Auteur. Onderwerp. Datum

Auteur Luc Stolle Peeters Advocaten-avocats

Onderwerp Aansprakelijkheid en VZW

Datum Mei 2002

Copyright and disclaimer Gelieve er nota van te nemen dat de inhoud van dit document onderworpen kan zijn aan rechten van intellectuele eigendom, die toebehoren aan bepaalde betrokkenen, en dat er u geen recht wordt verleend op die desbetreffende rechten. M&D Seminars wil u met dit document de nodige informatie verstrekken, zonder dat de in dit document vervatte informatie bedoeld kan worden als een advies. Bijgevolg geeft M& D Seminars geen garanties dat de informatie die dit document bevat, foutloos is, zodat u dit document en de inhoud ervan op eigen risico gebruikt. M&D Seminars, noch enige van haar directieleden, aandeelhouders of bedienden zijn aansprakelijk voor bijzondere, indirecte, bijkomstige, afgeleide of bestraffende schade, noch voor enig ander nadeel van welke aard ook betreffende het gebruik van dit document en van haar inhoud.

© M&D Seminars - 1 mei 2002

M&D CONSULT BVBA HUBERT-FRERE-ORBANLAAN 47 – 9000 GENT TEL 09/224 31 46 – FAX 09/225 32 17 – E-mail: [email protected] – www.mdseminars.be

INHOUDSTABEL AANSPRAKELIJKHEID EN VZW.........................................................................................................2 1.1.

AANSPRAKELIJKHEID VAN DE LEDEN.............................................................................2

1.2.

AANSPRAKELIJKHEID VAN DE BESTUURDERS .............................................................2

1.2.1. CONTRACTUELE AANSPRAKELIJKHEID VAN DE BESTUURDERS T.A.V. DE VZW..........................3 1.2.1.1. Aansprakelijkheid wegens bestuursfouten .......................................................................4 1.2.1.2. Aansprakelijkheid wegens inbreuk op de VZW-wet (en het uitvoerings-K.B.) en de statuten .........................................................................................................................................6 1.2.1.3. Omvang van de schadevergoeding ..................................................................................7 1.2.1.4. Tegen wie kan de vordering worden ingesteld?...............................................................8 1.2.1.5. Door wie kan de vordering worden ingesteld? ................................................................8 1.2.1.6. Einde van de contractuele aansprakelijkheid ..................................................................8 ‰ ‰ ‰

Décharge of kwijting ........................................................................................................................... 8 Ontslag............................................................................................................................................... 10 Verjaring............................................................................................................................................ 10

1.2.2. EXTRA-CONTRACTUELE AANSPRAKELIJKHEID .........................................................................10 1.2.2.1. Aard van de fout.............................................................................................................10 1.2.2.2. Omvang van de schadevergoeding ................................................................................11 1.2.2.3. Tegen wie kan de vordering worden ingesteld?.............................................................11 1.2.2.4. Door wie kan de vordering worden ingesteld? ..............................................................11 1.2.3. STRAFRECHTELIJKE AANSPRAKELIJKHEID ...............................................................................13 1.2.4. MISBRUIK VAN VENNOOTSCHAPSGOEDEREN ............................................................................13 1.3. 1.3.1. 1.3.2.

DE AANSPRAKELIJKHEID VAN DE VZW ........................................................................14 HET WETTELIJKE PRINCIPE .......................................................................................................14 DE STRAFRECHTELIJKE AANSPRAKELIJKHEID VAN DE RECHTSPERSOON ..................................14

