uit Eritrea, Ethiopië en Syrië. De GGD bereidt zich voor op extra inzet t.b.v. deze groep. Ook vanuit infectieziektebestrijding wordt op voorhand meegedacht over inrichting van mogelijke locaties. Zorg en advies Forensische geneeskunde De Nationale Politie heeft de aanbesteding medische arrestantenzorg stopgezet, aangezien de partij aan wie in eerste instantie was gegund niet in staat was om de gevraagde inzet te leveren. Daarnaast heeft de politie nog een lopend meerjarig contract met de VRF/GGD Fryslân voor het uitvoeren van deze taken. Het stopzetten van de aanbestedingsprocedure betekent dat dit huidige contract van kracht blijft, en wij deze taken blijven uitvoeren. Versterking infectieziektebestrijding In afwachting van de uitkomst van deze aanbestedingsprocedure was de uitbreiding van de artsenformatie bij infectieziektebestrijding nog aangehouden. Nu blijkt dat het contract met de politie voorlopig doorloopt, wordt de werving van een nieuwe arts alsnog gestart. De verpleegkundige formatie was al in het begin van dit jaar uitgebreid. Dit heeft het mogelijk gemaakt om in te zetten op het project BMRO (preventie multiresistente bacteriën). Ontwikkelingen maatschappelijke crisis In de eerste acht maanden zijn zes scenarioteams actief geweest. Eén team liep nog door vanuit 2014. Op dit moment zijn hiervan nog twee teams actueel. Daarnaast is er twee keer een zgn. ‘kleintje scenario’ ingezet, die beiden nog actueel zijn. GGD Fryslân is nauw betrokken bij het overleg over de aanpak van zgn. verwarde personen. Gemeenten zien zich steeds vaker geconfronteerd met situaties van verwarde mensen, die ofwel voor overlast zorgen of waar niet duidelijk is wat er aan de hand is en welke hulp of opvang geboden moet worden. Onder andere deze ontwikkelingen zijn aanleiding geweest om in het najaar een bestuurlijke conferentie te organiseren over ontwikkelingen op het snijvlak van veiligheid en gezondheid. GIDS (Gezond in de Stad) Een groot aantal Friese gemeenten (18) kunnen een beroep doen op extra budget t.b.v. het aanpakken van sociaal economische gezondheidsverschillen. GGD Fryslân werkt samen met de landelijke ondersteuningsorganisatie “Gezond in…” om de Friese gemeenten hierbij te faciliteren. Jeugdgezondheidszorg Implementatie nieuwe basistakenpakket In het schooljaar 2014-2015 is gestart met de uitvoering van het contactmoment 14+. Alle jongeren van de klassen 3 VMBO en 4 HAVO/VWO hebben een digitale vragenlijst ingevuld. Naar aanleiding van deze vragenlijst hebben jongeren 4070 keer digitaal gezondheidsinformatie aangevraagd over verschillende onderwerpen. Daarnaast hebben 10% van de jongeren van het VMBO en 7% van de jongeren HAVO/VWO een gesprek aangevraagd met de jeugdverpleegkundige. Over de resultaten van dit contactmoment is een factsheet uitgebracht. Om de jeugdgezondheidszorg zo goed mogelijk te laten aansluiting bij gebiedsteams is een extra budget beschikbaar. Alle teams hebben plannen ingediend en activiteiten ontplooid om de aansluiting te verbeteren. Ook zijn nieuwe pr materialen en een sociale kaart ontwikkeld.

3

Projecten Aanpak overgewicht/JOGG: de bestuurscommissie gezondheid heeft ingestemd met het opzetten van een provinciaal platform voor gemeenten. Dit platform is zowel voor (de 10) JOGG gemeenten, als voor gemeenten die kiezen voor een andere aanpak van overgewicht. De GGD gaat dit platform faciliteren en ondersteunen, en is de afgelopen maanden gestart met de voorbereiding hiervan. De eerste bijeenkomst zal in oktober a.s. plaatsvinden. Nuchtere Fries: in de maanden mei en juni van dit jaar zijn nalevingsonderzoeken uitgevoerd, dit betreft het onderzoeken van de uitvoering van het hanteren van wettelijke grens van 18 jaar m.b.t. de verkoop van alcohol. De uitkomsten van dit onderzoek worden in oktober a.s. gepresenteerd.

Risico’s Een aantal frictiekosten ten gevolge van de reorganisatie zijn niet begroot. Dit betreft voor een deel materiële kosten (huisvesting en verhuizingen) en voor een deel personele kosten (bovenformativiteit en bovenschaligheid). De personele frictiekosten komen ten laste van de post onvoorzien. De materiële frictiekosten a € 110.000 zijn, gezien het verwachte positieve saldo van het programma gezondheid voor 2015, binnen de begroting opgevangen.

Afwijkingen ten opzichte van de begroting De financiële prognose laat een positief resultaat zien voor het programma gezondheid. Dit is met name een gevolg van hogere inkomsten door: - TBC: hier is sprake van achterstallige inkomsten (declarabele behandelingen) van het vorige jaar; - meer maatwerk JGZ dan begroot; - meer reizigersvaccinatie dan begroot.

