Atelier Fryslân werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit
‘Samen werken aan de kwaliteit van het Friese landschap’ twee jaar Atelier Fryslân, een terugblik en een vooruitblik
‘Samen werken aan de kwaliteit van het Friese landschap’
‘ bij r uimtelijke kwaliteit gaat het niet om het vullen van een vat, maar om het ontbranden van een vuur ...’ (vrij naar William B. Yeats, dichter, 1865-1939)
Atelier Fryslân werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit
‘Samen werken aan de kwaliteit van het Friese landschap’ twee jaar Atelier Fryslân, een terugblik en een vooruitblik
Voorwoord pagina 6/7
klaai, s., klei; kleistreek (van Friesland). klaaiboer, s., kleiboer, op de klei wonende boer. klaaifarder, s., werkman die tichelklei vaart. klaaifeart, s., vaart in de kleistreek. klaaigraver, s., kleigraver, werkman die tichelklei graaft. klaaihoeke, s., kleistreek (van Friesland). klaai-ierappel, s., kleiaardappel. klaaiïch, adj., kleiig, kleiachtig. klaaikamelle, s., soort kamille. klaaiker, s., bewoner van de (Friese) klei streek. klaaiklute, s., scheldnaam voor bewoner van de (Friese) kleistreek. klaailân, s., (it) kleiland; land waaruit tichelklei wordt gegraven. klaaimodder, s., kleiaarde. klaaimole, s., kleimolen. klaaipleats, s., kleiboerderij. klaairoggeblom, s., kalketrip (plant).
▲
pagina 10 t/m 31
▲
Terugblik
Vooruitblik tot oktober 2012 pagina 32 t/m 47
Voorwoord
6
Met trots presenteren wij u het jaarprogramma van Atelier Fryslân voor de periode tot oktober 2012. In de afgelopen tijd is er veel gebeurd. In oktober 2008 is het Atelier van start gegaan als uitvoeringsinstrument van het vigerende streekplan ‘Om de kwaliteit fan de romte’. In het streekplan vormt het begrip Ruimtelijke Kwaliteit de leidraad: ‘Het landschap en de ruimte vormen hét kapitaalgoed van Fryslân, nu en in de toekomst. Het werken aan een economisch sterk en tegelijkertijd mooi Fryslân is daarom ook een gezamenlijke verantwoordelijkheid’. En verder: ‘Atelier Fryslân is onafhankelijk en kan gevraagd en ongevraagd adviezen uitbrengen. Het Atelier heeft geen controlerende of toetsende taak, maar zal ideeën ontwikkelen in het begin van de planvorming. Doel van het Atelier is om te stimuleren en te inspireren en op die manier bij te dragen aan de verhoging van de (bewustwording over) ruimtelijke kwaliteit’.
Ruim twee jaar later is het tijd om een balans op te maken en vooruit te kijken naar de volgende periode van twee jaar. In dit boekje wordt een kort overzicht gegeven van de oogst van de afgelopen twee jaar. Is het gelukt om te inspireren en te stimuleren? Leeft ruimtelijke kwaliteit in Fryslân? In 2010 heeft een tussentijdse externe evaluatie plaatsgevonden (Evaluatie Atelier Fryslân, Het belang van ruimtelijke kwaliteit, De Beuk Organisatieadvies, juli 2010). Uit de evaluatie komt nadrukkelijk naar voren dat Atelier Fryslân niet alleen bijdraagt aan de verhoging van de ruimtelijke kwaliteit, maar ook – door zijn bestaan, optreden en publicaties – het statement afgeeft dat ruimtelijke kwaliteit ertoe doet. Naast de inhoud en de kwaliteit van het werk van het Atelier wordt ook de onafhankelijke positie zeer gewaardeerd en gekoesterd. Het advies op basis van de evaluatie was dan ook om Atelier Fryslân voort te zetten voor nogmaals een periode van twee jaar. Het College van
Gedeputeerde Staten van Fryslân heeft in juli 2010 het advies integraal overgenomen en daarbij aangegeven dat meer dan in de eerste periode het accent in de tweede periode zal moeten komen te liggen op samenwerking en kennisoverdracht. Op 15 september 2010 is tijdens de Dag van de Ruimtelijke Kwaliteit in Jorwert de eerste stap richting nadere samenwerking gezet. Ruim 150 mensen waren getuige van een prachtige dag met als ondertitel ‘Samen aan zet’. Het landschap én ruimtelijke kwaliteit zijn immers van ons allemaal. In dit jaarprogramma worden de lijnen uitgezet om de samenwerking en kennisoverdracht verder in te vullen. Meer dan voorheen zullen we de provincie in trekken. Op locatie gaan we werkateliers verzorgen voor gemeenten en andere betrokkenen op het gebied van ruimtelijke ordening. De kennis die we hebben opgebouwd aan de hand van onze afgeleverde
adviezen gaan we delen en spiegelen aan de lokale situatie. Wat gaat er goed en wat kan er beter? Wat is de daadwerkelijke opgave in stad en landschap en hoe formuleer je die? De werkateliers zijn maar één van de middelen om ons doel van kennisoverdracht en samenwerking te bereiken. In het bijgaande jaarprogramma worden de overige werkzaamheden en adviesonderwerpen uitgebreid toegelicht. Wat in ieder geval niet verandert is onze onafhankelijke, creatieve en integrale blik op de veranderingen in het Friese landschap. Samen met alle betrokkenen gaan we ons inzetten om de komende twee jaar een stevige basis te leggen voor blijvende aandacht en zorg voor ons prachtige Friese landschap.
