12/12/12
Gedrag in goede banen leiden: over de rol van executieve functies bij kinderen en pubers Samenvatting presentatie Expertisebijeenkomst Executieve Functies Koers-VO; Capelle a/d IJssel; 3 december 2012
Dr. Mariëtte Huizinga Vrije Universiteit Amsterdam
Executieve functies • • • • •
Weerstand bieden aan impulsen Efficiënte plannen maken Omgaan met verandering Actief je geheugen gebruiken Inzicht hebben in je eigen gedrag en houding • Effectief omgaan met emoties
1
12/12/12
Executieve functies verbeteren tijdens kindertijd en adolescentie • Leeftijdsgerelateerde mijlpalen tijdens kindertijd tot in de adolescentie (bijv. Diamond, 2002, Huizinga et al., 2006)
• Gerelateerd aan langzame rijping van de prefrontale cortex (bijv. Amso & Casey, 2006; Casey et al, 2005).
Langzame rijping van prefrontale cortex
Rechts-lateraal en bovenaanzicht van de rijping van de grijze stof aan de coritcale oppervlakte
©2004 by National Academy of Sciences Gogtay
N. et.al. PNAS 2004;101:8174-8179
2
12/12/12
Samenspel • Elke vaardigheid vereist een samenspel van verschillende executieve functies.
3
12/12/12
Ieder kind is uniek • Variatie in gedrag is normaal • Variatie in executieve functies is normaal • Wanneer is er niet langer sprake van variatie en spreken we van een probleem met executieve functies?
Problemen met executieve functies • Tijdens kindertijd worden problemen met executieve functies duidelijk • Vooral tijdens de adolescentie – Uitbreiding van vaardigheden en verantwoordelijkheden – Fysieke, sociaal-emotionele en cognitieve veranderingen – ‘Aanslag’ op nog ontwikkelende executieve functies
4
12/12/12
Meten, in het laboratorium • Heel ingewikkeld! – “Cool” • Cognitieve taken – Inhibitie, cognitieve flexibilteit, werkgeheugen » Abstract redeneren » Probleemoplossen
– “Hot” • Emotionele taken – Persoonlijke ‘belangen’ spelen een rol » Goktaken (probeer zoveel mogelijk te winnen)
Executive functies
Meten, in het laboratorium Toename tijdens ontwikkeling
Piek tijdens jongvolwassenheid
Afname tijdens veroudering
Leeftijd (jaren) Cf. Zelazo, 2012
5
12/12/12
Meten, in de praktijk • Heel ingewikkeld! – Eén executieve functie (domein) komt vrijwel nooit in isolatie voor. – Elke vaardigheid vereist een samenspel van verschillende executieve functies. – Belangrijk om nauwkeurig te onderzoeken welke, goed gedefinieerde, domeinen/ vaardigheden problemen opleveren – in het dagelijks leven.
Meten, in de praktijk • D-KEFS = Delis Kaplan EF System • In NL: Noens & Van Berckelaer-Onnes (2008) • Ruimtelijk inzicht, het leren van regels, het onderdrukken van impulsieve reacties, het onderdrukken van dwangmatige reacties en het zich eigen maken van de instructieset
• TEA-Ch = Test of Everyday Attention for children • In NL: Manly, Robertson, Anderson, Nimmo-Smith (2007) • Auditief/visueel: Selectieve aandacht, Volgehouden aandacht, Aandachtscontrole/ switchingResponsinhibitie.