4

3. Programma Crisisbeheersing Algemene ontwikkelingen Beleidsplan Crisisbeheersing 2015 - 2018 In maart is het Beleidsplan Crisisbeheersing 2015 – 2018 vastgesteld door de Bestuurscommissie Veiligheid. In het plan, dat in nauwe samenspraak met crisispartners, buurregio’s en Friese gemeenten is opgesteld, wordt beschreven hoe we de komende jaren de crisisbeheersing willen versterken. De veiligheidsregio wil de samenwerking tussen crisispartners versterken om, passend bij de Friese nuchterheid, risicobewustzijn en redzaamheid te bevorderen en hulpverlening en herstel te organiseren bij crises in de samenleving. Per 1 september ligt de uitvoering van de jaarschijf 2015 uit het bovengenoemde Beleidsplan 2015 – 2018 op schema. Inzetten Tot op heden zijn er vijf GRIP1 inzetten geweest: vier grote branden (twee in Heerenveen, één in Leeuwarden en één in Harlingen) en een verkeersongeval bij Stiens (aanrijding tussen een touringcar met Duitse schoolkinderen en een personenauto). Naast deze GRIP-inzetten zijn onder andere de vogelgriep (milde vorm van vogelgriep op een pluimveebedrijf in Tzummarum), de hazenpest en de zomerstorm op 25 juli thema’s van aandacht geweest. Hulpverleners en watersportondernemers werken samen op Fries binnenwater De gemeente Súdwest-Fryslân en Veiligheidsregio Fryslân zijn een pilot “V-Trace” gestart om de hulpverlening op het Friese binnenwater (Sneekermeer, Heegermeer, Fluessen) verder te verbeteren. In de pilot kunnen partijen zoals havenmeesters, jachthavenbeheerders en verhuurbedrijven hulpdiensten ondersteunen bij hulpverleningsacties op het water. Van januari tot en met juli 2015 zijn de watersportondernemers die deelnemen aan de pilot zo’n vijftig keer in actie gekomen bij redding en hulpverlening op het water. De pilot, die past in ons bestuurlijke uitgangspunt om de private sector meer te laten participeren bij de crisisbeheersing, wordt in het najaar geëvalueerd. Partners waarderen taken crisisbeheersing met een 7,3 Dit jaar is vier maal (Bijeenkomst Zorgcontinuïteit; Multidisciplinaire briefing in LCMS; Training Scenariodenken voor ROT en CoPI; Command and control Trainingen in de Geneeskundige keten) de tevredenheid van partners gemeten over een product, training, oefening of bijeenkomst op het gebied van crisisbeheersing. Het ongewogen gemiddelde van de gegeven rapportcijfers komt op een 7,3. Geslaagde publieksevenementen Diverse gemeenten zijn geadviseerd over risicovolle evenementen (multidisciplinaire adviezen zijn verstrekt voor het Skûtsjesilen, Oerol, de Admiraliteitsdagen in Dokkum en de Jouster Merke). Ook is de veiligheidsregio bij diverse evenementen aanwezig geweest in het Veiligheidsteam. Per september kan geconcludeerd worden dat er sprake is geweest van feestelijke evenementen die zonder noemenswaardige incidenten zijn verlopen. Incidentbestrijdingsplan “Stroomuitval” treedt 1 oktober in werking In nauwe samenwerking met netbeheerders Enexis, Alliander en Rendo hebben de veiligheidsregio’s Fryslân, Groningen, Drenthe en de Meldkamer Noord-Nederland een Incidentbestrijdingsplan “Stroomuitval” opgesteld. Het plan bevat drie scenario’s (stroomuitval maximaal 2 uur / 2 – 8 uur / 8 – 24 uur) en legt de verbinding tussen de opschaling van de calamiteitenorganisatie van de netbeheerders én van de veiligheidsregio’s. De betrokken partijen hebben het plan beoefend tijdens een “table top” oefening. Het plan treedt met ingang van 1 oktober in werking. 190 Vakbewaamheidsactiviteiten In februari heeft de organisatie het nieuwe vakbekwaamheidsbeleid vastgesteld. De essentie van dit beleid is dat crisisbeheersing geen bijbaantje is maar een vak. De komende jaren wordt een kleiner aantal mensen gerichter en systematischer opgeleid, getraind en geoefend; voor een aantal functies wordt de kwaliteit geborgd door assessments of certificering. Centraal staat de professionaliteit van de functionarissen in de hoofdstructuur van de crisisorganisatie (Leider CoPI, Leider ROT,

5

Informatiemanagers ROT en CoPI) en binnen de processen van Bevolkingszorg (Leider TBZ) en GHOR (AC, HAc en OvD-G). In de eerste acht maanden van 2015 zijn 190 geslaagde vakbekwaamheidsactiviteiten uitgevoerd (GBTtrainingen, Training gemeentesecretarissen over de nafase van een crisis, Trainingen Scenariodenken ROT en CoPI, Training Rampbestrijdingsplan BASF, Table Top oefening grootschalige stroomuitval, Training Team Bevolkingszorg, Experts Bevolkingszorg en OvD Bevolkingszorg, Oefening Ziekenhuis Tjongerschans, Command and Controltrainingen in de geneeskundige keten, Trainingen Coördinatieteam op de Waddeneilanden etc.)

Risico’s Er zijn geen noemenswaardige risico’s.

Afwijkingen ten opzichte van de begroting De verwachting is dat het geprognotiseerde resultaat van het programma Crisisbeheersing uit komt op een overschot van € 253.000,-

6

4. Programma Brandweer Algemene ontwikkelingen Op 19 maart 2015 heeft het Algemeen Bestuur het Beleidsplan Brandweer Fryslân ‘de koers naar toekomstbestendige brandweerzorg in Fryslân’ vastgesteld en daarmee is het beleidsmatige en financiële kader voor onze brandweerorganisatie voor de periode 2015-2018 bepaald. De komende beleidsperiode wordt met elkaar verder gebouwd aan de staande organisatie. Enerzijds richten wij ons op de ontwikkeling van medewerkers, het optimaal inzetten van competenties, communicatie en interne en externe verbinding. Ook worden die processen en producten aangepakt, die nog niet (geheel) zijn geharmoniseerd, gaan wij door met het borgen hiervan en gaan voor kwaliteitsverbetering. Dit is spoor 1. Anderzijds werken wij aan een toekomstbestendige brandweer passend bij de landelijke ontwikkelingen, spoor 2. Dit geven we vorm in het programma Brandweerzorg 2.0. Brandweerzorg 2.0 bestaat uit de projecten incidentrisicoprofiel, dekkingsplan 2.0, paraatheid 2.0, risicobeheersing verbreed: Brandveilig Leven, operationele informatievoorziening en lerende organisatie. Bij vaststelling Beleidsplan Brandweer Fryslân 2015-2018 (AB d.d. 19 maart 2015) is besloten om een reserve kwaliteitsverbetering à € 1.225.000,- incidenteel toe te kennen. Deze heeft tot doel om in 2015, 2016 en 2017 het verder bouwen aan en op orde brengen van de staande organisatie mogelijk te maken. In de afgelopen maanden bevonden wij ons met name in de opstartfase van de projecten. De eerste uitgaven zijn gedaan voor de projecten paraatheid 2.0., incidentrisicoprofiel, risicobeheersing verbreed en lerende organisatie.