Leeuwarden, februari 2011 Peter de Ruyter, landschapsarchitect leider Atelier Fryslân, werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit
7
Atelierteam Het Atelierteam bestaat in de komende periode uit een hecht kernteam van 5 personen. Daarnaast is er budget beschikbaar om externe deskundigheid op projectbasis in te huren. Het kernteam bestaat uit: Mark Berger, assistent-ontwerper Abe Veenstra, landschapsarchitect Ilse Luijken, communicatiemedewerker Ingrid Elgersma, ateliermanager Peter de Ruyter, atelierleider / landschapsarchitect 8
Atelierraad Atelier Fryslân wordt ondersteund door een Atelierraad, waarin vertegenwoordigers zitting hebben van de belangrijkste organisaties op het gebied van uitvoering en toetsing van ruimtelijke kwaliteit in Fryslân. De Atelierraad fungeert als klankbord en stelt samen met de atelierleider het jaarprogramma op. Vanuit de onafhankelijke positie van het Atelier is de atelierleider eindverantwoordelijk voor de inhoud van de adviezen en activiteiten.
De Atelierraad wordt voorgezeten door de Commissaris van de Koningin in Fryslân, de heer Jorritsma. In de raad hebben de volgende personen zitting: de heer Bilker (VFG) de heer Timmermans (Hûs en Hiem) de heer Hosper (Fryske Gea) de heer Van Erkelens (Wetterskip) en de heer Tuinstra (architect, BNA).
9
▲
fean, s., (it), veen; turf yn it –– bringe, turf naar de venen sturen, water naar de zee dragen; it komt yn it –– net op in turfke oan, in het veen ziet men op geen turfje. feanbaas, s., veenbaas. feanbei, s., veenbes. feandiveldrek, s., (it), moeraswolfsmelk. fean-ferjit-my-net, s., zode-vergeet-mij nietje. feangat, s., (it), veenplas. feanheide, s., lavendelheide. feanich, adj., venig, veenachtig. feanierappel, s., veenaardappel. feankers, s., moeraskers. feanpet, s., veenplas. feanter, s., vervener. feanterij, feanting, s., veenderij. feantraper, s., veentrapper; turftrapper, lompe schoen of klomp; spotnaam voor bewoner van een veenstreek. feantsje, v., feante, feante, vervenen. feantsje, s., (it), verveend stukje land dat weer tot weiland gemaakt is. feantsjerij, s., veenderij.
Terugblik
▲ ▲ ▲ ▲ ▲ ▲ ▲ ▲ ▲ ▲ ▲ ▲ ▲ ▲
Zwaech,
kansen voor versterking van de kwaliteit van het dorpslint
Fryske Wyn,
windturbines en ruimtelijke kwaliteit
Leeuwarden aan Zee, een achterkant wordt voorkant
Watersportkernen en ruimtelijke kwaliteit, het waterfront van Heeg als voorbeeld
Klimaatverandering en ruimtelijke kwaliteit, kansen voor het Friese kustlandschap
Landschapspark Folsgare,
versterking van het landschap tussen dorp en stad
Landschappelijke inpassing N359,
een autonome weg met landschappelijke raakvlakken
Werkend landschap,
ruimtelijke kwaliteit bedrijventerreinen in Fryslân
Landgoed De Jouwer,
kansen voor de ontwikkeling van ruimtelijke kwaliteit rond het nieuwe knooppunt Joure
Ruimtelijke kwaliteitsparagraaf,
gemeentelijke Structuurvisie, case Heerenveen
Observatiepost Fryslân rondreizende attractie
Dag van de ruimtelijke kwaliteit Jorwert, 15 september 2010
Vliegerfoto’s Fryslân
rondreizende tentoonstelling en boek
Design Studio Wageningen Universiteit
Terugblik, de oogst van twee jaar Atelier Fryslân De afgelopen twee jaar heeft Atelier Fryslân een groot aantal gevraagde en ongevraagde adviezen uitgebracht en zijn er diverse activiteiten georganiseerd. Binnen de adviezen is een rode draad te ontdekken. Het opgebouwde gedachtegoed legt een verbinding tussen het abstracte begrip ruimtelijke kwaliteit en het specifieke van het Friese landschap. Het gedachtegoed bestaat uit drie pijlers: • de verscheidenheid aan landschapstypen binnen Fryslân • de verschillen in dynamiek van verandering • de afwisseling aan belevingssnelheden (tempi) in het Friese landschap 12