1

AANSPRAKELIJKHEID EN VZW Voor wat betreft de aansprakelijkheid kunnen drie niveaus onderscheiden worden: de leden, de VZW zelf en de bestuurders en personen belast met het dagelijks bestuur. 1.1. Aansprakelijkheid van de leden De leden gaan in hun hoedanigheid van lid geen enkele persoonlijke aansprakelijkheid aan inzake de verbintenissen van de VZW (art. 2bis). De VZW geniet immers van de volkomen rechtspersoonlijkheid, zodat haar vermogen volledig is afgescheiden van het vermogen van haar leden. Leden kunnen enkel aansprakelijkheid oplopen in twee gevallen die door de wet zijn bepaald. Vooreerst in het geval waarin zij verbintenissen zouden hebben aangegaan voor een VZW in oprichting die ofwel niet tijdig – d.i. 2 jaar na het afsluiten van de verbintenis – rechtspersoonlijkheid heeft bekomen, ofwel, eenmaal zij rechtspersoonlijkheid heeft verkregen, niet tijdig – d.i. binnen de 6 maanden na het verkrijgen van de rechtspersoonlijkheid – de verbintenis tot de hare heeft gemaakt (art. 3, § 2). In voorkomend geval zal, zoals reeds gezegd, de persoon in kwestie persoonlijk en hoofdelijk aansprakelijk kunnen worden gesteld voor de aangegane verbintenis. De tweede situatie waarbij de leden persoonlijk aansprakelijk kunnen worden gesteld is diegene waarin akten, facturen, enz., uitgaande van de VZW niet de noodzakelijke vermeldingen bevatten (art. 11). Merk op dat in beide gevallen, de aansprakelijkheid niet beperkt is tot leden of de personen die later lid van de VZW zijn geworden. 1.2. Aansprakelijkheid van de bestuurders De VZW-wet bepaalt enkel dat de bestuurders (art. 14bis) en de personen die met het dagelijks bestuur zijn belast (art. 15) geen enkele persoonlijke verplichting aangaan inzake de verbintenissen die de vereniging aangaat. De handelingen van de organen worden immers onmiddellijk toegerekend aan de VZW, zo ook de aansprakelijkheid die uit deze handelingen kan voortvloeien. Deze aansprakelijkheidsregelen zijn het gevolg van de zogenaamde orgaantheorie. De bestuurders van een VZW dragen evenwel een individuele en persoonlijke verantwoordelijkheid op twee vlakken: vooreerst ten aanzien van de VZW zelf

2

(contractuele aansprakelijkheid) en uiteraard ook ten aanzien van derden (extracontractuele aansprakelijkheid). In de VZW-wet wordt daaromtrent niets in het bijzonder bepaald. De gemeenrechtelijke bepalingen inzake lastgeving (art. 1991 e.v. B.W.) zijn dan ook van toepassing. Gezien de vele vragen die nu al in de praktijk rijzen omtrent het aansprakelijkheidregime van de bestuurders ingevolge de nieuwe wetsbepalingen en meer in het bijzonder door de invoering van het nieuwe bestuurs- en vertegenwoordigingssysteem, wordt hierop nader ingegaan. 1.2.1. Contractuele aansprakelijkheid van de bestuurders t.a.v. de VZW De juridische verhouding tussen de bestuurder (en de personen die belast zijn met het dagelijks bestuur) en de VZW is te beschouwen als een lastgevingcontract: de bestuurder treedt op in naam en voor rekening van de VZW. Aldus zijn de bestuurders (en de personen die belast zijn met het dagelijks bestuur) overeenkomstig het gemeen recht inzake lastgeving (art. 1991 e.v. B.W.) persoonlijk aansprakelijk voor de fouten die zij begaan bij de uitoefening van hun mandaat. Artikel 1992 B.W. bepaalt dat de lasthebber niet alleen aansprakelijk is voor zijn opzet, maar ook voor zijn schuld in de uitvoering van zijn opdracht. Het betreft een contractuele aansprakelijkheid die anders wordt beoordeeld al naargelang het gaat om een middelen- dan wel een resultaatsverbintenis. Net zoals in het vennootschapsrecht kan de contractuele aansprakelijkheid worden opgedeeld in de aansprakelijkheid wegens bestuursfouten enerzijds en wegens inbreuken op de VZW-wet (m.i.v. het uitvoerings-K.B.) en de statuten (eventueel reglement van inwendige orde) anderzijds. Deze opdeling vindt men terug in het vennootschapsrecht, maar niet in de VZW-wet. In het vennootschapsrecht zijn namelijk verschillende aansprakelijkheidsregimes voorzien voor gewone bestuursfouten en inbreuken op het Wetboek van Vennootschappen en de statuten. De opdeling kan evenwel ook voor VZW’s gemaakt worden omdat zij de fouten in grote trekken indeelt in middelen- en resultaatsverbintenissen. Het laatste onderscheid is dan weer van primordiaal belang voor de beoordeling van de fout. Zoals de term het doet vermoeden, beoogt een resultaatsverbintenis een wel omschreven resultaat. Wordt dit resultaat niet bereikt, dan is de schuldenaar in principe aansprakelijk.