6
12/12/12
Meten, in de praktijk • Observaties: • BRIEF Executieve Functies Gedragsvragenlijst (BRIEF) – Smidts & Huizinga (2009) – Huizinga & Smidts (2012)
• Observaties dagelijks leven – Ouders – Leerkrachten – Nieuw: self-report
BRIEF • BRIEF = Behavior Rating Inventory of Executive Function (Gioia et al., 2002; Isquith et al. 2004)
• Executieve Functies Gedragsvragenlijst – In NL: Huizinga & Smidts (2012) – 5 – 18 jaar
• Observaties dagelijks leven – Ouders (5 – 18 jaar; N = 3333) – Leerkrachten (5 – 12 jaar; N = 941) – Nieuw: zelfrapportage (11 – 18 jaar; N = 1687)
7
12/12/12
BRIEF • Gedragsbeschrijvingen, dagelijks leven – Ouders en leerkrachten: 75 items – Zelfrapportage: 68 items
• Respondenten geven aan hoe vaak het aangegeven gedrag voorkwam in de afgelopen 6 maanden:
8
12/12/12
BRIEF scores • Gedragsbeschrijvingen onderverdeeld in schalen: 1. Inhibitie 2. Flexibiliteit 3. Emotieregulatie 4. Initiatief nemen (alleen O en LK) 5. Werkgeheugen 6. Plannen en organiseren 7. Ordelijkheid en netheid 8. Gedragsevaluatie 9. Taken afmaken (alleen ZR)
9
12/12/12
BRIEF scores • Acht scores op klinische schalen • Twee algemene indexen: – Gedragsregulatie index (GI) • Flexibel denken en gedrag/emoties reguleren.
– Metacognitie index (MI) • Zelfstandig taken uitvoeren en problemen oplossen
• Totaalscore (TotaalEF) Alle 8 klinische schalen van de BRIEF
Normering • Inclusiecriteria: – Tussen 15 en 18 jaar – Geen psychiatrische of psychologische aandoening – Geen leerstoornis
• Reguliere scholen in heel Nederland • Jongens en meisjes apart • Continue normen
10
12/12/12
Betrouwbaarheid
11
12/12/12
12
12/12/12
Thomas (1) • Zelf: rapporteert minder problemen dan zijn ouders. – Beperkt zelfinzicht in de waargenomen gedragsproblemen.
• Thomas en ouders: Emotieregulatie, Werkgeheugen en Taken afmaken verhoogd (niet in het klinische gebied). • Opvallend: de door zijn ouders aangegeven problemen met Inhibitie en Plannen en organiseren worden niet door Thomas ervaren.
Thomas (2) • Onderrapporteren van eigen gedragsproblemen herkenbaar beeld bij NAH. • Behandelplan: aandacht aan Thomas’ gebrek aan inzicht in eigen gedragsproblemen – Complex: Thomas ervaart geen/nauwelijks problemen
13
12/12/12
Thomas (3) • Zoveel mogelijk overzicht aanbrengen in dagelijks leven – Routines aanleren – Minder beroep op m.n. werkgeheugenfuncties – Aandachtspunten: inhibitie en emotieregulatie
• Op termijn: zoveel mogelijk zelfstandigheid in dagelijks leven
Afsluitend (1) • Variatie in gedrag is normaal • Variatie in executieve functies is normaal • Wanneer is er niet langer sprake van variatie en spreken we van een probleem met executieve functies?
14
12/12/12
Afsluitend (2) • Iedere vaardigheid samenspel van verschillende executieve functies. • Problemen met executieve functies vooral tijdens de adolescentie – Uitbreiding van vaardigheden en verantwoordelijkheden – Sociaal-emotionele druk uit omgeving
Afsluitend (3) • Diagnostiek: • Belangrijk om nauwkeurig te onderzoeken welke domeinen/vaardigheden problemen opleveren – in het dagelijks leven.
• Indices verzamelen van zuiver gedefinieerde domeinen.
15
12/12/12
Wordt vervolgd • Individuele verschillen – Variatie in executieve functies is normaal – Wanneer sprake van afwijking? – Ontwikkelingsstoornissen
• Invloed van convergente gegevens, – Sociaal-emotionele ontwikkeling – Breinontwikkeling – Scaffolding – Taalvaardigheid – Leerstijlen – …
• Interventiestrategieën
• !Wat!gebeurt!er!in!het!brein?! • !Impulsen!de!baas! • !Plannen!maken!en!! !!!uitvoeren! • !Omgaan!met!verandering! • !Ac;ef!je!geheugen!gebruiken! • !Inzicht!in!je!eigen!gedrag! • !Effec;ef!omgaan!met!je!emo;es! ! " !Wetenschappelijke!achtergrond! " !Voorbeelden!uit!de!prak;jk! " !Sugges;es! " !Ouders! " !Leerkrachten!! !
16
12/12/12
Volg ons! www.slimnaarschool.nl
Meer/informa6e/ www.gedraginuitvoering.nl/ @gedraginuitvoer/ Gedrag/in/uitvoering/
17