Verschillen maken een landschap. Fryslân is de rijkste provincie van Nederland als je kijkt naar de diversiteit aan landschapstypen; van zand, naar veen, naar klei en alle nuances daar tussenin en met verbijzonderingen als de Waddeneilanden, de Middelzee en het Gaasterland. De grote verscheidenheid aan landschapstypen binnen de provincie is hét vertrekpunt voor al onze adviezen en activiteiten. Hoe kun je die verscheidenheid aan landschapstypen zichtbaar maken en versterken? Belangrijk bij dit gegeven is ook de constatering dat de druk op de ruimte in Fryslân niet overal even groot is. De dynamiek van verandering is in de A7-zone een andere dan in de regio boven Dokkum. Terwijl ook in de A7-zone zelf nadrukkelijk verschillen in ontwikkeling zijn. Juist het onderscheid tussen ‘hogedruk’- en ‘lagedruk’-gebieden is waardevol en voorkomt dat alles op elkaar gaat lijken. Specifiek voor de Friese situatie is daarnaast het onderscheid in belevings-snel-
heden. Het Friese landschap, met zijn grote toeristisch/ recreatieve kwaliteiten, wordt niet alleen vanuit de auto ervaren, maar juist ook vanuit de boot, vanaf de fiets of te voet. Hoe kun je de verschillende belevingssnelheden (‘tempi’) inzetten om tot kwalitatief hoogstaande ontwerpen te komen? In het recent opgeleverde advies voor de ontwikkelingen rondom Knooppunt Joure (landgoed De Jouwer, kansen voor de ontwikkeling van ruimtelijke kwaliteit rondom het nieuwe knooppunt Joure) komen de drie pijlers in een integraal ontwerpvoorstel bij elkaar. Interessant is ook dat in dit advies wordt voortgebouwd op de bouwstenen die in het advies Werkend Landschap zijn benoemd. Het werken met bouwstenen blijkt een effectief middel te zijn om uit te stijgen boven de problematiek van de plek en het moment. Door het formuleren van algemeen uitvoerbare regels wordt ruimte-
lijke kwaliteit inzichtelijk, toepasbaar en overdraagbaar. Een prachtig resultaat in dit verband is het vervolg op het advies Watersportkernen en ruimtelijke kwaliteit. De uitwerking Heeg is in het advies vertaald naar een aantal bouwstenen die, uitgebreid met bouwstenen op het gebied van duurzaamheid, algemeen toepasbaar zijn voor de toekomstige planvorming in het Friese Merenproject. De bouwstenen vormen de komende jaren de kwalitatieve norm. Het is een duidelijke indicatie dat ruimtelijke kwaliteit leeft in Fryslân en serieus en met aandacht wordt benaderd. Op de volgende bladzijden wordt de oogst van twee jaar Atelier Fryslân op een rij gezet. De rapporten van de adviezen zijn via de site van Atelier Fryslân als pdf-document te downloaden.
13
14
december 2008 / onGevraa g d
advies
Fryske Wyn, windturbines en ruimtelijke kwaliteit
▲
▲
Zwaech, kansen voor versterking van de kwaliteit van het dorpslint
februari 2009 / G e v r a ag d a d v i e s / Aanvrager provincie Fryslân Extern bureau Veenenbos en Bosch landschapsarchitecten
/
S tand van zaken
Sta n d va n z a k e n
Het advies is gepresenteerd aan de betrokken wethouder van de gemeente Kollumerland. In april 2010 is de Foarwei in Kollumerzwaag fietsvriendelijker gemaakt. Aspecten van het advies zijn meegenomen in de uitwerking van de vernieuwde Foarwei.
In december 2010 is de Houtskoolschets Windstreek 2011 vastgesteld door Gedeputeerde Staten (GS). In de recente Houtskoolschets van de provincie Fryslân zijn vele aanbevelingen van Atelier Fryslân terug te vinden. Tevens zijn belangrijke onderdelen van het advies overgenomen in twee essay’s van
‘ Enerzijds geef t F riesl a n d h o o g o p v a n h e t l a n d s ch a p e n a n d e r z ij d s i s e r m i n i m a l e b e l e i d s m a t i ge a a n d a ch t voor lelijkheid,
▲
Leeuwarden aan Zee, een achterkant wordt voorkant mei 2009 / o n G e v r a ag d
advies
Sta n d va n z a k e n
de Rijksadviseur voor het Landschap - Yttje Feddes - namelijk: “Windturbines hebben een landschappelijk verhaal nodig” (Den Haag, december 2009) en “Een choreografie voor 1000 molens” (Den Haag, september 2010).
Advies en maquette zijn gepresenteerd aan stuurgroep Nieuw Stroomland. Het advies wordt genoemd als bouwsteen voor de Intergemeentelijke structuurvisie Nieuw Stroomland d.d. augustus 2010.
e r i s gebrek aan aandacht e n z o rg vo o r h e t l a n d s ch a p e n v r a a g s t u k ke n v a n b e w o n i n g . M i s s ch i e n we l o m d a t h et mooi is.’
