Atelier Fryslân werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit
Tuinen aan ‘t tij visie op de Waddenkust, Noord-Holland
Tuinen aan ‘t tij visie op de Waddenkust Noord-Holland
Amsterdam, juli 2012
4
Bij ‘Waddenkust’ denk je al gauw aan de Waddeneilanden, aan wadlopen en misschien ook nog aan de kwelders bij Friesland. Maar niet aan Noord-Holland. Op het eerste gezicht heeft de kop van Noord-Holland amper met de Wadden te maken. De akkers, weilanden en bollenvelden, beschermd door hoge dijken, doen de bezoeker weinig vermoeden van de nabije Waddenzee. Alleen de uitgestrektheid en de straffe wind herinneren aan de oorspronkelijke dynamiek van de voormalige zeebodem. Oude kustplaatsen liggen verweesd in het landschap. En teruggetrokken achter de hoge zeedijk ligt het wad. Met zijn modder en slik, grijze kleur en de vlakheid. Naast de Noordzeekust is de Waddenkust weids en rauw, onherbergzaam en puur. De zon altijd in je rug. Atelier Fryslân, werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit
Unesco, Werelderfgoed en Waddenzee nodigt uit tot een bezoek aan de Wadden. Als bezoeker ervaar je echter aan de Waddenkust van gastvrijheid weinig. Grote delen van de kust zijn verboden terrein en onbereikbaar. Door privatisering en een accent op veiligheid en natuurontwikkeling is de Waddenkust letterlijk aan het oog onttrokken en niet toegankelijk.
5
authenticiteit van de Waddenkust
gastvrijheid is ‘wat mag je hier wel! ‘ Tuinen aan ‘t tij, Bureau B+B
6
Het uitgestrekte landschap van Noord-Holland Noord is ogenschijnlijk onherbergzaam. De kop, met haar gezonde zilte zeelucht, kent echter al een lange tuindertraditie met succesvolle zaadveredeling, pootgoed als parel, biologische landbouw en smaakvolle, bijzondere producten die op de zeer gevarieerde ondergrond geteeld worden. Maar ook buiten de dijk is het wad voedselrijk, een aantrekkelijk foerageergebied voor de grote aantallen kustvogels en andere waddieren. Atelier Fryslân, werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit
Bezoekers en bewoners van de kop van Noord-Holland profiteren echter nog weinig van deze kwaliteit. Oesters en kokkels uit de Waddenzee staan nauwelijks op het menu. Teelt van zouttolerante gewassen op zilte bodem komt nog niet van de grond. Een heel eetbaar landschap ligt onbenut.
7
Noord-Holland Noord wil zich profileren als een gastvrije regio. Aantrekkelijk voor toeristen. Een veilige thuishaven voor mariniers en vissers, uitnodigend voor passanten op weg naar de eilanden en een tijdelijk thuis voor seizoensarbeiders. Juist in de kust liggen hiervoor uitgesproken kansen. In aanvulling op en in contrast met de al overbekende Noordzeekust van de provincie biedt de Waddenkust een uitgestrekt “landschap niet voor watjes”. Met sterke landschappelijke contrasten, het voelen en ruiken van het grijze slik en de zilte lucht
en zelfs eten van het wad. Juist aan de kust ligt de kans gastheerschap te koppelen aan gastronomie, de kunst van lekker eten en drinken. Door het aanbieden van complementaire arrangementen; prettig verblijven en lekker eten op een mooie, bijzondere en aantrekkelijke (geborgen) plek aan de kust.
