Behandeling van Executieve Functies bij kinderen met TOS Bevindingen en implicaties van een pilot-studie

Behandeling van Executieve Functies bij kinderen met TOS Bevindingen en implicaties van een pilot-studie Pleun Huijbregts 13 november 2014

Opzet presentatie 1.  Executieve functies (EF) 2.  EF en TOS 3.  Behandeling van EF 4.  Pilot Braingame Brian

2

1. Executieve functies q  Geen eenduidige definitie. q  Vaardigheden voor doelgericht en efficiënt gedrag à planmatig werken. q  Regelfuncties van de hersenen à dirigent van het orkest. q  Maakt probleemoplossend denken mogelijk. 3

1. Executieve functies q Aangestuurd door (pre)frontale cortex. q Ontwikkeling al vroeg in kinderleeftijd. q Niet alleen cognitieve processen, maar ook emotie en gedrag. q Sterke voorspeller voor schoolprestaties. (Alloway, 2007; Diamond, 2002, Alloway 2009).

4

1. Executieve functies Verschillende executieve functies: Inhibitie Flexibiliteit (shifting) Werkgeheugen (updating) Planning Emotieregulatie Initiatiefname Ordelijkheid en netheid Gedragsevaluatie

5

1. Executieve functies q Inhibitie: Het vermogen om bewust niet direct te reageren op een impuls: gedrag remmen wanneer nodig.

q Flexibiliteit: Snel en flexibel kunnen aanpassen van gedrag aan een veranderende situatie.

q Werkgeheugen: Gelijktijdig opslaan én verwerken van informatie.

1. Executieve functies Werkgeheugen: q Werkgeheugen à meer dan alleen KTG. q Verschillende werkgeheugenmodellen.

7

1. Executieve functies Werkgeheugen

Baddeley & Hitch (2003) 8

1. Executieve functies Odd One Out

9

1. Executieve functies Odd One Out

10

1. Executieve functies Odd One Out

11

1. Executieve functies Odd One Out

12

1. Executieve functies

Diamond, 2013 13

1. Executieve functies

14

2. EF en TOS q Steeds meer aanwijzingen voor EF-problemen bij kinderen met TOS. Hughes (2009): “Ongeveer 60% van de TOS populatie heeft problemen met EF”

q Niet alleen op testniveau! Cuperus et al., 2014; Vugs et al., 2013; Wittke et al., 2013

15

2. EF en TOS: werkgeheugen Meeste onderzoek gedaan naar werkgeheugen. q Fonologische lus (verbaal KTG) - Non-wordrepetition als marker voor TOS. - Leren van nieuwe woorden. q Meer problemen met verbaal werkgeheugen à Dus: fonologische lus én centraal controlesysteem. q Hoe zit het dan met visueel-ruimtelijk werkgeheugen? Geen problemen?

16

2. EF en TOS: werkgeheugen Meta-analyse visueel-ruimtelijk werkgeheugen: q  Effect-size visueel-ruimtelijk KTG: d = -0.49 q  Effect-size visueel-ruimtelijk werkgeheugen: d = -0.63 q  Geen invloed van leeftijd.

(Vugs et al, 2013) 17

2. EF en TOS: werkgeheugen Wat betekent dit? q Effect-sizes verbaal KTG en werkgeheugen: 2 tot 3 keer zo groot. q Dus: probleem grootst in verbaal werkgeheugen, maar visueel-ruimtelijk zijn er ook problemen. q Is het een subgroep? Kinderen met receptieve taalproblemen (Nickisch and Von Kries, 2009). q Relatie met inclusiecriteria SLI: ernstigere taalproblemen à meer uitval in werkgeheugen.

18

2. EF en TOS: inhibitie Nog geen eenduidigheid: q Noterdaeme et all. (2001): op groepsniveau geen verschil q Bishop & Norbury (2005), Henry, et al. (2012): kinderen met TOS minder goede inhibitie

19

2. EF en TOS: flexibiliteit Nog geen eenduidigheid: q Wisselende bevindingen q Neigt meer naar: geen duidelijk verschil

20

2. EF en TOS Wat betekent dit voor de praktijk? q Diagnostiek: In kaart brengen EF à Vooral bij kinderen waarbij ‘standaard’ behandeling niet effectief is.

q Rekening mee houden door: - Beperken werkgeheugeneisen - Visuele ondersteuning?

q Training werkgeheugen en executieve functies?

21

3. Interventies Drie pijlers behandeling: q  Aanpassing omgeving q  Compensatie q  Trainen neurocognitieve functie

22

3. Interventies Omgeving aanpassen q Observatie: signalen overbelasting, ga in gesprek, wat is geheugenspan? q Evalueer belasting EF bij opdrachten. q Beperk belasting werkgeheugen: - aanpassen planning les & opdrachten - beperk hoeveelheid informatie - betekenisvolle en bekende informatie 23

3. Interventies Compensatie q Psycho-educatie q Strategieën aanleren •  Herhalen •  Stop-denk-doe •  Taakaanpak •  Etc.

24

3. Interventies Trainen neurocognitieve functie q Is functietraining mogelijk? q Recente ontwikkelingen: werkgeheugen en EF zijn te trainen!

“Ears don’t talk, ears listen.”