15
▲
Watersportkernen en ruimtelijke kwaliteit, het waterfront van Heeg als voorbeeld september 2009 / Gevraa g d advies / Aanvrager Projectbureau Friese Meren en gemeente Wymbritseradiel / Extern bureau Ank Bleeker & Anneke Nauta landschapsarchitecten S tand van zaken
Alle bouwstenen uit het advies van Atelier Fryslân worden als uitgangspunt gebruikt voor verdere planvorming in het Friese Merenproject. Voor elk nieuw te vormen masterplan van een watersportkern zal gebruik worden gemaakt van de bouwste-
16
nen, aangevuld met bouwstenen op het gebied van duurzaamheid. Januari 2011 is de set bouwstenen feestelijk onthuld in Franeker door gedeputeerde Jannewietske de Vries.
‘Wij gebr uiken h e t a d v i e s h e e l i n t e n s i e f . B ij d e u i t we r k i n g v a n a l o n z e a n d e r e p l a n n e n vo o r w a t e r spor tker nen en
▲
Klimaatverandering en ruimtelijke kwaliteit, kansen voor het Friese kustlandschap oktober 2009 / Gevraa g d advies / Aanvrager Wetterskip Fryslân, It Fryske Gea en provincie Fryslân / Extern bureau Buro Harro, Rietveld Landscape en Robbert de Koning landschapsarchitect S ta n d van zaken
Eén van de aanvragers van het advies, It Fryske Gea, heeft na de enthousiaste ontvangst van het advies de stap genomen om een pilot voor te bereiden op drie plaatsen langs de IJsselmeerkust. Hoe kan ‘building with nature’ een verbinding leggen tussen kustveiligheid, natuurontwikkeling en recreatief medegebruik? In maart 2011 wordt gestart met het voorbeeldproject voor de kust van Hindeloopen, Workum en Makkum.
In het advies zijn naast de IJsselmeerkust ook de Waddenkust en het eiland Terschelling onderzocht. De uitwerking Terschelling is opgenomen in het jaarboek landschapsarchitectuur en stedenbouw in Nederland (Wageningen, 2010). De uitwerking wordt daarmee gezien als 1 van de 25 meest toonaangevende ontwerpen in Nederland van de afgelopen twee jaar.
t o e gangspoor ten gebr uike n w ij d e b o u w s t e n e n o m d e p l a n n e n o p e e n ge s t r u c t u r e e r d e w ij z e o p t e s t e l l e n . ’
17
▲
Werkend landschap ruimtelijke kwaliteit bedrijventerreinen in Fryslân september 2010 / Ong evraa gd advies / Externe bureaus Hans Peter Föllmi (fotograaf ), Stec Groep (economisch onderzoek), V-eld + Posad, DAAD architecten + DeZwarteHond, Enno Zuidema Stedebouw + Veenenbos en Bosch landschapsarchitecten + TWA-architecten Toe lic ht ing op de e ssentie van het ad v ies
Bedrijventerreinen kunnen zelden op positieve reacties rekenen wanneer het gaat om de ruimtelijke kwaliteit. In het debat over de ‘verrommeling’ van Nederland staan de ‘anonieme, grijze dozen’ hoog genoteerd. Bedrijventerreinen zijn anoniem, inwisselbaar en ontworteld. De problematiek van de ruimtelijke kwaliteit van bedrijventerreinen is urgent en divers. Juist in een landschap als het Friese, waar ruimte en vergezichten belangrijke kwaliteiten zijn, doemen de
18
bedrijventerreinen op als een belangrijke ontwerpopgave. Bedrijventerreinen zijn van groot belang voor een vitale Friese economie. Maar kunnen we ook vormgeven aan deze terreinen op een manier die recht doet aan de kwaliteiten van het Friese landschap? Atelier Fryslân adviseert om de bedrijventerreinen te transformeren in een werkend landschap, waar werk, wonen en recreatie hand in hand gaan.
‘Het m a g n o g e e n t a n d j e h o ge r, z e ke r n u e r b e z u i n i g i n ge n a a n ko m e n . O o k b ij k r i mp ga a t het om kwaliteit.
In het advies zijn met behulp van drie ontwerpteams de bedrijventerreinen van de gemeenten Lemsterland, Dongeradeel en Smallingerland onderzocht op knelpunten en kansen. Bedrijventerreinen moeten niet langer als noodzakelijk kwaad gezien worden, maar als onderdeel van stad en landschap gaan functioneren. Tevens wordt in het advies gepleit voor het stoppen met de aanleg van nieuwe bedrijventerreinen in Fryslân, zodat schaarste wordt gecreëerd om de transformatie van bestaande terreinen op gang te brengen.
Atelier Fryslân komt met elf bouwstenen voor het realiseren van een werkend landschap: Voer een sterke regie op regionaal niveau. De provincie moet de regie naar zich toetrekken. Maak het verschil. Creëer bedrijventerreinen met duidelijk onderscheidende profielen (gezichten), inspelend op lokaal specifieke kenmerken. Stop met aanleg nieuwe bedrijventerreinen: kies radicaal voor transformatie en herstructurering, creëer schaarste om het proces
E r i s veel misgegaan in de p r o v i n c i e , c e n t e n w a r e n m e e r l e i d e n d d a n k w a l i t e i t z owe l i n d o r p , s t a d a l s l a n d s chap.’