Projecten en ontwikkelingen In augustus 2015 is het Incident Risicoprofiel (IRP) afgerond. Het IRP zorgt voor inzicht in de risico’s om vanuit de risicobenadering beleidskeuzes te kunnen maken of te prioriteren. Het dient onder andere als input voor het Dekkingsplan 2.0. Het bestuur krijgt het IRP in oktober 2015 aangeboden, waarna het ter consultatie aan de gemeenteraden wordt verzonden. Fryslân is één van de 19 veiligheidsregio’s geweest waarbij Inspectie SZW inspecties heeft uitgevoerd t.a.v. arbeidsveiligheid bij de brandweer. Hierbij is een eis gesteld ten aanzien van voorlichting en onderricht rondom hittestuwing en agressie/geweld en ook aan de aanwezigheid van actuele RI&E’s. Fryslân heeft hierbij gehoor gegeven aan de oproep om snel de RI&E’s op orde te krijgen. De RI&E’s zijn voor de zomer opgeleverd. Naar aanleiding van de geconstateerde risico’s uit de RI&E’s wordt nu nader invulling gegeven aan de voorlichting en onderricht rondom hittestuwing en agressie/geweld en andere risico’s. Ook het actuele onderwerp ‘beroepsziekten bij de brandweer’ krijgt aandacht. De resultaten worden gedeeld met andere regio’s en waar mogelijk wordt daarbij de samenwerking gezocht. Het uitvoeringsprogramma Brandveilig Leven heeft vooruitlopend op de structurele inbedding in het programma Brandweerzorg 2.0, activiteiten uitgevoerd. In de periode januari 2015-augustus 2015 zijn Fryslân-breed 133 gastlessen brandveiligheid gegeven in bovenbouwgroepen van basisscholen, 12 oefeningen in de wijk georganiseerd, 28 doelgroepgerichte voorlichtingen verzorgd en is geparticipeerd in 14 Keurmerken Veilig Ondernemen. Daarnaast zijn voorbereidingen getroffen voor de pilot ‘Geen Nood Bij Brand’ (brandveiligheid in de zorg) en is uitvoering gegeven aan de bewustwordingscampagne gericht op studenten in de Leeuwarder binnenstad. Deze campagne is positief ontvangen. Binnen het project ‘Risicobeheersing, de basis op orde’ bevindt zich het deelproject ‘toezicht- en controleplan brandveilig gebruik gebouwen’ (maatwerkpakket 2) in de implementatiefase. In nauwe samenwerking met medewerkers van Friese gemeenten wordt per 1 oktober gewerkt volgens een uniforme werkwijze. Er is gestart met het opleiden van negen brandonderzoekers. Dit is in samenwerking met de Veiligheidsregio’s Groningen en Drenthe opgepakt. Fryslân levert drie personen. Per medio 2016 zijn de in totaal negen brandonderzoekers inzetbaar voor de drie veiligheidsregio’s. Door brandonderzoek kan de brandweer zich richten op het continu evalueren van de effectiviteit van preventieve en preparatieven voorzieningen en de kwaliteit van het repressieve brandweeroptreden.

7

Het project ‘Oefenen op maat’ bevindt zich in de startfase met een kickoffbijeenkomst op 30 september. ‘Oefenen op maat’ bestaat uit vijf deelprojecten welke in afstemming met de Veiligheidsregio’s Groningen en Drenthe worden uitgevoerd. De deelprojecten zijn: ‘vakbekwaam worden’, ‘normen’, ‘registratie’, ‘realistisch oefenen’ en ‘verandertraject’. Het doel is dat in 2018 elke repressieve medewerker is opgeleid en geoefend voor de functie(s) die de medewerker vervult, waarbij het vakbekwaam worden en blijven is afgestemd op het risicobeeld van het gebied waarin de medewerker opereert. Elke repressieve medewerker heeft verder inzicht in en invloed op zijn vakbekwaamheid, zowel kwalitatief als (waar nodig) kwantitatief.

Operationele zaken Het aantal uitrukken lag in de eerste acht maanden van 2015 op 2922. In dezelfde periode vorig jaar waren dat 3018. Brandweer Fryslân heeft beleid ontwikkeld om actief in te zetten op voorkoming van automatische brandalarmen. Een directe verbinding tussen een daling van het aantal uitrukken en het ingezette beleid is echter nog te prematuur. De opkomsttijden voldoen aan de verwachtingen. Bij 62% van de uitrukken was de brandweer op tijd. Deze 62% staat gelijk aan dezelfde periode in 2014. Brandweer Fryslân is in de eerste acht maanden van 2015 199 keer uitgerukt voor een waterongeval. Voor één waterongeval kunnen meerdere posten worden gealarmeerd en dat tezamen zorgt voor 199 uitrukken. In dezelfde periode in 2014 is 80 keer uitgerukt voor een waterongeval. In de afgelopen acht maanden zijn er 29 grote branden geweest waarvoor Brandweer Fryslân met minimaal drie tankautospuiten is uitgerukt. Drie van deze grote branden waren branden in de regio Groningen (Marum en Noorderveld) waarbij Brandweer Fryslân assistentie heeft verleend. Het BOT is 15 keer gevraagd nazorg te verlenen. Daarvan betrof het 12 maal een technische debriefing (het eerste gesprek na een incident), tweemaal een groepsvervolggesprek en eenmaal een individueel gesprek.

Aandachtspunten en risico’s Belastbaarheid personeel blijft een belangrijk aandachtspunt. De met het bestuur afgesproken harmonisatie en uniformering van zowel beleid als uitvoering vraagt nog veel aandacht van de gehele organisatie. Daarnaast zijn er een aantal doorontwikkelingsprojecten die de nodige tijd vragen. Er is blijvend aandacht nodig voor een juiste balans tussen deze zaken en de going concernzaken. Dit speelt op operationeel, tactisch en strategisch niveau. De dagbezetting van brandweerposten blijft dun en daarmee een aandachtspunt. Binnen het project Paraat 1.0 kijkt men naar mogelijkheden om de dagbezetting te verbeteren. In oktober 2015 bespreekt het Managementteam deze aanbevelingen en neemt men een besluit over het vervolg. De brandweerposten waar de dagbezetting niet gegarandeerd kan worden, denk aan de zomerperiode, worden ondersteund door het alarmeren van een tweede brandweerpost.

Afwijkingen ten opzichte van de begroting Het jaar 2015 wordt naar verwachting afgesloten met een positief resultaat van € 577.000, grotendeels veroorzaakt door een positief resultaat op de kapitaallasten (€ 295.000). De doorrekening van de kosten van de Wet Algemene Bepalingen Omgevingsrecht (WABO) was in de begroting 2014 hoger dan de werkelijke inzet. Beoogd wordt dit in 2015 door een herberekening recht te zetten. Zowel in 2015 als in 2016 levert dit een incidenteel negatief resultaat van € 567.000,- op. Het bestuur wordt op 8 oktober gevraagd in te stemmen met de herberekening, inclusief het opvangen van de financiële consequentie voor dit jaar met het positief resultaat 2015. Wanneer het bestuur hiermee instemt, zal het verwachte resultaat 2015 uitkomen op een positief resultaat van € 10.000.