3

Van een inbreuk op een middelenverbintenis is er slechts sprake wanneer de schuldenaar niet al het mogelijke heeft gedaan wat in zijn macht lag om het beoogde resultaat te bereiken. In de regel moet hij vergeleken worden met de “goede huisvader” die zich in dezelfde omstandigheden bevindt. Het betreft een vergelijking in abstracto, die, wanneer de schuldenaar een professioneel is, kan verglijden naar een beoordeling in concreto. Bestuurders van vennootschappen worden in principe in concreto beoordeeld. Men mag er van uitgaan dat ook de beoordeling van de bestuurders van de “professionele VZW’s” in concreto zal gebeuren (zie infra). 1.2.1.1.

Aansprakelijkheid wegens bestuursfouten

De verplichting om de VZW naar behoren te besturen is in de regel een middelen- of een inspanningsverbintenis: een bestuurder moet zich inspannen bij het besturen van de VZW en er alles aan doen om bestuursfouten te voorkomen. Door het aanvaarden van het mandaat verbindt de bestuurder zich er toe om zijn best te doen en alles in het werk te stellen om de hem toevertrouwde opdracht tot een goed einde te brengen. Een aantal voorbeelden uit de rechtspraak, vooral omtrent de aansprakelijkheid van bestuurders van vennootschappen, illustreren welke fouten zoal onder de term “bestuursfout” kunnen ressorteren: verbintenissen aangaan waarvan men weet of diende te weten dat de rechtspersoon ze niet kon uitvoeren (Kh. Luik, 8 februari 1989, T.R.V., 1989, 439, Kh. Luik, 10 september 1001, T.B.H., 1992, 501); aangaan van contracten tegen nadelige voorwaarden (Kh. Brussel, 27 juni 1973, R.P.S., 1974, p. 164); geen maatregelen treffen om de nadelige gevolgen van de niet-naleving van een contract te beperken (Kh. Brussel, 27 april 1978, R.P.S., 1978, nr. 6000, p. 276); het voeren van onnodig kostelijke campagnes (Kh. Huy, 7 juni 1960, R.P.S., 1962, nr. 5060, p. 154); nalatigheid bij het vernieuwen van een handelshuur; een hypotheek laten vervallen; geldmiddelen toevertrouwen aan een bank in moeilijkheden; een niet-verschuldigde schuld betalen of het foutief accepteren en betalen van een niet verschuldigde wisselbrief; nalatigheid om actief deel te nemen aan het bestuur; onvoldoende toezicht houden op het orgaan van dagelijks bestuur of een directeur (delegatie van bevoegdheden); nalaten een brandverzekering af te sluiten; onnodig dure kredietvormen aanwenden; kredieten toestaan zonder de nodige waarborgen; contracteren met een niet-geregistreerde aannemer, … 4

De vraag stelt zich wie als referentiepersoon moet worden aangemerkt. Het is de plichtsbewuste, normaal voorzichtig en vooruitziend bestuurder die in dezelfde omstandigheden is geplaatst. Bij deze benadering in concreto passen twee verduidelijkingen. Enerzijds zal de rechter alleen fouten sanctioneren die buiten de grenzen vallen waarbinnen de zorgvuldige, toegewijde en bekwame bestuurder van een VZW zich zou begeven. Bestuurders hebben dus een zekere manoevreer- en beslissingsruimte, die eigen is aan de uitvoering van een bestuurdersmandaat. Alleen wanneer een bestuurder de marge waarbinnen verschil van mening mogelijk is te buiten gaat, en eerst dan, kan diens beleidsbeslissing of handelswijze als fout worden aangemerkt (m.b.t. de leer van de “marginale toetsing”, zie o.m. J. RONSE, “Marginale toetsing in het privaatrecht”, T.P.R., 1977, pag. 207 e.v., inzonderheid m.b.t. de aansprakelijkheid van de bestuurder). Anderzijds dient de rechter zich te plaatsen op het ogenblik dat de bestuursfout werd gepleegd. De rechter kan slechts rekening houden met de feiten en de omstandigheden die de bestuurders kenden of behoorden te kennen op het tijdstip waarop zij beslist of gehandeld hebben (Bergen, 6 februari 1979, R.P.S., 1979, nr. 6009, pag. 75, met noot van P. COPPENS). Merken wij op dat een bestuurder zijn aansprakelijkheid niet kan ontlopen bijvoorbeeld door te beweren dat hij het mandaat slechts heeft aanvaard “omdat er drie bestuurders dienden te zijn”. Integendeel, het feit de bestuurdersopdracht op een passieve manier uit te oefenen kan op zichzelf reeds een bestuursfout uitmaken. De bestuurder moet nu eenmaal de nodige ijver en toewijding aan de dag leggen. Zich verschuilen achter onbekwaamheid zal evenmin enig soelaas bieden, maar kan integendeel geïnterpreteerd worden als een schuldbekentenis (Kh. Antwerpen, 23 januari 1980, B.R.H., 1981, 410, bevestigd in hoger beroep Antwerpen, 29 september 1981, R.P.S., 1981, nr. 6180, p. 89). Wie zich niet in staat acht de verantwoordelijkheid van een bestuurder te dragen, moet het mandaat weigeren! Op grond van de burgerrechtelijke regels inzake lastgeving (art. 1992, tweede lid, B.W.) beoordeelde de klassieke rechtspraak de niet-bezoldigde vennootschapsmandataris minder streng dan zijn bezoldigde collega. Sinds enige decennia kan doctrine en rechtspraak kan zich echter nog moeilijk met dit standpunt verzoenen en meent dat alle vennootschapsbestuurders, ongeacht of zij hun mandaat al dan niet ten kosteloze titel uitoefenen, aan dezelfde aansprakelijkheidsregels onderworpen moeten zijn (Luik, 1 5