19
van transformatie op gang te brengen.Verknoop bedrijventerreinen met de omgeving (stad en landschap), door middel van doorgaande routes met respect voor de cultuurhistorie en de verschillende belevingssnelheden (tempi) in het Friese landschap. Maak een goede overgang tussen bedrijventerrein en landschap als kenmerkend onderdeel van het staden dorpssilhouet. Meng en maak multifunctionele werklandschappen: meng werken met wonen, recreatie, natuur en
20
bijvoorbeeld waterberging. Maak bedrijventerrein deel van het publieke domein: maak ze toegankelijk en stimuleer recreatieve gebruiksvormen. Maak een robuuste hoofdstructuur, waarbinnen ruimte voor verandering en aanpassing mogelijk is. Creëer een schuifpuzzel: maak (verplaatsbare) “overruimte” binnen bestaande bedrijventerreinen en gebruik deze als speelruimte voor tijdelijke, informele vormen van gebruik en als gangmaker voor transformatie en herstructurering. Maak
‘ t o n e n v a n i n s p i r e r e n d e vo o r b e e l d e n v a n r u i m t e l ij ke k w a l i t e i t : het kan ook zo!’
Sta n d va n z a k e n
bij de omgeving passende en aanpasbare gebouwen. Houd bij de detaillering van gebouwen rekening met de belevingssnelheid van passanten. Zorg voor industrieel erfgoed in Fryslân: nu en in de toekomst.
Het advies is gepresenteerd en overhandigd aan gedeputeerde Konst en de wethouders van de drie gemeenten die als case gefungeerd hebben. Er is uit het hele land veel belangstelling voor het advies, gezien de actualiteit en urgentie van de opgave. Het advies is bijna 500 maal gedownload van onze site.
‘At e l ier F r yslân brengt sit u a t i e s i n e e n n i e u w p e r s p e c t i e f , z o rg t vo o r ve r r a s s e n d e i n z i ch t e n , we r k t b l i k ve r r u imend.’
21
▲
Landschapspark Folsgare versterking van het landschap tussen dorp en stad januari 2010 / Gevraa g d advies / Aanvrager gemeente Wymbritseradiel + gemeente Sneek S tand van zaken
Op 9 juni 2010 is de wandelroute Mieddyk in Folsgare feestelijk geopend. De wandelroute is onderdeel van het gevraagde advies Landschapspark Folsgare en komt mede voort uit het project ‘oude paden, nieuwe wegen’. Daarmee is een eerste
22
stap gezet in het landschappelijke versterken en recreatief aantrekkelijk maken van dit gebied, zoals in het advies is aangegeven. Het advies is in nauwe samenwerking met de inwoners van Folsgare tot stand gekomen.
“...met beelde n d k u n s t e n a a r, d i e f i e t s t , r ij d t , v a a r t , w a a r d o o r h ij j e m e t n i e u we o ge n n a a r h e t ge bied laat kijken. versterken waterstructuren ruimte voor nieuwe natte natuur langs Oude Rijn opheffen barrière doorvaarbaarheid ontwikkelen routes versterken erven verbeteren kwaliteit dorpsrand verbeteren kwaliteit rand huidige bedrijventerrein verborgen verleden zichtbaar maken openhouden zichtlijnen
▲
Landschappelijke inpassing N359 een autonome weg met landschappelijke raakvlakken februari 2010 / Gevraa g d advies / Aanvrager provincie Fryslân / Extern bureau Feddes/Olthof Landschapsarchitecten Beeldend kunstenaar Jeroen van Westen S ta n d van zaken
Vele elementen uit het advies van Atelier Fryslân (beleving snelheid - waardering landschappelijke kwaliteiten) worden al toegepast bij projecten.
Het advies is vastgesteld door GS en ter kennisgeving aan PS aangeboden. In het voorjaar 2010 heeft het college van Gedeputeerde Staten besloten om het advies van het Atelier te integreren in de Provinciale Richtlijn Wegontwerp (PRW).