8

5. Bedrijfsvoering Algemene ontwikkelingen Besturingsfilosofie Na het beschikbaar stellen van extra middelen om de bedrijfsvoering van de veiligheidsregio een kwaliteitsinjectie te geven, is de organisatie gestart met een plan om deze middelen zo doelmatig mogelijk in te zetten. De eerste stap hierin is het herbevestigen van de doelen, normen en waarden voor de gehele veiligheidsregio, middels een besturingsfilosofie. Uitgangspunt van de besturingsfilosofie is dat de veiligheidsregio op een klantgerichte wijze een bijdrage levert aan een veilig en gezond Fryslân. Dit biedt houvast voor welke koers de organisatie vaart, en daarmee ook hoe de middelen voor bedrijfsvoering ingezet dienen te worden. De verwachting is nog steeds dat dit plan aan het einde van het jaar gereed is. Begroting 2.0 In de vergadering van het algemeen bestuur van 2 juli heeft het bestuur besloten om een bestuurlijk comité in te richten dat na denkt over een verbetering van de bestuurlijke informatievoorziening. Belangrijkste document is de begroting, maar ook de tussentijdse informatievoorziening wordt onder de loep genomen. Op 28 september en 28 oktober komt dit comité, bestaande uit Tjeerd van Bekkum, Marga Waanders, Bert Wassink, Cor Trompetter en Engbert van Esch, hiervoor bijeen. Daarmee kunnen de resultaten direct gebruikt worden bij de totstandkoming van de begroting 2017.

Risico’s Individueel keuzebudget De invoering van het individueel keuzebudget (IKB) leidt tot een eenmalige last van € 1 miljoen. De invoering van het IKB is landelijk met een jaar uitgesteld. De veiligheidsregio heeft besloten om de invoering ook een jaar op te schuiven, om zo deze verandering gedegen te kunnen implementeren. Daarmee verschuift ook de eenmalige last naar 2016. In de eerste bestuursrapportage van 2016 kunt u hiervoor een dekkingsvoorstel verwachten.

Afwijkingen ten opzichte van de begroting De verwachting is dat de kosten (inclusief directie en treasury) vrijwel overeen komen met de begroting. Voorlopig verwachten we een positief resultaat van € 24.000.

9

6. Financiën Algemeen De prognose behorende bij deze 8-maandsrapportage leidt tot een verwacht resultaat na bestemming over 2015 van € 1,02 miljoen. Zoals aangegeven in de voorgaande hoofdstukken is dit als volgt opgebouwd: GGD Brandweer Crisisbeheersing Overhead Onvoorzien

€ 152.000 € 577.000 € 253.000 € 24.000 (bedrijfsvoering, directie, treasury) € 18.000 € 1.024.000

Na doorrekening is het saldo per programma als volgt (% van de programmabegroting): Gezondheid Crisisbeheersing Brandweer

€ 129.000 (0,5%) € 243.000 (5,4%) € 652.000 (1,7%) € 1.024.000 (1,5%)

Het verwachte resultaat volgens de 4-maandsrapportage was € 600.000. Net als bij de 4-maands is de verwachte verlaging van de opbrengsten advisering omgevingsrecht (WABO) á € 567.000 nog niet verwerkt in het resultaat. Over deze correctie wordt besloten in de bestuurscommissie Veiligheid van 8 oktober. Indien deze ongewijzigd is vastgesteld, komt het resultaat over 2015 uit op € 477.000. Treasury Het resultaat op de treasury-functie komt naar verwachting uit op € 200.000 positief. Door achterblijvende investeringen behoeft pas later externe financiering te worden aangetrokken en dit gebeurt tegen een rente van nagenoeg 0% (verwacht 3 maands kasgeld). Dit zorgt voor een overschot ten opzichte van de begroting van € 124.000. Daarnaast wordt de verstrekte lening aan de BON aan de VRF terugbetaald, waar deze eerder was voorzien als mogelijk oninbaar (€ 76.000 positief). Voor wat betreft de kasgeldlimiet en de renterisico-norm geldt dat deze niet worden overschreden. Benutting van de post onvoorzien De post onvoorzien is met ingang van 2015 alleen nog beschikbaar voor personele fricties, en bedraagt € 500.000. De benutting van deze post is in 2015 naar verwachting € 482.000.

Risico’s In de rapportage over 4 maanden zijn de volgende risico’s met een financieel effect benoemd: 1. Invoering landelijke meldkamer € 1 miljoen; 2. Herijking BDUR € 325.000; 3. Onvoldoende geïndexeerde kapitaallasten € 1,3 miljoen; 4. Omgevingsrecht WABO € 570.000; 5. Onroerende zaakbelasting € 120.000. Ad 1. Op dit moment is nog geen uitspraak te doen over de definitieve afwikkeling van de overgang naar LMO. Ook is niet bekend op welke wijze de correctie exact plaatsvind (via BDUR en/of het gemeentefonds). Indien de definitieve afrekening bekend is, wordt via de kaderbrief een voorstel gedaan met betrekking tot de budgettaire correcties. Ad 2. De herijking van de BDUR is bekend, het effect voor VR Fryslân is een verlaging van de uitkering met € 290.000 per jaar. Deze wordt geëffectueerd met ingang van 2017. Het effect wordt meegenomen in de kaderbrief 2017-2020 en als opmaat naar ‘operatie stofkam’.

10

Ad 3. Het risico blijft onverminderd van kracht. De uiteindelijke omvang van het tekort is afhankelijk van het nieuwe dekkingsplan en de daaruit voortvloeiende posten- en materieelplanning. Vooralsnog leidt de investeringsplanning niet tot een acuut tekort. Ad 4. De herijking van het maatwerkpakket WABO is gereed, en heeft een verschuiving tot gevolg van het maatwerkpakket (advies omgeving) naar de basis brandweerzorg (overige risico-beheersingstaken), de omvang van de verschuiving is € 567.000. De uitwerking hiervan ligt voor in de bestuurscommissie veiligheid: het voorstel is de correctie in 2015 en 2016 incidenteel ten laste van het resultaat te brengen (derhalve geen verhoging van het nadelig saldo) en vanaf 2017 het verschil structureel te corrigeren. Een en ander zal worden meegenomen in het traject voor de kaderbrief 2017-2020. Ad 5. Bij de regionalisatie van de brandweer is het eigendom van de kazernes overgegaan naar de veiligheidsregio. Bij dit project is budgettair geen rekening gehouden met het feit dat gemeenten de kazernes ook gemeentelijke belastingen op kunnen leggen, zoals onroerendezaakbelasting en afvalstoffenheffing. Deze aanslagen leiden tot extra kosten voor de veiligheidsregio, voorlopig ingeschat op € 120.000. Voor 2015 verwachten we deze kosten binnen de begroting op te kunnen vangen. De structurele dekking voor deze kosten nemen we mee in de kaderbrief.

