werkatelier Wetterskip Fryslân gemalen in het Friese landschap Atelier Fryslân Werkplaats voor Ruimtelijke kwaliteit

werkatelier Wetterskip Fryslân gemalen in het Friese landschap

Atelier Fryslân Werkplaats voor Ruimtelijke kwaliteit

werkatelier Wetterskip Fryslân gemalen in het Friese landschap

Atelier Fryslân, Leeuwarden, januari 2012

Inhoudsopgave

4

Atelier Fryslân, werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit

(0) Inleiding 6 Deel 1: Ruimtelijke Kwaliteit in Fryslân Deel 2: Gemalen in het friese landschap

8 20

( 1 ) De vraag 22 ( 2 ) Analyse 24 ( 3 ) Kwaliteiten en knelpunten 32 ( 4 ) Oogst van het werkatelier 40 ( 5 ) Aanbevelingen 46 Colofon 60 5

Werkatelier Wetterskip Fryslân: Gemalen in het Friese landschap

( 0 ) Inleiding

6

Voor u ligt het verslag van het werkatelier dat Atelier Fryslân heeft verzorgd voor het Wetterskip Fryslân. Op verzoek van het Wetterskip hebben wij samen met betrokken ambtenaren gekeken naar de ruimtelijke kwaliteit van gemalen in het Friese landschap. Gemalen zijn van oudsher een kenmerkend onderdeel van het Friese landschap en vertellen van de strijd tegen het water, het krijgen van droge voeten en het winnen van land. Een heroïsch verhaal, dat nog steeds actueel is gezien het hoogwater in grote delen van Fryslân in de eerste week van 2012. Het prachtige Woudagemaal in Lemmer, de kathedraal van stoom, werd bijgeschakeld om boezemwater uit te slaan op het IJsselmeer en Fryslân zo te ontlasten en te behoeden.

zorgen voor een weinig uitnodigend beeld. En dat is jammer. Wil je het verhaal van de Friese gemalen optimaal kunnen vertellen dan is het zaak als waterschap ook na te denken over toegankelijkheid, zichtbaarheid, leesbaarheid en de relatie met het landschap.

Primair hebben gemalen dan ook een veiligheidsfunctie, maar tegelijkertijd zijn het opvallende elementen in het Friese landschap met een eigen beeld- en vormentaal. Wat zijn kwaliteiten en knelpunten van die elementen? Wat zijn verbeterpunten uit het oogpunt van ruimtelijke kwaliteit? Opvallend in de huidige situatie is bijvoorbeeld de grote hoeveelheid aan hoge hekken en afrasteringen rondom de gemalen die

Het werkatelier is vooral gericht op kennisoverdracht. Wat verstaan we onder het begrip ruimtelijke kwaliteit in de Friese situatie? En hoe kunnen we ruimtelijke kwaliteit vertalen naar de vraag en opgave van het Wetterskip ten aanzien van gemalen? Doel is om de deelnemers op een andere wijze te leren kijken naar hun dagelijkse werken leefomgeving. Kijken wordt zien.


De zorg en de aandacht voor de gemalen in relatie tot ruimtelijke kwaliteit wordt door het Wetterskip gedeeld. Niet voor niets heeft het huidige bestuursprogramma als titel ‘Wetter jout de Romte Kwaliteit’. Op verzoek van het Wetterskip heeft Atelier Fryslân een werkatelier verzorgd over het onderwerp Ruimtelijke Kwaliteit met daarin specifiek aandacht voor de gemalen.

Het werkatelier is opgebouwd uit een viertal stappen: 1. Het intakegesprek. Het werkatelier is vraaggericht. Aan de hand van een oriënterend gesprek bij Atelier Fryslân in Leeuwarden is de vraag geformuleerd en waar nodig aangescherpt. 2. De werkatelierdag. Op 13 oktober 2011 is in de ochtend bij het Wetterskip de visie van Atelier Fryslân op ruimtelijke kwaliteit gepresenteerd, met een doorkijk naar de case: gemalen in het landschap. Gezamenlijk is gediscussieerd over de kwaliteiten en knelpunten. Na de lunch is er een bustocht lang diverse gemalen in het noorden van de provincie gemaakt. Ter plekke is gekeken naar de kwaliteit van gebouw, terrein en directe omgeving. Eindpunt van de excursie was Zwarte Haan, waar in de tuin van het restaurant in twee groepen is geschetst op twee locaties. Voor beide locaties zijn verschillende ideeën gegenereerd. 3. De terugkommiddag. Bij Atelier Fryslân zijn de uitkomsten van de werkatelierdag verwerkt tot een eerste concept rapportage. De rapportage is tijdens een ‘terugkom’-moment op 20 december uitgebreid besproken met ambtenaren van het Wetterskip. 4. De presentatie van het resultaat. Op 31 januari 2012 is het resultaat van het Werkatelier gepresenteerd aan de dijkgraaf en aan leden van het Dagelijks Bestuur van Wetterskip Fryslân.