Tuinen aan ‘t tij, Bureau B+B
200
1200
Om goed te begrijpen hoe die kansen te benutten is inzicht in de dynamiek van het landschap van Noord-Holland Noord nodig. Bij nadere beschouwing is het landschap niet kaal, plat en vlak. Menselijk ingrijpen heeft de kustlijn voortdurend aangepast en het geulenpatroon veranderd. De geleidelijke inpoldering van het kwelderlandschap van de Waddenzee, met het samenspel van geulen, zandbanken, slikken en schorren, heeft een gevarieerde bodem opgeleverd. Dit landschap is nooit klaar, het is geen gegeven landschap. Mensen blijven er altijd aan bouwen. De vraag is hoe dit landschap, met deze fantastische, authentieke, kenmerken, gastvrij en beleefbaar te maken voor de bezoeker. Van een grijs, rauw en weids landschap tot gastvrij kustgebied.
Allereerst maken we het kustgebied bereikbaar. Nieuwe en oude zeedijken, een stelsel van wakers, slapers en dromers, vormen lange lijnen door het landschap van Noord-Holland. Van oudsher al verbinden ze dorpen en steden met elkaar. Ze vormen, soms scherpe, overgangen tussen verschillende landschappen, en verbinden daarmee binnen- en (voormalige) buitendijkse gebieden. We stellen voor de wakerdijken, de primaire zeedijken, te veranderen in bloemrijke, geurende dijken om dit extra te benadrukken. De dijk als herkenbaar element en verbinding. De secundaire dijken bieden ruimte voor nieuwe vormen van geborgenheid.
8
Atelier Fryslân, werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit
1650
1950
9
door de afsluiting van de Zuiderzee is het geulenpatroon in de Waddenzee ingrijpend veranderd (bron: Atlas van de Nederlandse Waterstad, Hooimeijer, Meyer, 2006)
heden Tuinen aan ‘t tij, Bureau B+B
10
Atelier Fryslân, werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit
oude en nieuwe zeedijken, wakers, slapers en dromers
11
primaire zeedijken (wakers) landinwaartse zeedijken (slapers en dromers) Tuinen aan ‘t tij, Bureau B+B
12
tuinen op de dijk creëren geborgenheid in een rauw en soms guur landschap
Maar er zit meer in de dijk. Dijken bieden geborgenheid. Dijken beschermen tegen hoog water en verschaffen luwte voor de altijd aanwezige wind. Door de hoogte ten opzichte van het omringende land, of zelfs grote hoogte in geval van de zeedijk, is een dijk uitnodigend. De sensatie van de dijk op gaan. Hoe is het uitzicht bovenop de dijk? Wat is er achter de dijk?
Atelier Fryslân, werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit
De primaire zeedijken bieden weinig rustpunten in het landschap. In vergelijking met de Westfriese Omringdijk bevinden zich aan de primaire zeedijken relatief weinig dorpen. Op cruciale plekken creëren we, waar nodig, tegen, op of buiten de zeedijken ‘tuinen’. Verblijfsplekken van beslotenheid en geborgenheid in het winderige en uitgestrekte landschap, rustpunten in een soms rauw en guur landschap. De dijk als verbinding en toegang tot het wad.