11

Bijlage 1: Begrotingswijziging Bijgaande begrotingswijziging is noodzakelijk door de volgende zaken: - Wijziging van de directiestructuur - Herrekening van de post doorverdeelde overhead naar de programma’s; - Benutting van de reserve cultuur en leiderschap. Deze aanpassingen vinden op het geheel van de VRF budgetneutraal plaats en hebben geen invloed op de gemeentelijke bijdragen.

12

Begroting 2015 Primitief Programma gezondheid

Bgr 2015 na 3e wijziging (4 maands 2015)

Lasten 5.959.478 17.789.856 23.749.334

Baten 2.636.918 1.667.401 4.304.319

Saldo -3.322.561 -16.122.455 -19.445.016

-341.423 19.403.187 19.061.764

341.423 0 341.423

0 19.403.187 19.403.187

-341.423 19.403.187 19.061.764

386.489

251.489

135.000

431.489

296.489

24.093.995 24.093.995

0

24.225.758

24.138.995

-86.763

230.759

-4.233.113

4.526.330

230.759

-4.295.571

10.000 0 10.000

2.765.301 1.477.812 4.243.113

2.755.301 1.477.812 4.233.113

10.000 0 10.000

2.765.301 1.477.812 4.243.113

2.755.301 1.477.812 4.233.113

0

15.000

15.000

0

15.000

20.000

5.000

4.578.217

0

4.488.872

4.488.872

0

4.551.330

4.493.872

-57.458

36.480.086

1.186.018

-35.294.068

36.895.584

1.216.838 -35.678.746

36.801.363

1.216.838

-35.584.525

425.019 0 425.019

5.421.848 30.297.239 35.719.087

4.996.829 30.297.239 35.294.068

5.286.331 30.145.529 35.431.860

27.067 0 27.067

5.313.398 30.145.529 35.458.927

5.286.331 30.145.529 35.431.860

0

0

0

1.621.886

246.886

1.375.000

1.671.886

296.886

Totaal programma brandweer

36.905.105

36.905.105

0

38.297.651 38.297.651

0

38.203.430

38.347.651

144.221

Totaal VRF

65.035.738

65.035.738

0

66.880.517 66.880.517

0

66.980.517

66.980.517

0

Producten Zorg en Advies Producten Jeugdgezondheidszorg

Dekkingsmiddelen gezondheid Overige dekkingsmiddelen gezondheid Nadelig saldo gezondheid

Reservemutaties gezondheid

Totaal programma gezondheid

Lasten 5.850.782 17.590.756 23.441.538

Baten 2.610.792 2.113.700 4.724.492

Saldo -3.239.990 -15.477.056 -18.717.046

Lasten 5.861.547 17.756.024 23.617.571

110.878 0 110.878

68.214 18.743.470 18.811.684

-42.664 18.743.470 18.700.806

0

16.240

16.240

23.552.416

23.552.416

0

4.572.751

315.252

-4.257.499

4.463.872

5.466 0 5.466

2.785.153 1.477.812 4.262.965

2.779.687 1.477.812 4.257.499

0

0

4.578.217

Bgr 2015 na 4e wijziging (8 maands 2015)

Baten Saldo 2.636.918 -3.224.630 1.667.401 -16.088.623 4.304.319 -19.313.253

341.423 0 0 19.403.187 341.423 19.403.187 135.000

Programma crisisbeheersing Producten Crisisbeheersing Dekkingsmiddelen crisisb eheersing Overige dekkingsmiddelen crisisbeheersing Nadelig saldo veiligheid

Reservemutaties crisisbeheersing

Totaal programma crisisbeheersing Programma brandweer Producten brandweer Dekkingsmiddelen b randweer Overige dekkingsmiddelen brandweer Nadelig saldo brandweer

Reservemutaties brandweer

27.067 5.313.398 0 30.145.529 27.067 35.458.927 1.375.000

Bijlage 2: Overzicht reserves en voorzieningen Begrote mutaties in reserves De wijzigingen in de begrote mutaties in reserves zijn opgenomen in de begrotingswijziging, zoals toegelicht in bijlage 1. Dit leidt tot de volgende mutaties in reserves in 2015: Raming 1-1-2015 Storting Onttrekking 31-12-2015 Raming reserves Algemene reserve € 1.894.223 € € 294.223 € 1.600.000 Rechtspositie € 102.121 € € 20.000 € 82.121 Gezondheidsenquête € 97.752 € € 50.000 € 47.752 Transitie JGZ € 204.489 € € 204.489 € Crisis en rampen € 500.000 € € 500.000 € Regionalisering € 564.663 € € 564.663 € Cultuur en leiderschap € € 300.000 € 100.000 € 200.000 Beleidsplan brandweer € € 1.225.000 € 390.000 € 835.000 € 3.363.248 € 1.525.000 € 2.123.375 € 2.764.873

Begrote mutaties in voorzieningen De verwachte mutaties in voorzieningen zijn als volgt: 1-1-2015 Raming voorzieningen Voorziening opgebouwde spaaruren € 183.162 Voorziening sociaal plan SN1B € 770.555 Groot onderhoud Harlingertrekweg € 91.396 Groot onderhoud brandweerkazernes € 200.800 Egalisatie lasten ILB € 171.280 Brede Doeluitkering Rampenbestrijding € 98.838 € 1.516.031

Storting € 3.500 € € 23.000 € 300.000 € 100.000 € € 426.500

Onttrekking € 40.000 € 336.225 € 12.399 € 196.634 € 271.280 € 98.838 € 955.376

31-12-2015 € 146.662 € 434.330 € 101.997 € 304.166 € € € 987.155

Het verloop in de onderhoudsvoorzieningen sluit aan bij de geactualiseerde meerjarenonderhoudsplannen. De voorzieningen voor verplichtingen zijn voldoende om de onderliggende risico’s af te dekken.