ving. Juist het Wetterskip is een organisatie, ingebed in een historie van ruim 1000 jaar, die elke dag betrokken is bij de inrichting en het beheer van het landschap. Juist het Wetterskip heeft in die zin een belangrijke rol bij het ontwikkelen van Ruimtelijke Kwaliteit in onze provincie. Status Atelier Fryslân is een onafhankelijke werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit. Het Atelier brengt gevraagd en ongevraagd advies uit over ontwikkelingen op het gebied van ruimtelijke kwaliteit in de provincie Fryslân. De werkateliers maken onderdeel uit van de activiteiten van Atelier Fryslân, gericht op samenwerking en kennisoverdracht. Peter de Ruyter, landschapsarchitect leider Atelier Fryslân 7

De vier stappen laten zien dat in relatief korte tijd het begrip ruimtelijke kwaliteit handen en voeten kan worden gegeven. De deelnemers hebben geleerd bewuster te kijken naar hun dagelijkse werken leefomgeWerkatelier Wetterskip Fryslân: Gemalen in het Friese landschap

8


DEEL 1 | ALGEMEEN

Ruimtelijke Kwaliteit in Fryslân

9

Gerrit Benner: ’Blauw landschap’, ca. 1960 Werkatelier Wetterskip Fryslân: Gemalen in het Friese landschap

Integraliteit Ruimtelijke kwaliteit is een integraal begrip. Het vormt de basis van waaruit gekeken wordt naar ontwikkelingen en opgaven die op een plaats of gebied afkomen. Juist de koppeling aan de opgave geeft aan ruimtelijke kwaliteit zijn invulling. Door verschillende opgaven met elkaar te combineren ontstaat er veelal de kans om de kwaliteit van een plek te verhogen. Het geheel wordt meer dan de som der delen.

10

Verscheidenheid Fryslân is de rijkste provincie van Nederland als het gaat om de verscheidenheid aan landschapstypen. Nergens anders komen er op zo’n korte afstand van elkaar zoveel verschillende landschappen voor als hier. Fryslân is daarmee veel meer dan alleen weide en water. Het landschappelijke palet bestaat uit vele kleuren; van de terpen in het open kleilandschap tot de bossen bij Appelscha, van de houtsingels in de Wouden tot de kliffen aan de Gaasterlandse kust. Die verscheidenheid komt ook tot uitdrukking in verschillen in dynamiek en verandering; grotere kernen langs de doorgaande snelwegen kennen daarmee een wezenlijk andere setting dan bijvoorbeeld de dorpen achter de Waddendijk. Een ander aspect van de verscheidenheid is het verschil in belevingssnelheden. Het Friese landschap, met zijn grote toeristisch/ recreatieve kwaliteiten, wordt niet alleen vanuit de auto ervaren, maar juist ook vanuit de boot, vanaf de fiets of te voet. Hoe kun je die verschillende belevingssnelheden (‘tempi’) inzetten om tot kwalitatief hoogstaande ontwerpen te komen?