december 1959, R.P.S., 1971, nr. 5658, p. 280; Kh. Charleroi, 10 januari 1979, B.R.H., 1979, 510, R.P.S., 1979, nr. 6051, p. 315). Deze evolutie mag evenwel niet onmiddellijk worden doorgetrokken voor wat betreft de aansprakelijkheid van de bestuurders van een VZW. In tegenstelling tot de vennootschap situeert de VZW zich in het burgerlijk recht, waar minder “professionalisme” moet worden verwacht dan in de handelsrechtelijke sfeer. Uiteraard zal de aard van de VZW een belangrijke rol spelen bij de beoordeling van de rechtbank. Men kan zich indenken dat de rechtbank de aansprakelijkheid door een onbezoldigd bestuurder van een groot ziekenhuis op een andere manier zal beoordelen dan de aansprakelijkheid van zijn onbezoldigde collega van de gemeentelijke darts-club. Het feit dat de rechter de bestuursfout bewezen acht, betekent nog niet dat er ook een schadevergoeding zal worden toegekend. De eiser moet ook bewijzen dat hij schade heeft geleden en dat er een oorzakelijk verband bestaat tussen fout en schade. 1.2.1.2. Aansprakelijkheid wegens inbreuk op de VZW-wet (en het uitvoerings-K.B.) en de statuten Naast de aansprakelijkheid voor gewone bestuursfouten, is de bestuurder ook aansprakelijk voor de naleving van de VZW-wet en de tussen partijen op schrift gestelde spelregels: de statuten en eventueel het reglement van inwendige orde van de VZW. Tot de VZW-wet zal ook het uitvoerings-K.B. behoren. Een greep uit de talrijke wettelijke verplichtingen toont het belang aan van deze aansprakelijkheid: •

het houden van een boekhouding overeenkomstig de Boekhoudwet van 1975 (art. 17, § 3, eerste lid);

•

het (tijdig) opmaken van de jaarrekening en de begroting (art. 17, § 1 en art. 4, 5°);

•

het bijeenroepen en houden van de jaarlijkse algemene vergadering (art. 17, § 1 en art. 4, 5°);

•

het (tijdig) neerleggen van de jaarrekening (art. 17, § 6, eerste lid);

•

het naleven van de wettelijke oproepingsformaliteiten (artt. 5 en 6)

•

het bijeenroepen van de algemene vergadering wanneer ten minste één/twintigste van de leden het vragen (art. 5);

•

het toevoegen aan de agenda van voorstellen die ondertekend zijn door ten minste 1/20ste van de leden (art. 6, tweede lid);

•

het naleven van de procedure inzake statutenwijziging (art. 8);

•

het bijhouden van het register van de leden (art. 10, eerste lid);

•

het respecteren van het inzagerecht van de leden in het register van leden, de boekhoudkundige stukken en de notulen (art. 10, tweede lid);

6

•

het naleven van de procedure inzake uittreding en uitsluiting (art. 12);

•

het neerleggen van bepaalde akten in het verenigingsdossier bij de rechtbank van eerste aanleg (art. 26novies, § 1);

•

het niet uitkeren van stoffelijk voordeel aan de leden (art. 1);

•

het aanwenden van de winsten uit een nevenactiviteit met het oog op de realisatie van het belangenloze (hoofd)doel, … (art. 1);

Inbreuken op statutaire bepalingen zouden de volgende kunnen zijn: •

de VZW laten handelen buiten haar statutaire doelomschrijving;

•

het bijeenroepen van de algemene vergadering in de gevallen bepaald in de statuten (art. 5); het naleven van de statutaire regels inzake de delegatie van vertegenwoordigingsbevoegdheden (art. 13, vierde lid en art. 13bis);

• •

de toekenning aan lasthebbers, ondergeschikten of derden, van machten of bevoegdheden die niet mochten overgedragen worden;

•

de toekenning van bezoldigingen aan bestuurders wanneer de statuten dit uitsluiten;

•

het niet-naleven van de statutaire clausules inzake persoonlijk belang.