Lemmer 41,40
‘Stedelijk’ Lemmer 39,10
Veenpolder
Flanken en ruggen 36,40
‘Stedelijk’ Balk 34,20
33,40
Flanken en ruggen 30,40
Merengebied
‘Stedelijk’ Koudum 27,40
Merengebied 25,50
Aanpoldering
23
24,00
‘Stedelijk’ Workum 22,70
20,50
18,20
Droogmakerij
Kleiterpengebied
‘Stedelijk’ Bolsward 15,20
14,30
Kleiterpengebied
Kwelderwal 2,30
00,00
Leeuwarden
E r komen de mooiste plan n e n u i t , d i e o o k m e t l i e f d e o n t h a a l d z ij n . ”
▲
Landgoed De Jouwer, kansen voor de ontwikkeling van ruimtelijke kwaliteit rond het nieuwe knooppunt Joure november 2010 / Gevraa g d
advies
/ Aanvrager provincie + gemeente Skarsterlân
Toe lic ht ing op de e ssentie van het ad v ies
Knooppunt Joure gaat op de schop. De huidige rotonde voldoet niet meer en wordt vervangen door een ongelijkvloerse kruising van de rijkswegen A6 en A7 ten zuiden van de huidige rotonde. Door de infrastructurele oplossing ontstaat er een nieuwe ruimte tussen de huidige rand van het dorp Joure en het voorgestelde wegtracé. Op verzoek van de provincie (GS-besluit) en de gemeente Skarsterlân is aan Atelier Fryslân gevraagd om een advies uit te brengen over deze nieuwe ruimte. Het advies kan gezien worden als inspiratiebron voor de verdere planontwikkeling. 24
Atelier Fryslân grijpt de ontwikkelingen rond knooppunt Joure aan om een onafhankelijk advies te geven voor een eigentijds snelweglandschap met ruimte voor nieuwe ontwikkelingen. Door een sterk landschappelijk raamwerk te ontwikkelen op basis van lanen, houtsingels, weides en bospartijen ontstaat een reeks van groene kamers die samen landgoed De Jouwer vormen. Binnen het landgoed is ruimte voor een reeks van bedrijfserven, woningbouw en allerlei vormen van recreatie,
‘ E e n a d v i e s , h o e m o o i o o k qu a i nhoud, heef t pas
verbonden door een netwerk van fiets- en wandelpaden. Het landgoed vormt daarmee een prachtig uitloopgebied voor de bewoners van Joure, maar is ook een aantrekkelijke groene verbinding tussen St. Nicolaasga en Heerenveen. De entree van Joure wordt verfraaid door een ovaalvormig ontvangstplein, dat vanwege zijn vorm ‘de bean’ wordt genoemd, verwijzend naar de koffieboon als symbool voor de Jouster koffie-industrie.
Het advies Landgoed De Jouwer verbindt drie schaalniveaus in zich: • Het landgoed is het middelpunt van het panorama op de zuidelijke poort naar Fryslân. Komende vanuit Lemmer ontvouwt zich een beeld van fly-overs als onderdeel van de nieuwe verkeersafwikkeling, de groene structuur met bebouwing van de bedrijfserven en fraaie bestaande bebouwing zoals de huidige zuivelfabriek van Scharsterbrug, boerenerven en een opnieuw vormgegeven vuilstort.
k w a liteit als het gedragen e n n a ge vo l g d w o r d t . H i e r vo o r i s h e t n o d i g d r a a g v l a k t e o rga n i s e r e n ’
25
• Een tweede schaalniveau is de groene voorruimte van Joure zelf, waarin de afslag Joure ligt. Het is essentieel om deze ruimte open te houden, gekoppeld aan de belevingssnelheid van 120/(130) km per uur. Door letterlijk ruimte te creëren ontstaat er rust en herkenbaarheid in het beeld. • Het derde schaalniveau is de voordeur naar Joure zelf. Komende vanaf de afslag met 30 km per uur ontvouwt zich een perspectief op een bijzondere plek; ontvangstplein ‘de
26
bean’. In het plein worden verschillende functies met elkaar verbonden van busstation, fietsenstalling tot mac-drive. Het geheel vormt een icoon met grote architectonische kwaliteit. Een icoon dat op vanzelfsprekende en fraaie wijze de schaalniveaus van panorama, voorruimte en voordeur met elkaar verbindt als onderdeel van landgoed De Jouwer.
‘Ongevraagde advieze n z ij n d e p ij np u n t e n w a a r n i e m a n d z i ch a a n w i l b r a n d e n . M i n i m a a l 1 x p e r j a a r e e n spraakmakend
sta n d van zaken
Gedeputeerde Adema en wethouder Benedictus van de gemeente Skarsterlân hebben het advies in Haskerhorne in ontvangst genomen en met enthousiasme gereageerd op de hoofdlijnen uit het advies. De essentie van het advies komt terug in de Ruimtelijke Visie Knooppunt Joure (Rijkswaterstaat, provincie Fryslân, gemeente Skarsterlân, novem-
ber 2010). De ruimtelijke visie zal dienen als kader voor de verdere ruimtelijke uitwerking die zal worden gemaakt als onderdeel van het ontwerp tracé besluit en de milieueffectrapportage. Daarnaast zal het dienen als kader voor de uitwerking van Joure Zuid.
a d v ies, dat staat als een h u i s , w a a r i e d e r e e n z i ch a a n s t o o r t . D a t i s o o k b e w u s t w o r d i n g . ’
27
▲
Ruimtelijke kwaliteitsparagraaf gemeentelijke Structuurvisie, case Heerenveen Verwachte oplevering maart 2011 / Gevraa g d advi e s Extern bureau BügelHajema adviseurs
/ Aanvrager Hûs en Hiem + Vereniging van Friese Gemeenten (VFG) /
Toe lic ht ing op de e ssentie van het ad v ies
Met de nieuwe Wet op de ruimtelijke ordening (nWro) veranderen de rollen van rijk, provincie en gemeente. Een nieuw instrument is de structuurvisie, waarin overheden hun visie en ambities formuleren. Een belangrijke vraag daarbij is hoe ruimtelijke kwaliteit hierin verankerd kan worden. Deze vraag is door de VFG (Vereniging van Friese Gemeenten) en ‘Hûs en Hiem’ (de adviesorganisatie op het terrein van ruimtelijke kwaliteit, welstand en de monumentenzorg van 30 Friese ge-
28
meenten) aan het Atelier gesteld en wordt uitgewerkt aan de hand van een concrete case: de gemeente Heerenveen. De complexe vraag wordt samen met de gemeente en met behulp van een ontwerpbureau onderzocht waarbij ook met name aandacht is voor de meer generieke conclusies. Conclusies of richtlijnen die vervolgens als handvat kunnen gaan dienen voor de borging van ruimtelijke kwaliteit op gemeentelijk niveau.