Ontwikkeling Het (stedelijke) landschap is continu in ontwikkeling. Verandering is het enige onveranderlijke in het landschap. Elk landschap zoals we dat nu kennen is het resultaat van een vaak eeuwenlang proces van groeien, aanpassen en omvormen. Woeste gronden zijn ontgonnen, water is in land omgezet en landbouwkundig gebruik heeft het landschap in belangrijke mate vormgegeven. Maar ook nieuwe infrastructuur, verstedelijking, natuurontwikkeling en wateropgaven leiden tot veranderingen in het landschap. Ruimtelijke kwaliteit is dan ook het resultaat van een proces; het is verbonden met tijd en plaats. Waar kom ik vandaan, waar ben ik nu? Waar wil ik naar toe? Ruimtelijke kwaliteit heeft in die zin ook nadrukkelijk te maken met imago en ambitie. Aandacht Daarbij is landschap in Fryslân vooral ook mensenwerk; het is het resultaat van menselijk handelen. Mensen verschillen en dat betekent ook dat er verschillende belangen zijn wanneer het gaat om de inrichting van het landschap. Tegelijkertijd is het landschap van ons allemaal. Niet alles kan en moet overal; ruimtelijke keuzes en afwegingen zijn dan ook noodzakelijk. Het is van groot belang dat die ruimtelijke keuzes met zorg en aandacht worden gemaakt en uitgewerkt. Kennis en aandacht is de basis voor een zorgvuldig omgaan met het Friese landschap en de steden en dorpen die daarin liggen.

Diversiteit landschapstypen

11

Landschapstypen in Fryslân

Hoogtekaart van Fryslân


12

Doorsnede Fryslân van noord-west naar zuid-oost


Dynamiek van ontwikkeling 1850

1955

2000

13

1850: vervoer over het water

1955: uitbreiding wegennet, groei van de steden 2000: snelwegen, regionale ontwikkeling

• •

• • •

bebouwing gerelateerd aan water openbare oevers

introductie nieuwe snelheid bebouwing zoekt wegen op (zichtlokaties) en oevers worden geprivatiseerd

• • •

grote verschillen in belevingssnelheden uniforme ontwikkelingen aan snelwegen toeristisch recreatieve betekenis Fryslân neemt toe


14

Dynamiek van ontwikkeling


Verschillende tempi in het landschap

15

Verschillende belevingssnelheden (tempi)


16

Ruimtelijke Kwaliteit is een complementair begrip: Zoals wit staat bij de gratie van zwart, bestaat snelheid bij de gratie van vertraging. Als alles snelheid heeft, heeft snelheid geen betekenis meer. Atelier Fryslân, werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit

17

Jan Frearks van der Bij ‘Landschap met donkere bomen en koeien’, 1977

Kleurenleer: Complementaire kleuren versterken niet alleen elkaar, maar zorgen er ook voor dat afzonderlijke kleuren intenser worden beleefd. Werkatelier Wetterskip Fryslân: Gemalen in het Friese landschap

18

Landschapstypen

Dynamiek

Verscheidenheid Atelier Fryslân, werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit

Tempi

19

Waar bevind ik me? Werkatelier Wetterskip Fryslân: Gemalen in het Friese landschap

20


DEEL

2|

CASE

Gemalen in het Friese landschap 21


( 1 ) De vraag

22


Ruimtelijke Kwaliteit en Wetterskip Fryslân Ruimtelijke kwaliteit. Wat is dat en wat moeten wij daarmee als waterschap? Het huidige bestuursprogramma heeft als titel ‘Wetter jout de Romte Kwaliteit’. Maar wat betekent dat? Het effect is overal Alles wat het Wetterskip buiten doet heeft een effect op hoe de buitenruimte gebruikt en beleefd kan worden. Met andere woorden, of de ruimte kwaliteit heeft. Kwaliteit van de ruimte wordt bepaald in alle fasen van het waterschapswerk: bij het maken van de plannen, het ontwerp, bij de uitvoering tot en met beheer en onderhoud. Het is daarmee een onderwerp dat veel medewerkers van het waterschap aangaat. Gemalen Wetterskip Fryslân heeft aan Atelier Fryslân gevraagd een werkatelier te organiseren. Het doel is om meer grip te krijgen op het onderwerp ruimtelijke kwaliteit. Om het concreet te houden richt het werkatelier zich op de ruimtelijke kwaliteit van gemalen. Gemalen zijn er in alle soorten en maten. Hoe kun je deze kunstwerken in telkens wisselende omgevingen inpassen? Het geleerde moet ook toegepast kunnen worden op andere opgaven van het waterschap.

23


( 2 ) Analyse

24


Waddenland

Bedijkingen 25

Land van water Het Friese landschap is een land van water. Het is grotendeels van oorsprong een waddenlandschap dat door terpen, dijken en polders is vormgegeven en ingericht. Met het bedijken van het land ontstond ook de noodzaak voor het wegpompen van water. Er wordt een watersysteem ontwikkeld van polders en boezemwater, waarbij het water uiteindelijk op zee kan worden gemalen. Aanvankelijk word hierbij gebruik

gemaakt van windkracht, later stoommachines en tegenwoordig elektrische gemalen. Een groot deel van het Friese grondgebied ligt beneden boezempeil en dient dus bemalen te worden met poldergemalen.