13
Hierbij worden bereikbaarheid en aantrekkelijkheid geregeld. De grootste troefkaart van Noord-Holland Noord is echter de rijke traditie in voedselproductie met een heel eetbaar landschap van het wad nog weinig benut. Het zijn de gastronomische kwaliteiten van het gebied die voor een belangrijk deel bij kunnen dragen aan de beleving van de Waddenkust. We willen dan ook de ontwikkelingen die binnendijks al gaande zijn, met de groeiende biologische groenteteelt en ontwikkelingen rond Seed Valley, uitbreiden en
versterken. Ook buitendijks. In het wad gaan schorren, dammen en buitendijkse (proef)tuinen voedsel produceren, voor vogels, maar ook voor mensen. Zilte groenten als zeekraal en zeekool, maar ook mosselen, kokkels, oesters komen op het menu. Een sluis in de dijk in het Amsteldiep vergroot de dynamiek van deze geul en verbetert de zoet- zout verhouding van het watersysteem. De migratiemogelijkheden voor bijvoorbeeld Spiering en Fint vergroten en de visstand zal verbeteren. Tuinen aan ‘t tij, Bureau B+B
14
dijk als bindend element, geurende lijnen door het landschap Atelier Fryslân, werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit
15
Primaire zeedijken worden productielandschappen. Ingezaaid met smaakvolle kruiden als Spaanse zuring, Roomse kervel, (wilde) peterselie en mint vormen ze geurende lijnen in het landschap die de bezoeker begeleiden door het landschap van de (voormalige) Waddenkust. Landinwaarts aan de secundaire dijken geven gevormde eetbare hagen beschutting tegen wind en schermen plekken af van de omgeving. Ze duiden aan dat er iets gebeurt en nodigen uit de dijk over te gaan. Bij deze hagen valt te denken aan eetbare
soorten als de sleedoorn, vlier, Aronia (appelbes) en gele kornoelje. De wakerdijken veranderen van scheidende naar verbindende elementen. De zeedijk wordt de toegang tot het wad en tot een eetbaar landschap. De secundaire dijken koppelen gastronomie aan een plek, zoals bijvoorbeeld een markt in Kolhorn, oesters plukken bij de spuisluis en buitendijkse proeftuinen bij Den Oever.
Tuinen aan ‘t tij, Bureau B+B
16
Ogenschijnlijk bestaat het wad voor de kust van Noord-Holland enkel uit slik. Veel meer dan nu waren schorren vroeger een deel van het ecosysteem. Door inpoldering is het oorspronkelijke gevarieerde kwelderlandschap echter grotendeels verdwenen. Door de stijging van de zeespiegel worden nu ook de laatste delen bedreigd. Middels schorontwikkeling willen wij een verloren legenda eenheid herintroduceren. Met de aanleg van eilandjes in het Balgzand kan in onze visie de Noord-Hollandse Waddenkust weer transformeren tot een rijk en gevarieerd wad met schorren, slik en geulen.
Atelier Fryslân, werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit
Tot aan de diepere watergeulen stellen we voor met de aanleg van dammen, in de relatief ondiepe luwte, schorren te ontwikkelen. De bestaande Napoleonsdam wordt verbreed. Meer dammen worden toegevoegd op basis van het huidige geulenpatroon. De dammen beïnvloeden de waterstromen waardoor meer dynamiek ontstaat in bestaande geulen. Met de situering van dammen haaks op het Amsteldiep bijvoorbeeld beogen we het uitdiepen van deze geul waardoor de route naar het Amstelmeer verbetert. Achter de dammen ontstaan schorren, als eilandjes in het wad. Deze eilandjes bieden vogels een toevluchtsoord en nestplaatsen, op grotere afstand van de kust. Door het tij overspoelen de eilandjes regelmatig. Hierdoor kan zich een schorvegetatie ontwikkelen.
17
verleggen van de kustlijn door schorontwikkeling in het Balgzand Tuinen aan ‘t tij, Bureau B+B
kostenefficiënt zijn. Kennis over eco-engineering wordt ontwikkeld binnen het CIP (Corporage Innovatieprogramma van RWS. Ook is een programma (Building with Nature) geïnitieerd om kennis te genereren over eco-engineering, waarbij wordt samengewerkt tussen kennisinstellingen en bedrijfsleven in het consortium Ecoshape. In het kader van het Deltaprogramma een verkenning uitgevoerd (Fiselier et al., 2011).