De meeste wettelijke en statutaire verplichtingen leggen de bestuurders resultaatsverbintenissen op, waarvan de beoordeling niet het voorwerp kan zijn van een marginale toetsing (S. VAN CROMBRUGGE, “De aansprakelijkheid van vennootschapsbestuurders”, R.W., 1989-1990, 1442). In voorkomend geval zal, eens is vastgesteld dat de voorgeschreven regel niet werd nageleefd, er een vermoeden van fout zijn. Uiteraard moet nog steeds de schade en het oorzakelijk verband tussen fout en schade worden bewezen. In sommige gevallen zal men evenwel nog steeds voor een middelenverbintenis staan, waarbij de vermeende fout wordt getoetst aan het criterium van de plichtsbewuste, normaal voorzichtige en zorgvuldige bestuurder. 1.2.1.3.

Omvang van de schadevergoeding

Voor het bepalen van de omvang van de schadevergoeding moet geen onderscheid worden gemaakt tussen een gewone bestuursfout en een inbreuk op de VZW-wet of de statuten. In beide gevallen betreft het een contractuele aansprakelijkheid overeenkomstig het gemeen recht zodat enkel de voorzienbare schade zal worden vergoed (behoudens evenwel in geval van kwader trouw).

7

1.2.1.4.

Tegen wie kan de vordering worden ingesteld?

De fout kan enkel worden aangerekend aan de bestuurder die ze heeft begaan. Alleen wanneer de schade te wijten is aan een gemeenschappelijke fout van meerdere bestuurders kunnen de bestuurders solidair of hoofdelijk aansprakelijk worden gesteld. Dit is tevens het geval wanneer zij samenlopende fouten hebben gepleegd, d.i. wanneer zonder de fout van één van de bestuurders de fout van een ander niet zou hebben volstaan om de opgelopen schade te veroorzaken. 1.2.1.5.

Door wie kan de vordering worden ingesteld?

Zoals reeds aangeduid is de vordering wegens gewone bestuursfout of wegens een inbreuk op de VZW-wet of de statuten van louter contractuele aard. Voor de goede uitvoering van hun mandaat zijn de bestuurders immers alleen tegenover hun lastgever, de VZW, aansprakelijk. Aldus kan alleen de vennootschap de contractuele aansprakelijkheidsvordering instellen tegen de bestuurders. De beslissing tot het instellen van deze vordering wordt genomen door de algemene vergadering bij eenvoudige meerderheid van stemmen. De VZW kent geen zgn. minderheidsvordering die kan worden ingesteld door de minderheid van de leden bij stilzitten van de meerderheid. Derden en leden kunnen zich niet beroepen op de aansprakelijkheid van de bestuurders wegens contractuele fouten. Zij zijn immers geen partij bij het lastgevingcontract. Zoals reeds aangestipt stelt de VZW-wet, in tegenstelling tot het Wetboek van vennootschappen, geen bijzondere aansprakelijkheid in ten aanzien van derden wegens inbreuken op de VZW-wet of de statuten! 1.2.1.6. ‰

Einde van de contractuele aansprakelijkheid

Décharge of kwijting

Overeenkomstig artikel 1993 B.W. is iedere lasthebber gehouden rekenschap te geven van de uitvoering van zijn opdracht. De vennootschapsmandataris legt deze zeggenschap af naar aanleiding van de jaarlijkse algemene vergadering. In de regel moet het bestuursorgaan een jaarverslag opstellen waarin het verantwoording aflegt met betrekking tot het gevoerde beleid (artt. 95 e.v. W.Venn.). Bovendien dienen de leden van het bestuursorgaan te antwoorden op de 8