Watersysteem 26

Rijke historie In Fryslân is sprake van een rijke historie ten aanzien van het gebouwde watererfgoed. Beroemd is uiteraard het imposante Woudagemaal (1920) bij Lemmer (UNESCO werelderfgoed), maar ook op andere plekken verspreid over de provincie treffen we prachtige historische objecten aan als zijlen en sluizen.


27

Watersysteem in het Friese landschap

Gemalen in het Friese landschap

Waterstructuur blauwdruk van het landschap Het Friese landschap is dooraderd met water. De waterstructuur weerspiegelt de grote verscheidenheid aan landschapstypen binnen de provincie. De verschillende landschapstypen kennen elk hun eigen typerende waterpatronen: de beken op het zand, de meren in het veengebied, en het grillige craquelé-patroon van watergangen in de Greidhoeke zijn daar voorbeelden van.

Fryslân gemalenkampioen Gemalen vormen de belangrijkste schakels in het watersysteem. Daarbij valt binnen de provincie Fryslân het grote aantal op. Fryslân is met recht de gemalenkampioen van Nederland en neemt met zo’n 1000 stuks een belangrijk aandeel van het landelijke arsenaal (ca 4500) aan gemalen voor haar rekening.


Typologie gemalen

28

Capaciteit gemalen

Typologie ‘Kast’ ‘Bouwwerk(je)’ ‘Gebouw XL’


Type gemalen Gemalen zijn er in vele soorten en maten. Gezien de lange traditie van het werken aan water betreft het hier ook een grote erfenis uit het verleden. Door de voortschrijdende techniek is het daarbij mogelijk geworden gemalen steeds compacter te maken. De kleinste hedendaagse variant is daarmee niet veel meer dan een ‘kast’. Afhankelijk van de benodigde capaciteit worden de gemalen groter, tot (kleine) gebouwen. De grootste exemplaren vinden we aan de randen van de provincie waar het water op zee, achter de ‘seedyk’, wordt gespuid.

29

Gemaal als ‘Kast’


30

Gemaal als ‘Bouwwerk(je)’


31

Gemaal als icoon, ‘Gebouw XL’


( 3 ) Kwaliteiten en kansen: drie schaalniveaus

32


Ten aanzien van ruimtelijke kwaliteit in relatie tot gemalen is het van belang onderscheid te maken tussen verschillende schaalniveaus. Het gaat namelijk niet alleen over de vraag hoe het gemaal er zelf uit ziet, maar ook over de inrichting van het terrein rondom het gemaal en de relaties die er zijn met het omliggende landschap. Elk schaalniveau (gebouw, terrein, landschap) kent zijn eigen kwesties en opgaven, kwaliteiten en kansen. Hieronder wordt per schaalniveau een aantal observaties genoteerd. Tezamen schetsen ze een beeld van de ruimtelijke kwaliteitsopgave ten aanzien van gemalen in het Friese landschap.

3. 2. 1.

Gebouw

Landschap

Terrein

33


kleur

materiaal

formaat

zichtbaarheid

functie herkenbaarheid vorm onderlinge verwantschap

Veel en overal. Fryslân is letterlijk bezaaid met gemalen. Vrijwel overal in het landschap komen gemalen voor. Het zijn vanuit het watersysteem gezien belangrijke schakels die vaak ook op landschappelijke grenzen zijn gesitueerd. Architectuur. Er bestaat geen eenduidig beeld van wat een gemaal is, hoe dat er uit moet zien. De verschijningsvorm van gemalen lijkt zeer tijd- en plaatsgebonden. Deels is dit afhankelijk van de techniek (waar vroeger een fors gebouw nodig was past de techniek nu in een kast), deels van de heersende architectuuropvatting / stijl. Daarom zie je ook gemalen uit een zelfde periode in een zelfde (waterschaps-)gebied die een duidelijke verwantschap vertonen. Erfgoed. Het eeuwenlange proces van werken aan het water heeft ook geleid tot waardevol watererfgoed. Binnen de provincie Fryslân liggen meerdere fraaie historische gemalen. Hoewel de techniek binnenin inmiddels veranderd is blijven de bouwwerken als ‘huls’ een grote cultuurhistorische waarde vervullen. Ze vertellen ook het verhaal van de geschiedenis van het werken aan water en het ontginnen van het land.