Biobouwers
Figuur xx
gradiënt van biobouwers die de bodem stabiliseren, sediment vastleggen en daarmee de kust beschermen. (bron: De Vries et al., 2007)
Gradiënt van biobouwers die de bodem stabiliseren, sediment vastleggen en daarmee de kust beschermen. Pijlen geven positieve
effecten aan van stabilisatie, vastlegging en bescherming (De Vries et al., 2007)
Omschrijving:
18
Levende organismen, zoals riet, zeegras of schelpdieren, worden ingezet om de bodem te stabiliseren en sediment in te vangen en daarmee waterkeringen te versterken. Biobouwers voor de dijk kunnen een voorland vormen: een brede, golfreducerende zone. Dit kan een gunstig effect hebben op onderhoud en beheer en eventuele dijkversterking. Tenslotte slibt het schor zich zo hoog op dat nog maar zelden in het stormseizoen Een kanttekening bij de vorming van schorren is de kwetsbaarheid van het BalgDoel: Ecologische waarde van de waterkeringen wordt vergroot, en zo mogelijk overstroming plaatsvindt en de eilandjes gebruikt kunnen wordengolfreductie door de(en kustvoHet wad hoogte is eenwaterkering, dynamisch daarmee gunstigzand. effect op benodigde en en, op allerlei niveaus, beschermd natuurgebied. beheer en onderhoud). gels die in kolonies broeden. Aan en in de dammen zelf zullen oesters, mosselen, Het Balgzand staat als onderdeel van het UNESCO monument Waddengebied op Welke fase?: Pilots en onderzoek. krabben en zeewieren gaan groeien. de UNESCO Werelderfgoedlijst, er gelden Europese Vogel- en Habitatrichtlijnen Waar toegepast?: Drijvend rietmoeras in Markermeer-IJmeer. Luwe zones voor Houtribdijk Cruciaal is dat in het omringende Waddengebied voldoende voedsel aanwezig is en mosselrifbank en is als daarvan aangewezen als Natura 2000-gebied. Schorontwikkeling (hockeysticks). Oesterin degevolg Oosterschelde. Pilotproject Grienden voor de dijk bij Fort Steurgat ( RvR project Noordwaard). voor de kolonie broedende vogels. Dit vereist goede monitoring. in dit gevoelige gebied is een delicaat proces met landschappelijke, ecologische en Voordelen: Structuren van biobouwers houden zichzelf in stand en hebben weinig onderhoud politieke gevoeligheden, maar bied zeker kansen. nodig; gunstig effect op golfreductie; ecologische waarde.
Een mogelijk bijkomend effect van de aanleg van eilandjes voor de Waddenkust van Noord-Holland is het remmen van de golfslag. Met de variatie in hoogte en vegetatie beïnvloeden schorren de lokale stroming en de vorming van golven in het wad. Door het remmen van de golfslag wordt de zeedijk beschermd. EINDCONCEPT Innovatieve dijken in Waddengebied_14 februari 2012.docx
Atelier Fryslân, werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit
39
19
schorontwikkeling in het Balgzand: geulen worden dieper, oesters groeien aan de dammen en het wad wordt toegankelijker Tuinen aan ‘t tij, Bureau B+B
20
We hebben tien strategische plekken gevonden waar we de Waddenkust bereikbaar kunnen maken. Ieder van deze tien plekken is verschillend en vertelt zowel een verhaal van de kust, het wad en het cultuurhistorische achterland , maar ook iets over de locatie zelf. In het achterland zoeken we naar aanleidingen voor programma aan de andere zijde, over de dijk. Bijvoorbeeld de waternetwerken. In de dijk vormen de waterwerken bijzondere punten. Als bezoeker beweeg je je als vanzelf tussen deze punten. Het zijn mechanische accenten in een verder voornamelijk agrarisch landschap. Het zijn condensatiepunten in het landschap waar van alles bijeenkomt en veel gebeurt. Wandelaars fietsers en auto’s komen samen op bruggen, bootjes moeten Atelier Fryslân, werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit
wachten, er zijn aanlegplekken, vissteigers, picknickbankjes, etc. Het wachten en de concentratie van mensen geeft aanleiding voor aanvullend programma. ‘Economie van traagheid’. Toeristen, recreanten en bewoners kunnen deze plekken opzoeken om het wad te proeven en te beleven. Op de plekken is zicht op de (voormalige) Waddenzee cruciaal, maar er is op deze plekken ook beschutting tegen de zilte soms gure wind. De plekken zijn nadrukkelijk geen toeristische attracties of knooppunten, maar gastvrije plekken in een eerlijk cultuurlandschap waar wordt gewerkt, geproduceerd, geleefd en gegeten.