vragen van de vennoten/aandeelhouders (art. 540 W.Venn.). Vervolgens wordt bij afzonderlijke stemming beslist over de aan de bestuurders, en eventueel commissarissen, te verlenen kwijting (art. 554, tweede lid, W.Venn.). Blijkens artikel 12 behoort de kwijting aan de bestuurders en de commissarissen ook tot de bevoegdheid van de algemene vergadering van een VZW. Anders dan in het Wetboek van vennootschappen bepaalt de VZW-wet niet uitdrukkelijk dat na goedkeuring van de jaarrekening, de algemene vergadering zal beslissen omtrent de te verlenen kwijting. De vraag stelt zich dan ook of er, bij gebreke aan expliciete bepaling, jaarlijks moet worden gestemd omtrent de kwijting aan de bestuurders van een VZW? Bij gebreke aan een bijzondere bepaling in de VZW-wet menen wij dan ook dat alleen rekenschap moet worden gegeven wanneer de lastgever daarom verzoekt. Het is wellicht raadzaam in de statuten te bepalen dat de jaarlijkse algemene vergadering, na de goedkeuring van de jaarrekening, zal beslissen omtrent de te verlenen kwijtingen. Daar ook de bestuurders van een VZW intuitu personae worden aangeduid, is het aan te bevelen een afzonderlijke stemming te voorzien per bestuurder. De kwijting ontlast de bestuurders in beginsel van alle aansprakelijkheid voor het gevoerde beleid. Een bestuurder zal zich efficiënt tegen een vordering kunnen verdedigen door aan te voeren dat hem kwijting werd verleend. Door het verlenen van een rechtsgeldige kwijting verzaakt de VZW immers aan iedere rechtsvordering tegen de bestuurder. De kwijting moet evenwel rechtsgeldig verleend zijn. In het vennootschapsrecht is duidelijk aangegeven wanneer dat niet het geval is: de ware toestand mag niet worden verborgen door enige weglating of onjuiste opgave in de jaarrekening (art. 554, tweede lid, in fine, W.Venn.). Hoewel niet uitdrukkelijk voorzien geldt deze regel wellicht ook in het VZW-recht. Ooit oordeelde het Hof van Cassatie dat er toch een geldige kwijting kan worden verleend op basis van een onjuiste balans op voorwaarde dat de algemene vergadering, aan de hand van de door de bestuurders verstrekte informatie, met kennis van zaken kon oordelen (Cass. 12 februari 1981, B.R.H., 1981, 154, met noot B. VAN BRUYSTEGEM). De kwijting heeft enkel gevolgen ten aanzien van de VZW en heft de aansprakelijkheid ten aanzien van derden niet op. Derden kunnen m.a.w. nog steeds een extra-contractuele aansprakelijkheidsvordering instellen.

9

Ontslag

‰

Het ontslag van een bestuurder betekent niet dat hij vrijuit gaat voor fouten die dateren van vóór het ontslag. Bestuursfouten die evenwel dateren van na de datum van het ontslag kunnen in principe niet meer tegen de ontslagen bestuurder worden ingeroepen. De ontslagen bestuurder doet er dus goed aan er nauwgezet op toe te zien dat de publicatie van zijn ontslag zo snel mogelijk gebeurt. Indien de VZW nalaat het ontslag bekend te maken, kan hij dit vorderen van de rechtbank. Verjaring

‰

De VZW-wet voorziet geen bijzondere verjaringstermijnen terzake de aansprakelijkheid van bestuurders en mandatarissen. Men mag er dan ook van uitgaan dat het gemeen recht inzake verjaring van rechtsvordering van toepassing is. 1.2.2. Extra-contractuele aansprakelijkheid 1.2.2.1.

Aard van de fout

Volledigheidshalve dient ook gewezen te worden op de extra- of buiten-contractuele aansprakelijkheid van de bestuurders. Zoals iedereen zijn bestuurders op grond van artikel 1382 B.W. aansprakelijk voor de schade die zijn door hun onrechtmatige daden, nalatigheid of onvoorzichtigheid veroorzaken. Een overtreding van de wet of de statuten of een bestuursfout kunnen tegelijkertijd een onrechtmatige daad uitmaken die gesanctioneerd kan worden op basis van artikel 1382 B.W. De bestuurders kunnen onder meer worden aangesproken op basis van artikel 1382 e.v. B.W. indien zij verbintenissen aangaan waarvan zij weten of moeten weten dat de vennootschap deze nooit zal kunnen nakomen; indien zij geen sociale zekerheidsbijdragen of bedrijfsvoorheffing hebben ingehouden; indien zij zich schuldig hebben gemaakt aan diefstal of verduistering van maatschappelijke gelden of goederen; 10

-

...