34

Gebouw Het schaalniveau van het gebouw heeft betrekking op het gemaal zelf; hoe ziet dit er uit ? Daarbij gaat het vooral over de omvang, vorm en materialisering van het gebouw(tje).


Herkenbaarheid. In veel gevallen laat de herkenbaarheid van de gebouwen als gemaal te wensen over. Lang niet altijd is duidelijk wat de functie van het gebouw is, dat het om een gemaal gaat. In veel gevallen zijn het vrij gesloten en ‘anonieme’ bouwwerken, soms lijken ze juist op iets anders (een huis, een schooltje). Monofunctioneel. De gemalen zijn doorgaans niet meer en niet minder dan dat waarvoor ze bedoeld zijn; pompinstallaties ter regulering van de waterstand. Er worden geen combinaties gelegd met andere vormen van gebruik, zoals een recreatieve functie.

Nieuw versus oud, veranderende techniek

Historische waarde

Bedrijfsloods ?

35

Kleur- en materiaalgebruik

Bouwwerk als ‘huls’ Werkatelier Wetterskip Fryslân: Gemalen in het Friese landschap

omvang terrein materialisering verharding

omheining locatie, materialisatie

groen toegankelijkheid

voorzieningen op terrein

verlichting

parkeren

36

Terrein Het schaalniveau van het terrein heeft betrekking op de directe omgeving van het gemaal; hoe ziet het terrein dat behoort bij het gemaal eruit?


Ontoegankelijk. De terreinen rondom de gemalen zijn doorgaans ontoegankelijk. In veel gevallen is het terrein met hekken omgeven. Gebrek aan samenhang. De terreininrichting zelf komt soms wat rommelig of weinig samenhangend over. Zeker bij wat oudere gemalen is goed te zien dat er in de loop der tijd van alles is veranderd en toegevoegd waardoor er soms een onsamenhangend beeld resteert met bijvoorbeeld een veelheid aan diverse hekken, uiteenlopende materialen etc. Weinig relatie met het landschap. De terreininrichting heeft doorgaans weinig relatie met het omliggende landschap. Zo is er meestal geen beplanting op het terrein aanwezig en wordt er geen of weinig aandacht besteed aan de wijze waarop het terrein in het landschap is gesitueerd.

Verrommelde terreininrichting

Bomen ‘verankeren’ de plek in het landschap

37

Hekken zijn geen visitekaartje

Hekken passend in het landschap Werkatelier Wetterskip Fryslân: Gemalen in het Friese landschap

landschappelijke structuren

zichtbaarheid, orientatie

waterstructuur

landschapstype schouwpaden gebruik (natuur, landbouw)

routes door het landschap

38

Landschap Het schaalniveau van het landschap heeft betrekking op de wijdere omgeving van het gemaal; hoe staat het in het landschap, wat is de zichtbaarheid, welke relaties zijn er bijvoorbeeld met routes door het landschap?


Bakens. Gemalen kunnen bakens, oriëntatiepunten in het (open) landschap zijn. De zichtbaarheid en herkenbaarheid van de bouwwerken speelt daarbij een belangrijke rol, al dan niet in combinatie met beplanting. Situering. Gemalen nemen dikwijls een bijzondere plek in binnen het landschap. Overgangen in het watersysteem zijn dikwijls ook landschappelijke overgangen, waarbij dijken en kades vaak een belangrijke rol vervullen. Een goede, herkenbare situering van de gemalen kan bijdragen aan het beter ‘leesbaar’ maken van het landschap. Toegankelijkheid en routes. De gemalen vormen belangrijke schakels in het watersysteem. Water verbindt alles met alles in de provincie en vormt van oudsher ook een belangrijke ‘infrastructuur’. Het belang van vervoer over het water is weliswaar afgenomen, maar de waterlopen met bijbehorende schouwpaden vormen een potentieel recreatief netwerk dat nog maar beperkt wordt benut. Juist de schouwpaden kunnen ruimte bieden aan het beleven van het lage recreatieve tempo in het Friese landschap, al dan niet in aansluiting op bijvoorbeeld kerkepaden. Naast een waterhuishoudkundige schakel kunnen de plekken bij gemalen ook ‘natte’ recreatieve overstappunten zijn voor bijvoorbeeld kanovaarders. Kortom, mogelijkheden te over.