Bijlage 3: Stand van zaken investeringen Totstandkoming investeringsbegroting 2015 en resultaat na 4 maanden In de bestuursrapportage over de eerste vier maanden van 2015 is uiteengezet hoe de investeringsbegroting tot stand gekomen is. Uit de investeringsbegroting bleek een verwacht bedrag aan investeringen van € 11,8 miljoen. In de rapportage over vier maanden werd reeds uitstel gerapporteerd voor een bedrag van € 3,6 miljoen, wat zorgde voor een incidenteel overschot op kapitaallasten van € 308.000. Wijzigingen ten opzichte van de vorige bestuursrapportage Op dit moment wordt een totale investering geraamd van € 6,2 miljoen: x.€1.000 Bedrijfsvoering Brandweer Crisisbeheersing GGD

MIP € 3.538 € 7.751 € 424 € 90 € 11.803

Berap-4 € 1.651 € 6.048 € 424 € 90 € 8.213

Berap-8 € 1.976 € 4.719 € € 90 € 6.285

Het uitstellen van investeringen zorgt voor een overschot op kapitaallasten van € 441.000. Daarnaast zijn de kredieten geactualiseerd tot en met heden. Bij bedrijfsvoering zijn ten opzichte van de oorspronkelijke planning enkele investeringen in huisvesting van kazernes uitgesteld naar 2016, waaronder de oplevering van de nieuwbouw in Lemmer. Wat die laatste betreft, ten opzichte van de planning bij de 4 maands bestuursrapportage kan eerder worden begonnen met de bouw, waardoor in 2015 al uitgaven worden gedaan. De brandweer realiseert in 2015 de geplande vervanging van 8 tankautospuiten, maar stelt diverse andere investeringen, waaronder de in het beleidsplan genoemde investeringen in voertuigautomatisering, eerst uit waardoor een overschot op kapitaallasten ontstaat. De Mobiele Commando Unit (MCU) voor Crisisbeheersing wordt volgend jaar aangeschaft.

15

Agendapunt 5 Mededelingen voor bestuurscommissie gezondheid 7 oktober 2015 Vergaderschema 2016: De data voor de agenda- en bestuurscommissie gezondheid voor 2016 zijn inmiddels weer gepland. De bijeenkomsten van de bestuurscommissie gezondheid zijn afgestemd op de VFG vergaderingen van de portefeuillehouders gezondheid en welzijn. Vergaderschema: Agendacommissie gezondheid 25 februari, 10.30 – 12.30 uur 2 juni, 10.00 – 12.00 uur 29 september, 10.00 – 12.00 uur 24 november, 10.00 – 12.00 uur

Bestuurscommissie gezondheid 10 maart, 13.00 – 15.00 uur 15 juni, 13.00 – 15.00 uur 13 oktober, 15.00 – 17.00 uur 8 december, 13.00 – 15.00 uur

Evaluatie GR: Per 1 januari 2015 is de Wet Gemeenschappelijke Regelingen (WGR) gewijzigd. Belangrijkste overwegingen voor de wijziging zijn; doorvoeren dualisme bij verlengd lokaal bestuur; versterken positie raad in het kader van de P&C-cyclus; mogelijkheid voor inrichting bedrijfsvoering organisatie. Geconstateerd is dat onze huidige gemeenschappelijke regeling nauwelijks dringende aanpassing behoeft als gevolg van de gewijzigde WGR. Het doorvoeren van het dualisme in de wet maakt sommige bepalingen in onze GR overbodig (met name het mandateren van bevoegdheden van het AB naar het DB). De bepalingen in onze GR met betrekking tot het raadplegen van de gemeenten (financiers) zijn nog steeds (ondanks het aanscherpen in de gewijzigde WGR) uitgebreider dan de wetgever nodig acht. Ondanks die constatering zal in het najaar onze huidige gemeenschappelijke regeling worden geëvalueerd. Naast de wetswijziging zal in dat kader ook gekeken worden naar (de ervaringen met) de governance (agenda- en bestuurscommissies), de raadpleging gemeenten en de mogelijkheden van de organisatie deel te nemen in andere organisaties (gemeenschappelijke regelingen, stichtingen etc.). In het kader van de evaluatie (uitgevoerd door Berenschot) zullen o.a. de leden van de agendacommissie Gezondheid worden geïnterviewd. Stand van zaken reorganisatie: GGD Fryslân gaat per 1 oktober a.s. werken volgens de nieuwe structuur zoals vastgelegd in het organisatieontwerp. Dit betekent dat er gewerkt gaat worden in drie GGD districten, Noord, Zuidwest en Zuidoost. De meer kwetsbare en specialistische functies (zoals infectieziektebestrijding, medische milieukunde) worden uitgevoerd vanuit het district centraal. De huidige kwartiermakers zijn tevens de beoogde districtsmanagers. Inmiddels is de plaatsing van medewerkers die van standplaats veranderen afgerond. De werving en selectie van de teamcoaches bevindt zich in de afrondende fase. Publieke gezondheidszorg asielzoekers: Vanuit het cluster infectieziektebestrijding van de GGD is overleg gestart om voorbereid te zijn op eventuele nieuwe AZC’s vanwege de toenemende vluchtelingenstroom. De hygiëne expert van het cluster kan actief adviseren rondom AZC locaties. Forensische zorg: De aanbesteding is uiteindelijk door de Politie ingetrokken. Aanleiding hiervoor was enerzijds het uiteindelijk niet kunnen leveren van de vereiste zaken door de gegunde partij en anderzijds was er