21
tien plekken van gastheerschap, geborgenheid en authenticiteit aan de Waddenkust Tuinen aan ‘t tij, Bureau B+B
22
Spuisluis
Heerlijk met mijn vrienden in de tuin met een glas witte wijn en oesters. Ik heb ze geplukt bij de Spuisluis direct onder de landingsbaan van Den Helder. Bij laag water kan je daar de oestersplukken van de losgeslagen basaltblokken in het slib. Sinds ze daar de oesterdammen hebben aangelegd kan je helemaal naar de Kooy lopen en zien hoe bijzonder het Wad eigenlijk is. Er onstaan ook wat schorren. Nu het daar wat vaker droog valt groeit er ook zeekraal en soms zelfs lamsoor... Atelier Fryslân, werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit
23
Tuinen aan ‘t tij, Bureau B+B
24
Schorreweg
Sinds de nieuwe voetgangersbrug kan je bij het Wad komen en helemaal naar Den Helder lopen. Een prachtig gezicht want net voor je de dijk overgaat zie je de tulpenvelden en het Wad in één panorama. Sinds ze hagen hebben gezet op de Balgzanddijk mag je er op. Beschut, uit de wind, heb ik even van het uitzicht genoten terwijl me opviel dat de lammeren al grazen. Ik kon niet helpen te denken dat het lamsvlees nu het lekkerst is met nieuwe opperdoesers... Atelier Fryslân, werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit
25
Tuinen aan ‘t tij, Bureau B+B
26
Ewijcksluis
Op mijn slippers en met een oude handdoek loop ik naar de Balgzanddijk. Achter me kleurt de hemel rood op. Vanuit de modderspa zie ik de zon verdwijnen achter de dijk die het Wad scheidt van de groene aardappelvelden in de Anna Paulowna polder. Terwijl ik tot mijn schouders in de modder zit, zie ik een scholekster iets met zijn snavel uit het slib pikken... Atelier Fryslân, werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit
27
Tuinen aan ‘t tij, Bureau B+B
28
Atelier Fryslân, werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit
29
Tuinen aan ‘t tij, Bureau B+B
30
Westerland
Vandaag wordt de sluis door de Amsteldiepdijk geopend. Het is een rustige dag en het water komt straks op. Mijn Noors sloepje kan bij dit weer makkelijk het Wad op. Ik wil de eerste zijn die door de sluis gaat. Eindelijk niet meer omvaren via Den Oever of Den Helder. Ik heb de nieuwe waterkaarten al gekocht. Ik moet rekening houden met het tij, de stroming en de kentering, dat maakt vissen wel wat anders dan dobberen op het Amstelmeer. Als het goed gaat dan rook ik vanavond mijn eerste zelf gevangen Makreel... Atelier Fryslân, werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit
31
Tuinen aan ‘t tij, Bureau B+B
32
Noordbuurt
Op onze fietstocht even uitrusten in de luwte van de nieuwe dijkopgang. Daarna vol energie de dijk op. Het weidse uitzicht als je over de dijk komt blijft me verrassen. Ze zijn weer aan het vissen op het wad. Het blijft een grappig gezicht hoe de vissers bijna op het water lijken te lopen en al spetterend harder en zeebaars in hun netten proberen te jagen. Atelier Fryslân, werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit
33
Tuinen aan ‘t tij, Bureau B+B
34
Ulkesluis