Landschapstypen

Fraai toegankelijk schouwpad

39

Hekken belemmeren toegankelijkheid

Fijnmazig netwerk, kansen voor toegankelijkheid: schouwpaden Werkatelier Wetterskip Fryslân: Gemalen in het Friese landschap

( 4 ) Oogst van de werksessie

40


41


Case Zwarte Haan

42


“ - Transparanter maken van het gebouw: meer glas - Informatie geven / laten zien: wat gebeurt hier? Maar ook over de plek, de omgeving (historie, natuur) - Aansluiten bij recreatieve plek Zwarte Haan (restaurant): kansen voor camperplekken? - Meer aandacht voor flora en fauna (struweel, bijenkast) - Groen dak; minder opvallend vanuit landschap - Ecologische oever langs watergang: vispassage richting wad en vice versa - De dijk als tribune: openlucht bioscoop

43

- Hekken saneren - Aandacht voor kwaliteit terreininrichting: krooshek + container integreren in gebouw (kleurgebruik !) - Routes door het landschap, langs de watergangen+ zitmogelijkheden

” Werkatelier Wetterskip Fryslân: Gemalen in het Friese landschap

Case Puoldyk, Menaldumadeel

44


“ - Minder hekken: alleen wat echt nodig (i.v.m. veiligheid) is achter hek - Dubbele hekken voorkomen; in één keer goed (aangrenzend weiland) - Hekken en gebouwen in zelfde kleur - Functie van het gebouw beter zichtbaar maken - Water aan weerszijden zo ver mogelijk doortrekken - Groenere terreininrichting (meer gras, minder verharding, groen dak, een enkele boom) - Ligt niet direct aan belangrijke recreatieve route

45

” Werkatelier Wetterskip Fryslân: Gemalen in het Friese landschap

( 5 ) Aanbevelingen

46


Op de volgende bladzijden wordt per schaalniveau (gebouw - terrein - landschap) aangegeven wat er beter kan met gemalen vanuit het oogpunt van ruimtelijke kwaliteit. Afgerond wordt met een reeks van aanbevelingen richting het Wetterskip, waar de organisatie al dan niet zijn voordeel mee kan doen.

47


Gebouw Maak de functie van gemaal beter zichtbaar. Voorkom anonieme, raadselachtige kasten en bouwwerken in het landschap. Zorg voor een grotere mate van herkenbaarheid. Bij de kleinste gemalen, de kasten, kan dit door toepassing van een herkenbare, terugkerende Wetterskip-huisstijl, bijvoorbeeld in de vorm van een consequent kleurgebruik (donkerblauw), in combinatie met toepassing van het waterschapslogo of een nieuw te ontwikkelen ‘print’

48


(golfpatroon) op de kasten. Hiermee worden de kasten herkenbaar als eigendom van het Wetterskip en als functie in beheersing van de waterhuishouding . Bij de grotere gemalen, de ‘gebouwen’ kan een stap verder worden gezet door in de vormgeving / materialisering van het object de functie ook tot uitdrukking te laten komen. Dit kan door een vorm die duidelijk

maakt hoe het water van a naar b gaat en/of door het zichtbaar maken van het ‘binnenste’ van het gemaal; bijvoorbeeld door het (plaatselijk) toepassen van transparante materialen. Door de functie beter tot uitdrukking te laten komen in de vormgeving krijgen de gemalen ook een educatief aspect. Ook bij de grotere gemalen verdient het aanbeveling om op enige manier aan te sluiten bij de ontwikkelde huisstijl.

49

Bestaande ‘kast’

Impressie kast in Wetterskip huisstijl

Nieuw gemaal Bûtefjild Werkatelier Wetterskip Fryslân: Gemalen in het Friese landschap

Maak meervoudig gebruik mogelijk. De grotere gemalen kunnen meer zijn dan alleen een pompinstallatie, ze kunnen ook een meer nadrukkelijke recreatieve betekenis krijgen. Zeker daar waar de gemalen langs recreatieve routes liggen, zou moeten worden ingezet op een multifunctioneel gebruik waarbij aan de gemalen ook een verblijfsplek, informatiepunt of uitzichtsplatform gekoppeld kan worden.