‘Wij zijn niet alleen e e n m u s e u m v a n m o o i i g h e i d , we z ij n o o k ge w o o n e e n w o o n - e n we r k ge b i e d . No g e e n stapje verder en
▲
Observatiepost Fryslân september 2010 - november 2010 en april 2011 / ac tiviteit / In samenwerking met Keunstwurk, Landschapsbeheer Friesland / Externe bureaus Nynke Rixt Jukema, Wiepkje Kooistra en Mariska van Cronenberg sta n d van zaken
Observatiepost Fryslân is een bijzondere installatie waar je van september tot november 2010 kon leren over het verleden, heden en de toekomst van het Friese landschap. In een reis van 20 minuten liep en klom je met behulp van een audiotour door het Wetter, Lân en Loft van Fryslân. De Observatiepost Fryslân stond in Jorwert, Franeker, Terherne, Appelscha, Dokkum en Oudemirdum. Ongeveer 400 bezoekers hebben
hiervan gebruik gemaakt. De bezoekers werd gevraagd om aan het einde van hun tocht hun eigen observatie te ‘posten’. Een selectie van de uitspraken is te lezen op onze website. De Observatiepost krijgt vanaf april 2011 een permanente plek op het buitenterrein van het bezoekerscentrum van It Fryske Gea in Earnewâld.
we zijn Aboriginals. Ande r z ij d s , d a t i e m a n d l a a t z i e n d a t h e t h i e r m o o i i s e n d a t j e d a t m o e t ko e s t e r e n , i s o o k waardevol’
29
▲
Dag van de ruimtelijke kwaliteit september 2010 / ac tiviteit / Ondersteuning Congresbureau Friesland
stand van zaken
15 september 2010. De dag waarop duidelijk is geworden dat we in Fryslân samen aan ruimtelijke kwaliteit willen werken. In het ochtendprogramma werden lezingen gegeven over de toekomst van Fryslân. Rijksadviseur Yttje Feddes presenteerde het Nationale Windplan met daarin voor Fryslân als windprovincie een belangrijke opgave. Publicist en historicus Maarten van Rossem toonde zich een hartgrondig voorstander van een
30
Fries Verkade-landschap met daarin elke vorm van hoogbouw uitgebannen. In de middag stond het voelen, zien en beleven van het Friese landschap centraal in tal van workshops. Een uitspraak uit één van de workshops: ‘we gaan getraumatiseerd om met ons ”landschapsverlies” uit het verleden, nu is het tijd om met een frisse blik naar de toekomst te kijken’.
‘Ruimtelijke kwalitei t l e e f t e rg . Va n b o ve n a f d i n ge n o p l e g ge n we r k t h i e r n i e t , m a a r m e n h e e f t we l r e s p ect voor kennis
september 2009 - april 2010 / ac tiviteit / Beeldend kunstenaar Gerco de Ruijter
Design Studio Wageningen Universiteit
▲
▲
Vliegerfoto’s Fryslân rondreizende tentoonstelling en boek
September - oktober 2009 en september - oktober 2010 / a ct i v it e it / In samenwerking met Wageningen Universiteit
sta n d van zaken
Beeldend kunstenaar Gerco de Ruijter heeft in opdracht van Atelier Fryslân in 2009 op verschillende locaties ‘vliegerfoto’s’ gemaakt om de diversiteit te tonen van het Friese landschap. In het kader van de tentoonstelling ‘Uitgesproken plekken’ zijn de foto’s geëxposeerd op verschillende locaties waaronder het Fries museum. Meer dan 3000 mensen zijn komen kijken naar de tentoonstellingsreeks. Als vervolg op dit succes heeft Uitgeverij Van Wijnen uit Franeker het boek ‘Toevallig landschap’ uitgegeven met daarin opgenomen een selectie van de foto’s. Het boek is verkrijgbaar in de boekhandel.
De opleiding landschapsarchitectuur aan de Wageningen Universiteit heeft in de afgelopen periode als onderdeel van het onderwijsprogramma tweemaal een Design Studio georganiseerd met Fryslân als onderzoeksgebied. Atelier Fryslân heeft samen met de WUR de opgave geformuleerd en bijdragen geleverd aan de begeleiding van het studentenwerk. In 2009 stonden de opgaven rond het Friese boezemwatersysteem centraal en zijn de resultaten onder andere gepresenteerd aan het Wetterskip. In 2010 is de Drents-Friese flank onder de loep genomen in samenwerking met Atelier Mooi Drenthe.