nog sprake van langlopende contracten. Het laatste had ook betrekking op onze situatie. Dit contract blijft aldus de basis voor onze relatie met de Politie. Ondertussen wordt wel de Noordelijke samenwerking meer vorm gegeven, gericht op kwaliteit, protocollen, systemen en personele vervanging in het kader van 24h roostering en achterwacht. Samenwerking GGD en Lifelines: GGD Fryslân is in gesprek met Lifelines om te komen tot een samenwerkingsovereenkomst. Deze overeenkomst moet het mogelijk maken om gebruik te maken van elkaars data, en om gebruik van locaties te delen. Lifelines maakt wetenschappelijk onderzoek naar het gezond ouder worden mogelijk. Lifelines doet zelf geen wetenschappelijk onderzoek. Lifelines verzamelt en beheert gegevens (data) en biomaterialen onder vereiste kwaliteitscondities en geeft geanonimiseerde gegevens (data) en biomaterialen uit voor wetenschappelijk onderzoek aan onderzoekers. Lifelines is in december 2006 gestart als grootschalig bevolkingsonderzoek onder ruim 165.000 inwoners van Noord-Nederland (Groningen, Friesland en Drenthe). In dit onderzoek worden deelnemers uit drie generaties minimaal 30 jaar gevolgd om inzicht te krijgen in hoe mensen gezond ouder kunnen worden en in de factoren die van belang zijn bij het ontstaan en verloop van chronische ziekten. Vernieuwing werkwijze jeugdgezondheidszorg op scholen: De huidige JGZ activiteiten binnen het basisonderwijs voor kinderen van 4-12 jaar en hun ouders vragen, door meerdere ontwikkelingen, om vernieuwing. Het doel is om beter aan te sluiten bij de brede zorg voor jeugd, passend onderwijs en maatschappelijke ontwikkelingen zoals eigen kracht, ontzorgen en demedicaliseren. Aanpassingen of veranderingen worden bekeken in het licht van een 0-12 benadering en een GGD brede blik m.b.t gezondheid in de wijk en buurt. Uitvoering zal op een dusdanige wijze vormgegeven worden dat ze ‘in de pas lopen’ met landelijke en bestuurlijke ontwikkelingen en keuzes. De activiteiten worden (mede) vormgegeven door de medewerkers zelf in samenwerking met andere zorgaanbieders in hun eigen werkgebied. Daarnaast zijn de activiteiten afgestemd op behoeften aan preventie en zorg van ouders, scholen en andere ketenpartners. Factsheet 14+: Als bijlage is de Factsheet 14+ toegevoegd. Hierin zijn de belangrijkste uitkomsten vermeld van het contactmoment 14+, waarmee de GGD in het schooljaar 2014-2015 is gestart. Alle jongeren van de klassen 3 VMBO en 4 HAVO/VWO hebben een digitale vragenlijst ingevuld. Stoptober: In oktober met z’n allen 28 dagen niet roken Op 1 oktober barst voor de tweede keer in Nederland Stoptober los. Rokers én niet-rokers gaan elkaar helpen om gedurende 28 dagen te stoppen met roken. Via nationale en sociale media zullen bekende en onbekende Nederlanders de rokers aanmoedigen tijdens hun stoppoging. Op de website stoptober.nl kunnen rokers zich vanaf 10 september aanmelden. Een “Stoptoberbal” en een “Stoptobercamper” zullen de komende weken op verschillende plaatsen in Nederland opduiken. Deze zullen ook te zien zijn in Fryslân om zoveel mogelijk rokers te motiveren zich voor 1 oktober aan te melden. In Fryslân verzorgt GGD Fryslân de campagne. O.a. hebben Foppe de Haan en Wiebe Wieling hun naam aan de campagne verbonden. Zij zullen in de komende weken Friezen oproepen om mee te doen met Stoptober. Ook wethouder Hein Kuiken van Harlingen doet mee aan deze campagne. Gezond in de Stad (GIDS): Op 17 september vond de bijeenkomst ‘Gezond in Friesland’ plaats in het gemeentehuis van Achtkarspelen. Deze bijeenkomst is georganiseerd door GGD Fryslân en het landelijk stimuleringsprogramma Gezondin….. en is bedoeld voor de Friese gemeenten die werk willen maken

van het aanpakken van gezondheidsachterstanden. 18 van de 24 Friese gemeenten ontvangen hiervoor GIDS middelen en zijn het afgelopen jaar begonnen met het opstellen van plannen om op een doelgerichte en duurzame wijze gezondheidsachterstanden terug te dringen. Op de bijeenkomst van 17 september hebben verschillende gemeenten de centrale thema’s van hun aanpak toegelicht. Daarnaast zijn ze met elkaar in gesprek om nieuwe ideeën op te doen, en om te verkennen hoe samengewerkt kan worden. Er hadden zich zo’n 40 vertegenwoordigers van gemeenten, GGD en Gezondin… aangemeld. Pilot Harlingen met wijkverpleging: De Friesland Zorgverzekeraar wil in Harlingen in 2016 een extra pilot met wijkverpleegkundigen (s1/s2) uitvoeren in samenwerking met GGD Fryslân. Het gaat in de pilot om verbinding van het werk van de gebiedsteams, de wijkverpleegkundigen en de publieke gezondheidszorg van GGD en gemeenten. De gedachte achter de pilot is dat het werk van de s1-wijkverpleegkundigen sterke overeenkomsten heeft met de collectieve preventietaken van GGD en gemeente, en dat hier nog synergie mogelijk is. Provinciaal platform overgewicht: Begin oktober staat de eerste bijeenkomst van het Fries Platform Gezond Gewicht gepland. Het platform is bedoeld voor alle Friese gemeenten die actief zijn in de aanpak van overgewicht bij kinderen. Naast de deelnemende gemeenten zijn ook partners als Sport Fryslân en Ros Friesland betrokken, de invulling en concretisering van de doelen, taken en activiteiten zal samen met gemeenten en partners vorm en inhoud krijgen. GGD Fryslân organiseert, faciliteert en ondersteunt dit platform vanuit het basispakket. 10 gemeenten gaan aan de slag met de JOGG aanpak: Harlingen en Smallingerland (al bestaande JOGG gemeenten), nieuwe JOGG gemeenten zijn: Heerenveen, Weststellingwerf, de Friese Meren, Ameland, Vlieland, Terschelling, Schiermonnikoog en Leeuwarden. Tytsjerksteradiel en Achtkarspelen moeten nog een besluit nemen. Voor de deelnemende gemeenten is er zowel landelijke JOGG ondersteuning als regionale ondersteuning door GGD Fryslân. Inspectie onderwijs positief over uitvoering toezicht kinderopvang door GGD ’en: Begin september jl. verscheen het landelijk rapport gemeentelijk toezicht kinderopvang 2014 van de Inspectie van het Onderwijs. In dit rapport staat dat gemeenten en GGD ‘en hun wettelijke taken rond toezicht en handhaving op de kinderopvang steeds beter uitvoeren. De conclusies van de inspectie levert voor Fryslan geen specifieke aandachtspunten op. In algemene zin is het landelijke beeld dat het percentage jaarlijkse inspecties nog steeds stijgt en nu op circa 96% ligt. Bij 1/3 van alle inspecties wordt een handhavingsadvies gegeven aan de gemeente. Dit percentage is afgenomen van 45% richting 33%. In 30% van de gevallen legt de gemeente dit advies geargumenteerd naast zicht neer. In Fryslan is in 31% van de gevallen een handhavingsadvies gegeven (ook afgenomen in afgelopen 2 jaar). In Fryslan zijn in 2014: 35 kinderdagvoorzieningen extra ontstaan en 2 peuterspeelzalen ten opzichte van 2013. Dit is bijzonder gezien het dalend kinderaantal, oftewel het aantal kinderen per voorziening daalt waardoor de kans op faillissementen toe kan nemen. Het aantal gastouders neemt landelijk af i.t.t. Fryslân. Het bestand van geregistreerde gastouders muteert jaarlijks met ongeveer 20% (uitschrijvingen en nieuwe aanmeldingen). Het aantal peuterspeelzalen is in Fryslan gestegen terwijl het landelijk juist is afgenomen. Deze afname zal in Fryslan in 2015 en 2016 plaatsvinden inclusief de omzetting naar kinderopvanglocaties (oftewel tijdelijk extra inspecties ). Fryslan loopt aardig in de pas met landelijke cijfers. Toezicht WMO/klachten: Momenteel heeft GGD Fryslan op verzoek van de gemeente Súdwest-Fryslân een WMO klacht in behandeling. Dit wordt vanuit het team THZ opgepakt. Met Súdwest-Fryslân is ook ambtelijk overleg geweest rondom verdere invulling van deze toezichttaak. Als startpunt is een richtingsnota opgesteld. Om meer zicht te krijgen op de wensen van de gemeenten zijn met een aantal verantwoordelijke

wethouders afspraken ingepland. Op basis van deze wensen zullen we de nota samen met de gemeenten verder uitwerken. Pilots GGD GHOR Nederland: GGD Fryslân is, in het kader van innovatie, betrokken bij een viertal pilots van GGD-GHOR NL: - Mobiele GGD: van aanbod naar vraaggericht: de GGD gaat naar de ouders toe! - Real time data monitoring / big data: mensen hun eigen gezondheidsinformatie laten bijhouden i.p.v. gezondheidsenquête (vanaf 2020) - Vitaliteitsalliantie: de tussengroep (lage SES = 2 mil. mensen) gezondheidsvaardigheden geven. - 5+ op school: vervallen van het contactmoment 5+, en laten vervangen door screening via de scholen.