25

3. Interventies Werkgeheugentraining Cogmed (Klingberg) q  Werkgeheugentraining op de PC. q  5 weken: 5 x per week 30/40 min. q  Veelbelovende resultaten bij ADHD: - Verbetering werkgeheugen (Klingberg, 2002) - Generalisatie naar andere EF (o.a responsinhibitie en redeneervermogen) - Gedrag: afname onoplettendheid (Klingberg, 2005) - fMRI: toename hersenactiviteit (Olesen et al, 2004) - Toename dopamine receptoren (McNab et al., 2009)

26

3. Interventies Cogmed Ook positieve effecten bij: q  Niet Aangeboren Hersenletsel, NAH (Lundqvist et al., 2010) q  Kinderen met CI (Kronenberger et al., 2010) q  Prematuriteit (Grunewadt et al., 2013)

Jungle Memory (Alloway) q Improves grades ! q Leerproblemen, dyslexie, ADHD, autisme, dyspraxie, SIproblemen én taalproblemen

27

3. Interventies Maar er zijn ook kritische geluiden! Recent onderzoek / reviews: q Generalisatie naar andere functies (far transfer) is beperkt (Engeland et al., 2013)

q Effect verdwijnt op langere termijn (Melby-Lervåg & Hulme, 2012)

Is EF-training zinvol bij kinderen met TOS?

28

4. Pilot Braingame Brian Braingame Brian (Prins, UvA) q  q  q  q 

Training executieve functies: werkgeheugen, inhibitie en flexibiliteit. Gaming: hogere motivatie & groter effect training. Adaptieve training 25 sessies, +/- 45 minuten

29

4. Pilot Braingame Brian Pilot om effect training bij kinderen met TOS in kaart te brengen. Voormeting (T1): q  Werkgeheugen, inhibitie, flexibiliteit q  Standaardbatterij Spraak & Taal Ambulatorium (STA) • Andere executieve functies: planning, fluency • Andere neurocognitieve functies: aandacht, geheugen, waarneming • Taalfuncties • Gedrag: CBCL, TRF, BRIEF 30

4. Pilot Braingame Brian

T2: q Getrainde taken, werkgeheugen, inhibitie, flexibiliteit T3: q  Standaardbatterij STA (taal, gedrag, neurocognitieve functies) q  Werkgeheugen, inhibitie, flexibiliteit 31

4. Pilot Braingame Brian Ervaringen (N=10): q  Kinderen vinden het leuk om te doen. q  Spelwereld bevordert motivatie. q  Volhouden kost moeite. q  Kinderen en ouders moeten wel gemotiveerd zijn. q  Goede uitleg is belangrijk (psycho-educatie) 32

4. Pilot Braingame Brian Resultaten T1 - T2 (N=10): q Alle trainingstaken: positieve groeicurve

33

4. Pilot Braingame Brian Werkgeheugen taak

34

4. Pilot Braingame Brian Inhibitie taak

35

4. Pilot Braingame Brian Flexibiliteit taak 10,00 9,00 8,00 7,00 6,00 5,00 4,00 3,00 2,00 1,00 0,00 1 3 5 7

9 11 13 15 17 19 21 23 25 27 29 31 33 35 37 39 41 43 45 47 49

36

4. Pilot Braingame Brian Resultaten T1 - T2 (N=10): q Gemiddelde scores bij alle taken hoger op T2 q RCI

37

4. Pilot Braingame Brian Resultaten T1 – T3 (N=10)

q Significante verbetering op taken voor: - Visueel ruimtelijk korte termijngeheugen - Inhibitie - Flexibiliteit

Near transfer

Vugs et al (2014, submitted)

38

4. Pilot Braingame Brian q  Maar ook: • Volgehouden auditieve aandacht • Metacognitie-index en werkgeheugen door ouders (BRIEF) • Gedragsproblemen door ouders (CBCL) • Aandachtsproblemen door leerkracht (TRF)

Far transfer

q  Geen significante vooruitgang op verbale (werk) geheugentaken.

39

4. Pilot Braingame Brian Conclusies: à Voorzichtig

met interpretatie i.v.m. kleine groep (N = 10) !

q Vooruitgang op getrainde taken na training. q T2: groei op visueel ruimtelijk korte termijngeheugen en flexibiliteit q T3: Follow up: meer effecten na lange termijn (6 maanden) q T3: Ook generalisatie naar andere gebieden, maar niet op andere onderdelen WG. q Met name effect bij kinderen met duidelijke EF problemen à Is het effectief bij ‘alleen TOS’?

40

4. Pilot Braingame Brian Hoe nu verder? Veelbelovende resultaten die pleiten voor verder onderzoek. q Trainen andere onderdelen WG: visueel-ruimtelijk WG, verbaal KTG en WG q Mogelijk groter effect bij TOS met training van verbaal WG. q Effect op taalfuncties? q Gecontroleerd onderzoek (controlegroep) met grote groep: à planning: volgend schooljaar q Onderdeel van totale behandeling: omgeving aanpassen, psycho-educatie, compensatie

41

4. Pilot Braingame Brian Met dank aan: Prof. Dr. L.T.W. Verhoeven, Radboud Universiteit Nijmegen Prof. Dr. H.E.T. Knoors, Koninklijke Kentalis Dr. J.M. Cuperus, Koninklijke Kentalis Dr. M.P.H. Hendriks, Epilepsiecentrum Kempenhaeghe and Donders Institute for Brain, Cognition and Behaviour

42

Vervolg studie

Planning volgend schooljaar: Gecontroleerd onderzoek met grote groep (Brigitte Vugs, Klinisch Neuropsycholoog Kentalis)

Vragen of interesse in deelname? [email protected]

43

Vragen? Pleun Huijbregts: [email protected] Brigitte Vugs: [email protected]