Een dergelijke benadering biedt kansen voor een organisatie als het Wetterskip om zich ook nadrukkelijker te profileren en te laten zien wat ze doet en waar ze voor staat. Ook kunnen er educatieve aspecten gekoppeld worden aan de plek, waarbij het functioneren van het watersysteem inzichtelijk wordt gemaakt.

Multifunctioneel (Noordwaard), beeld West 8 en ipv Delft

50


Behoud water-erfgoed. Voor de historische gemalen geldt dat ze dikwijls een belangrijke waarde vertegenwoordigen. Ze vertellen ook over de geschiedenis van de waterhuishouding. Dergelijke (waardevolle) bouwwerken, uit verschillende generaties, verdienen het behouden te blijven als ‘watererfgoed’ ook als ze niet langer de functie kunnen herbergen waarvoor ze aanvankelijk bedoeld waren.

Heerhugowaard, Stad van de Zon, gemaal als uitkijkpunt en NAP-schaal (bureau Hosper) 51


Terrein

52

Principe zandlandschap


Zoek de relatie met het landschap. Veranker de plek van het gemaal in het landschap door aansluiting te zoeken bij het omliggende landschap. Door de juiste inzet van ‘landschappelijke’ middelen (beplanting, water, kades etc.) die aansluiten bij de landschappelijke karakteristieken van het betreffende gebied kan het terrein ook een ‘plek’ worden die zich goed nestelt in het landschap.

Zo biedt de landschappelijke variatie binnen de provincie aanleiding om op het niveau van het terrein te differentiëren; in het zandgebied kan gewerkt worden met hagen en bomen op het terrein rond het gemaal; in het veengebied liggen kansen voor de inzet van riet en in het open kleigebied kan gewerkt worden met gras en sloten en een enkele boom als oriëntatiepunt.

53

Principe veenlandschap

Principe kleilandschap


Creëer een samenhangende terreininrichting. Voorkom ad-hoc oplossingen door bij elke aanpassing aan gemaal en/ of terrein de toevoegingen op het niveau van het gehele terrein te bezien. Kies daarbij voor eenduidige oplossingen met heldere begrenzingen en eenvoudige vormen. Kies voor eenheid in materiaal- en kleurgebruik.

54

Bestaande situatie, geen eenheid tussen oud en nieuw. Hekken zijn een rommeltje Atelier Fryslân, werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit

Nieuwe situatie met eenheid en rust en groene materialen

Reduceer het aantal hekken. Zet alleen daar hekken waar het ook echt nodig is. In veel gevallen betreft het slechts een beperkt deel van het terrein dat om veiligheidsredenen afgeschermd moet zijn. Voorkom ook een veelheid aan verschillende soorten hekken; kies op een terrein voor een zelfde soort hek, in een zelfde kleur.

Kijk ook of er op de locatie alternatieve manieren zijn om toegankelijkheid te reguleren; bijvoorbeeld door het toepassen van water of beplanting als fysieke barrière.

55


Landschap

Gemaal als baken. Benut de kansen van het zichtbaar maken van een groot gemaal in het landschap op plekken die zich daar voor lenen. Er is aandacht nodig voor de drie schaalniveau’s; landschap-terrein-gebouw. Dit betekent dat er aandacht nodig is voor de vormgeving van het gemaal (architectuur), het terrein én de situering in het landschap om er ook een echt betekenisvol baken in het landschap van te kunnen maken. Ook historisch waardevolle bouwwerken verdienen een mooie, zichtbare plek in het landschap.

56


Op de goede plek.

Versterk het recreatieve netwerk.

Bij nieuwe gemalen is de ‘waar’-vraag de eerste stap, daarna pas het ‘hoe’. Door aan te sluiten bij herkenbare landschappelijke structuren (zoals dijken / kades) ontstaat een leesbaar landschap.

Vergroot de toegankelijkheid en de rijkdom van het Friese landschap door het openstellen van schouwpaden en het treffen van voorzieningen voor (water)recreanten (overstapplekken, vissteigers, etc.).