Op een van de mooiste plekjes van Noord-Holland kan je nu ook uit eten. Aan de strekdam van de Ulkesluis, langs een stoere dijk is een bijzonder restaurant gekomen. Niet in een oude boerderij of leegstaand machine gebouw van een gemaal, maar een nieuw drijvend gebouw, aan het terras ligt ook een boothelling. We bestellen onder andere spiering in een puntzak uit het Amstelmeer. In de verte zien we de nieuwe sluis in de Amsteldiepdijk. Jongens, waarschijnlijk uit de buurt springen van de steiger in het Amstelmeer. Ik kan me vergissen maar het lijkt wel of ik de zee ruik... Atelier Fryslân, werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit
35
Tuinen aan ‘t tij, Bureau B+B
36
Pishoek
Aan het einde van dijkdorp Nieuwesluis ligt een kruispunt van het Groetkanaal en het Waardkanaal. Water tussen relatief jonge polders. Op de reusachtige dijk ligt nu een paadje dat je over de kruin langs het water leid. Onderweg ga je door een loofgang, waar je eind augustus appelbessen en bessen van gele kornoelje kan plukken. Het paadje verbindt het knusse Nieuwesluis met het jonge dorpje Wieringerwaard, Atelier Fryslân, werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit
een rondje door een park. Er zitten altijd vissers, laatst kreeg ik wat van een oude zwijgzame visser. Aal, het koste me wel wat moeite om daar een gerechtje bij te bedenken. Ik heb ze uiteindelijk gestoofd in Vikingbier uit Wieringen, met koude salade van appel en opperdoeser ronde.
37
Tuinen aan ‘t tij, Bureau B+B
38
Kolhorn
Wandeling in Kolhorn. Knus achter de dijk. In de smalle straatjes tussen de pittoreske huizen ben ik goed beschut tegen de wind. Op weg terug van de vismarkt in Den Oever stop ik nog even op de Landmarkt. Hier haal ik altijd Zuring, Citroenmelisse en Snijbiet. Vandaag presenteerden ze ook een heel nieuwe aardappelsoort. Blijkt op zilte grond gepoot te zijn. Ik ben benieuwd naar de smaak… Atelier Fryslân, werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit
39
Tuinen aan ‘t tij, Bureau B+B
40
Braaksluis
Het waait hier altijd. Vroeger al, toen ik naar Kolhorn moest fietsen naar school. Zijwind op de braaksluis. De toeristen die op de Westfriesche dijk fietsen zie je daar ook over de brug slingeren. Slim dat iemand naast de machinekamer van gemaal “de waakzaamheid” een theetuin is begonnen. De tuin ligt geweldig in de luwte van de dijk. Terwijl ik mijn benen strek ontspan ik op het geluid van de pomp. Ik realiseer me dat Nederland een grote watermachine is terwijl ik een hap neem van mijn vlierbessentaart. Atelier Fryslân, werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit
41
Tuinen aan ‘t tij, Bureau B+B
42
Den Oever
Zaterdagochtend. Ik loop weer mijn gebruikelijke rondje. Op weg naar de ZeeVerse vismarkt zie ik de nutstuinen op het schor. Het is een zilte gewassenexperiment. De oogst van zeekraal, zeekool en lamsoor, wordt op de markt verkocht. Van een vrijwilliger die bij de stichting werkt begreep ik dat er ook kokkels en mosselen gekweekt gaan worden. …. Atelier Fryslân, werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit
43
Tuinen aan ‘t tij, Bureau B+B
44
Initiatiefnemer:
Uitvoerend advies bureau:
Atelier Fryslân
Bureau B+B stedebouw en landschapsarchitectuur
Eewal 66 8911 GT Leeuwarden t 058 - 2333980 e
[email protected] w www.atelierfryslan.nl Mark Berger Ingrid Elgersma Ilse Luijken Peter de Ruyter Abe Veenstra Atelier Fryslân, werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit
Herengracht 252 1016 BV Amsterdam t 020 - 6239801 e
[email protected] w www.bplusb.nl Saline Verhoeve Barbara Keil Frederica Rijkenberg Jan Maas