Factsheet 14+ 1 september 2015 GGD Fryslân is in het schooljaar 2014-2015 gestart met het contactmoment 14+. Alle jongeren van de klassen 3 vmbo en 4 havo/vwo hebben een digitale vragenlijst ingevuld.

Vragenlijst Gezondheidscheck Door de vragenlijst worden de jongeren op een positieve manier uitgenodigd om na te denken over hun eigen gezondheid, leefstijl en de keuzes die ze daarin maken. De thema’s zijn lichamelijke gezondheid, psychische gezondheid (incl. depressie, angsten, pesten en weerbaarheid), verslavende middelen (zoals roken, alcohol en drugs), internet, seksualiteit, zelfredzaamheid en sociale omgeving. De jongere heeft de regie De vragenlijst stimuleert jongeren zelf de regie in handen te nemen. De jongere kan aan de jeugdgezondheidszorg (JGZ) digitaal vragen stellen over gezondheid en gezond gedrag of een gesprek met de jeugdverpleegkundige aanvragen. Slechts bij een aantal harde indicaties (bijvoorbeeld bij ernstig schoolverzuim, tekenen van een depressie, pesten of misbruik) worden de jongeren op basis van de vragenlijst uitgenodigd voor een gesprek met de jeugdverpleegkundige, óók indien ze zelf geen hulpvraag aangeven. Indien nodig ondersteunt de JGZ de jongeren en vervult zij een brugfunctie naar verdere zorg voor de jongeren: in het systeem van de jongere op school (koppeling met het zorg adviesteam) en in de wijk/ woonplaats (koppeling met gezin en gebiedsteam) of eventueel ook naar specialistische zorg.

Hoe gezond zijn de jongeren? De jongeren zijn in het algemeen positief over hun gezondheid.  96% geeft een voldoende voor hun gezondheid. Het overgrote deel van de jongeren is tevreden met hun leven en 96% heeft veel vertrouwen in de toekomst.  Meisjes geven meer matige of ernstige depressieve gevoelens aan in vergelijking met jongens (prevalentie 6,0 en 16% voor respectievelijk jongens en meisjes).  90% van de jongeren uit klas 4 havo/vwo is positief over de school en van de jongeren uit klas 3 vmbo is dat 82%.  Relatief veel jongeren (35,5%) geven aan in de afgelopen vier weken bij één gelegenheid tenminste vijf glazen alcohol te hebben gedronken.  De prevalentie voor roken, pesten, alcohol, drugs en seks komen grotendeels overeen met andere onderzoeken (zie tabellen 1 en 2). Het gezondheidsonderzoek lijkt te voorzien in een behoefte van jongeren. Veel jongeren gebruiken het onderzoek om vragen te stellen aan de jeugdverpleegkundige:  Jongeren hebben 4070 keer digitaal gezondheidsinformatie aangevraagd over verschillende onderwerpen.  Jongeren geven zelf aan of zij een gesprek willen met de jeugdverpleegkundige (10% van de jongeren vmbo en 7% van de jongeren havo/vwo).

GGD Fryslân Jeugdgezondheidszorg, Postadres: Postbus 612, 8901 BK Leeuwarden, T 088 22 99 444, E [email protected], I www.ggdfryslan.nl/jgz

Tabel 1 gezondheidsonderzoek jongens en meisjes klas 3 vmbo en 4 havo/vwo Vraag jongens meisjes Gezondheid (heel) goed 97% 96% (Veel) vertrouwen in de toekomst 97% 95% Ernstige of matige depressieve gevoelens 6% 16% Tabel 2 gezondheidsonderzoek klas 3 vmbo en 4 havo/vwo Vraag 3 vmbo Positief oordeel over school 82% Werd 1 keer per week of vaker gepest 4% Rookt tenminste wekelijks 16% Beweegt tenminste 5 dagen per week een uur per 62% dag Afgelopen 4 weken tenminste 5 glazen alcohol bij 37% één gelegenheid Ooit hasj/wiet gebruikt 13% Internet minimaal 3 uur per dag (buiten schooltijd) 42% Te weinig slaap door internet 17% Slachtoffer van verspreiden vervelende foto’s of 6% filmpjes Heeft gemeenschap gehad 11% Thuis onvoldoende geld (voor eten, sporten, kleding 3% en uitstapjes)

4 havo/vwo 90% 1% 7% 72%

“Eindelijk eens een deskundige die echt naar je luistert!” “Als je thuis problemen hebt dan kun je die hier delen.” “Ik ben blij dat het onderzoek anoniem is, dan voel ik me veiliger.”

34% 16% 35% 14% 4% 13% 2%

JouwGGD.nl Op www.jouwggd.nl kunnen jongeren antwoorden vinden op vragen over hun lichaam, hun gevoel of dingen waar ze liever niet thuis over praten. Op de site kunnen jongeren hun vraag ook direct aan een arts stellen via de mail of chat. De website en de chat zijn een succes; ook steeds meer Friese jongeren weten de site te vinden. Jongeren bekijken vooral informatie over alcohol, roken en drugs, seks, veilig vrijen, vrienden en de waterpijp. Tabel 3 statistieken www.jouwggd.nl voor Fryslân Statistieken 1 juli 2014 – 31 dec. 2014 Aantal bezoeken 2.248 Unieke bezoekers 1.845 % Nieuwe bezoekers 80,92% Aantal bezochte pagina’s per bezoek 5,03 Totaal aantal bekeken pagina’s 11.304

1 jan. 2015 31 mei 2015 4.596 4.176 89,75% 3,17 14.576

GGD Fryslân Jeugdgezondheidszorg, Postadres: Postbus 612, 8901 BK Leeuwarden, T 088 22 99 444, E [email protected], I www.ggdfryslan.nl/jgz