In alle voornoemde gevallen schendt de bestuurder een wettelijke norm of komt hij tekort aan de algemene plicht van voorzichtigheid en handelt hij dus niet zoals een zorgvuldig en toegewijd bestuurder dat zou doen. De beweerde fout moet getoetst worden aan de algemene plicht van voorzichtigheid en zorgvuldigheid. Bij de appreciatie van de fout zal de rechter ook hier een "marginale toetsing" doorvoeren. Hij zal vergelijken met normale, redelijke en voorzichtige personen die zich in dezelfde omstandigheden bevinden, zonder de perfectie als referentiepunt te nemen. De rechter zal zich ook hier moeten hoeden voor elke ex post-beoordeling en de feiten terug in hun context plaatsen van het moment waarop zij werden gepleegd. 1.2.2.2.

Omvang van de schadevergoeding

De extra-contractuele aansprakelijkheid leidt tot een ruimere vergoedingsplicht dan de contractuele aansprakelijkheid. Overeenkomstig artikel 1382 e.v. B.W. dient de lichtste fout (zelfs de schending van een feitelijk belang), die tot schade leidt, te worden gesanctioneerd en moet de veroorzaakte schade integraal vergoed worden, ook de niet voorzienbare.

1.2.2.3.

Tegen wie kan de vordering worden ingesteld?

De extra-contractuele aansprakelijkheid is individueel en kan dus slechts worden ingesteld tegen de bestuurder of bestuurders die de fouten daadwerkelijk hebben begaan. 1.2.2.4.

Door wie kan de vordering worden ingesteld?

De vraag stelt zich of een VZW, die haar vorderingen kan instellen op basis van de gemeenrechtelijke aansprakelijkheidsregelen inzake lastgeving, zich ook kan beroepen op de extra-contractuele aansprakelijkheid (art. 1382 e.v. B.W.).

11

De extra-contractuele aansprakelijkheidsvordering tussen medecontracten (i.c. de vennootschap en de bestuurder/zaakvoerder) is enkel toelaatbaar wanneer de fout, afgezien van de overeenkomst, tevens een tekortkoming is aan de algemene zorgvuldigheidsplicht die voor eenieder geldt, en de daardoor veroorzaakte schade een andere is dan die welke aan de slechte uitvoering van het contract te wijten is (J. RONSE, J.-M. NELISSEN GRADE en K. VAN HULLE, "Overzicht van de rechtspraak (1978-1985): vennootschappen", T.P.R., 1986, 1233). Wanneer de fout reeds een contractuele fout uitmaakt, zal de VZW de vergoeding dus enkel op basis van de artikelen 1382 B.W. kunnen opeisen, indien : de fout tevens een onrechtmatige daad uitmaakt, en niet enkel een schending van de lastgevingovereenkomst tussen de VZW en bestuurder; de schade waarvoor vergoeding wordt gevorderd, verschillend is van de schade veroorzaakt door de contractuele fout (de slechte uitvoering van het mandaat). Men spreekt van de theorie van de samenloop van de contractuele en extra-contractuele aansprakelijkheid (VAN CROMBRUGGE, S., "De aansprakelijkheid van vennootschapsbestuurders" R.W., 1989-90, 1444). Voor de derde en het individuele lid is de extra-contractuele aansprakelijkheid van het grootste belang. Derden (bijv. schuldeisers) die geen contractuele relatie hebben met de bestuurders, kunnen ten aanzien van die bestuurders uiteraard beroep doen op artikel 1382 B.W. In vele gevallen zal de derde op de extra-contractuele aansprakelijkheid een beroep kunnen doen om schadevergoeding te verkrijgen ten gevolge van fout die in de relatie bestuurder-VZW als een contractuele fout te kwalificeren is. De derde zal evenwel moeten aantonen dat de ingeroepen contractuele fout een tekortkoming uitmaakt op de algemene plicht van voorzichtigheid en zorgvuldigheid. Het zullen vooral de concrete omstandigheden zijn die bepalend zullen zijn of bijvoorbeeld een bestuursfout tevens een extra-contractuele fout uitmaakt. In hoeverre ook het individuele lid een vordering op basis van artikel 1382 B.W. kan instellen, is niet zo duidelijk als voor bijvoorbeeld de individuele aandeelhouder van een vennootschap. Laatstgenoemde kan deze vordering instellen wanneer hij een individuele schade heeft geleden, onderscheiden van de schade die door de algeheelheid van de aandeelhouders (schade aan het vermogen van de vennootschap) is geleden (Luik, 26 februari 1998, J.L.M.B., 1999, 708). Daar het lid van een VZW in beginsel geen enkel recht heeft op het vermogen van de VZW en geenszins een stoffelijk