Poldergemaal Bentpolder

57


58


Conclusies / Aanbevelingen: • Het is de uitdaging voor het Wetterskip om in de toekomst meer integraal, multidisciplinair en op verschillende schaalniveaus naar de dagelijkse opgaven te kijken. Dit betekent kijken naar beheer en ontwikkeling vanuit een duidelijke visie. Juist door aandacht en zorg te hebben voor gebouw, terrein en landschap kan het Wetterskip het verschil maken. Dit geldt voor de omgang met gemalen, maar ook voor de omgang met bijvoorbeeld zuiveringsinstallaties en sluizen. • Het Wetterskip Fryslân heeft gezien zijn rijke verleden en zijn huidige rol in onze maatschappij een grote landschappelijke verantwoordelijkheid. De verantwoordelijkheid voor ruimtelijke kwaliteit zou beter verankerd kunnen worden in de organisatie zelf. Naast een ecoloog voor flora en fauna verdient het aanbeveling om ontwerpvaardigheid, bijvoorbeeld in de vorm van een landschapsarchitect en een architect deel uit te laten maken van de dagelijkse praktijk.

59

• Het Wetterskip is vanoudsher diep verankerd in onze democratie en maatschappij. Het verhaal van onze strijd tegen het water verdient het om verteld te worden. Keer op keer. Het Wetterskip kan zich in die zin beter profileren door zich letterlijk meer open te stellen. Gemalen kunnen vele malen aantrekkelijker worden gemaakt door aandacht en zorg te hebben voor vormgeving, routing en toegankelijkheid. Juist de plek in het landschap zelf biedt aanleiding om het verhaal te duiden en te illustreren.


Colofon De werkateliers van Atelier Fryslân zijn met name gericht op kennisoverdracht. Aan geïnteresseerde partijen wordt gevraagd een opgave in te brengen die tijdens het werkatelier behandeld wordt. Gezamenlijk met betrokken ambtenaren en/of andere betrokkenen wordt de case binnen en buiten geanalyseerd, bediscussieerd en worden de kansen in beeld gebracht. Het gaat met name ook om het aanscherpen van de vraag. Immers alleen op een juist gestelde vraag kan een goed antwoord worden gegeven. Zo wordt tijdens het werkatelier op maat kennis gedeeld en advies gegeven. Op basis van de oogst uit het werkatelier brengt het Atelier een klein, concreet advies uit met een aangescherpte vraag en enkele aanbevelingen voor het vervolg waarmee men daadwerkelijk zelf aan de slag kan.

Het werkatelier is met name gericht op mensen die dagelijks werken aan ruimtelijke opgaven, maar voor wie ruimtelijke kwaliteit nog niet als vanzelfsprekend geworteld is in het handelen. Het werkatelier is specifiek gericht op medewerkers van gemeenten, waterschappen en maatschappelijke organisaties.

Werkatelier Wetterskip deelnemers:

60

Atelier Fryslân Eewal 66 8911 GT Leeuwarden t 058 - 2333980 e [email protected] w www.atelierfryslan.nl Mark Berger Ingrid Elgersma Rianca Huisman Ilse Luijken Peter de Ruyter Abe Veenstra

Maaike Vellinga extern landschapsarchitect Carl Bijsterbosch Projectondersteuning Ontwerper/Constructeur Flora Rosenbrand Onderhoud medew Flora en Fauna Jan Sietse Haarsma Onderhoud Teamleider Teun Folkertsma Projectondersteuning Constructeur/Toezichthouder Jan vd Velde Plannen Planvormer Christine van Burken Plannen Planvormer Gerben Algera Projecten Programmamanager Hein de Jong Technische dienst Werkvoorbereider Gjalt Mulder Technische dienst Werkvoorbereider Ido Boonstra Technische dienst Coördinator onderhoud Technische installaties Binne Hartstra Technische dienst Coördinator onderhoud Technische installaties Erik Eggers Projecten Clustermanager Theo Dirksen Projecten Projectleider Auke Vogelzang Plannen Beleidsmedewerker watersystemen Roel de Jong Bestuur DB-lid Aaltje Rispens Bestuur DB-lid Wietse de Haan Bestuur DB-lid Met dank aan Nynke Rixt Jukema, architect voor overleg in voorbereidingsfase

61

werkatelier Wetterskip Fryslân gemalen in het Friese landschap Atelier Fryslân Werkplaats voor Ruimtelijke kwaliteit

Recommend Documents