12

voordeel mag verkrijgen, stelt zich de vraag welke individuele schade het individuele lid zou kunnen inroepen. 1.2.3. Strafrechtelijke aansprakelijkheid Het is merkwaardig dat de nieuwe VZW-wet geen enkele strafrechtelijke sanctie voorziet wegens overtreding de wettelijke bepaling, ook niet wegens bijvoorbeeld het niet neerleggen van de jaarrekening, het verzuim de algemene vergadering bijeen te roepen, … Dit neemt uiteraard niet weg dat de bestuurders door het Openbaar Ministerie vervolgd kunnen worden voor allerlei andere strafrechtelijk gesanctioneerde inbreuken: •

de algemene strafbare feiten zoals diefstal, valsheid in geschriften, verduistering en afzetterij, ...

•

inbreuken op de wetgeving inzake boekhouding en jaarrekening;

•

inbreuken op de milieuwetgeving;

•

inbreuken op de sociale wetgeving;

•

inbreuken op de fiscale wetgeving, … 1.2.4. Misbruik van vennootschapsgoederen

De Faillissementswet van 8 augustus 1997 (B.S. 28 oktober 1997) introduceerde in het Belgische Strafwetboek een nieuw misdrijf "misbruik van vennootschapsgoederen" (art. 492bis Sw.). Deze Wet is in werking getreden op 1 januari 1998 (K.B. 25 november 1997 tot uitvoering van art. 150, eerste lid Faill.W. (B.S., 4 december 1997). Volgens dit artikel wordt de bestuurder in rechte of in feite van een handelsvennootschap, een burgerlijke vennootschap of een VZW die, met bedrieglijk opzet en voor persoonlijke rechtstreekse of indirecte doeleinden, heeft gebruik gemaakt van de goederen of het krediet van de rechtspersoon, hoewel hij wist dat zulks op betekenisvolle wijze in het nadeel was van de vermogensbelangen van de rechtspersoon en van die van zijn schuldeisers of vennoten,t gestraft met een gevangenisstraf van één maand tot vijf jaar en een geldboete van 100 tot 500.000 EUR (te vermenigvuldigen met 5). Deze strafrechtelijke aansprakelijkheidsgrond geldt dus ook voor bestuurders en feitelijke bestuurders van een VZW. Omdat deze regeling niet is opgenomen in de VZW-wet zelf, maar desondanks van groot belang is, worden de principes ervan opgenomen in een bijlage 1 bij deze bijdrage.

13

1.3. De aansprakelijkheid van de VZW 1.3.1. Het wettelijke principe De VZW is aansprakelijk voor de fouten die kunnen worden toegerekend aan haar aangestelden en aan de organen waardoor zij handelt (art. 14). 1.3.2. De strafrechtelijke aansprakelijkheid van de rechtspersoon De VZW kan ook worden veroordeeld voor strafrechtelijke inbreuken, gepleegd door natuurlijke personen die voor haar optraden, dit niettegenstaande deze inbreuken hadden plaatsgevonden in het kader van de uitoefening van de activiteiten van de rechtspersoon. Tot voor enkele jaren bestond deze mogelijkheid niet. Een rechtspersoon kon wel een misdrijf plegen, maar kon er niet voor worden gestraft (societas dilinquere potest, sed non puniri). Steeds diende gezocht te worden naar de natuurlijke persoon aan wie het misdrijf kon worden toegerekend. Deze situatie is gewijzigd door de Wet van 4 mei 1999 tot invoering van de strafrechtelijke verantwoordelijkheid van rechtspersonen (B.S. 22 juni 1999), die in werking is getreden op 2 juli 1999. Het regime is in principe van toepassing op elke rechtspersoon, dus ook op de VZW. Verder is het regime van toepassing op alle misdrijven die worden voorzien door het Strafwetboek en door ander strafwetten (bv. inzake sociale, economische, financiële, fiscale aangelegenheden, ...). Een toelichting m.b.t. de belangrijkste principes van de aansprakelijkheidsgrond vindt u in bijlage 2. De bespreking ervan werd niet opgenomen in deze tekst omdat deze aansprakelijkheidsgrond niet is opgenomen in de VZW-wet zelf.

14