e n bevlogenheid: daar mo e t j e g o e d r e ke n i n g m e e h o u d e n e n j e vo o r d e e l m e e d o e n . ’
31
Vooruitblik
sân, s., (it), zand; op it –– sitte, aan lager wal zijn; it mantsje mei –– , Klaas Vaak. sânbak, s., zandbak. sânbank, s., zandbank. sânboer, s., zandboer, boer van de zandgrond. sânbult, s., zandhoop. sândyk, s., zanddijk; zandweg. sânglês, s. (it), zandglas, zandloper. sângrûn, s., zandgrond. sânhin, sânhoanne, s., steppehoen, zand hoen. sânhoeke, s., zandstreek (van Friesland). sânierappel, s., zandaardappel. sânje, v., zanden, met zand mengen. sânjes, s.pl., ondiepe poel met zandbodum. sânkerl, s., zandkorrel. sânkoekje, v. (it), zandkoekje. sânkop, s., hoog, zandachtig stuk land. sânkûle, s., zandkuil. sânlân, s. (it), zeer zanderig, zavelachtig land. sânliem, s. (it), zanderig leem. sânich, adj., zandachtig, zanderig. sânpaad, s. (it), zandpad. sânplaat, sânpleat, s., zandplaat. sânrêch, s., zandrug. sânreed, s., zandweg. sânliem, s. (it), zanderig leem.
tot oktober 2012
▲
▲ ▲ ▲ ▲▲ ▲▲ ▲
Werkatelier Atelierpodium Atelierkoffer Dag van de Ruimtelijke Kwaliteit 2.0 Overige activiteiten Ongevraagde adviezen Toekomst Friese Waddenkust Boer en landschap
Vooruitblik, het jaarprogramma tot oktober 2012 De komende twee jaar verschuift Atelier Fryslân het accent van de werkzaamheden. De nadruk zal de komende jaren meer liggen op samenwerking en kennisoverdracht. Daar waar de voorgaande jaren het accent vooral lag op het uitbrengen van adviezen, zullen de komende jaren juist de activiteiten meer centraal staan. Het zal vooral gaan over de overdracht van kennis en het leren kijken naar het landschap. Waar ben ik, wat zie ik, wat zijn de veranderingen?
Via een aantal doorlopende activiteiten wil het Atelier bereiken dat steeds meer mensen (ambtenaren, bestuurders, betrokkenen) door de bril van ruimtelijke kwaliteit naar het Friese landschap gaan kijken. Daarnaast blijven we spraakmakende gevraagde adviezen maken en tijd reserveren voor ongevraagde adviezen. Binnen de adviezen zal de focus liggen op een beperkt aantal belangrijke thema’s en regio’s binnen Fryslân.
35
Werkatelier
▲
2011/2012 / activiteit
Atelier Fryslân gaat werkateliers aanbieden aan (combinaties van) gemeenten en maatschappelijke organisaties. De werkateliers zijn met name gericht op kennisoverdracht; één van de hoofdtaken van het Atelier in deze tweede periode. Doel is de deelnemers niet alleen op een andere manier te laten kijken naar het landschap, maar hen vooral bewust te laten zien. Aan geïnteresseerde partijen wordt gevraagd een opgave in te brengen die tijdens het werkatelier behandeld wordt. Gezamenlijk met betrokken ambtenaren en/of andere betrok-
36
kenen wordt de case binnen en buiten geanalyseerd, bediscussieerd en worden de kansen in beeld gebracht. Het gaat met name ook om het aanscherpen van de vraag. Immers alleen op een juist gestelde vraag kan een goed antwoord worden gegeven. Zo wordt tijdens het werkatelier op maat kennis gedeeld en advies gegeven. Op basis van de oogst uit het werkatelier brengt het Atelier een klein, concreet advies uit met een aangescherpte vraag en enkele aanbevelingen voor het vervolg waarmee men daadwerkelijk zelf aan de slag kan.
‘Hoe bekender het At e l i e r F r y s l â n w o r d t , h o e m e e r v r a ge n e r ko m e n . D u s i k h e b vo o r a l z o rge n o ve r d e zichtbaarheid.
Het werkatelier is met name gericht op mensen die dagelijks werken aan ruimtelijke opgaven, maar voor wie ruimtelijke kwaliteit nog niet als vanzelfsprekend geworteld is in het handelen. Het werkatelier is specifiek gericht op medewerkers van gemeenten, waterschappen en maatschappelijke organisaties.
Het Atelier denkt in de periode tot oktober 2012 ongeveer 10 tot 12 werkateliers te kunnen verzorgen. Per werkatelier geldt een doorlooptijd van 6 weken. In maart 2011 wordt gestart met de gemeente Weststellingwerf (case Wolvega).
Te gelijk vind ik niet dat j e e r m e e m o e t ga a n l e u r e n . M e e r p a r t ij e n z o u d e n a m b a s s a d e u r k u n n e n z ij n . ’
37
Atelierpodium
▲
2011/2012 / activiteit
Het Atelierpodium is een open podium voor debat en gesprek met vakgenoten en vertegenwoordigers van gemeenten, adviesbureaus en maatschappelijke organisaties. Het podium dient meerdere doelen: kennisoverdracht en –verbreding, het opdoen van inspiratie, het betrekken van mensen en kennis van buiten de provincie bij Friese ontwikkelingen, kruisbestuiving en versterking van het netwerk.
38
Het Atelierpodium krijgt een vast tijdstip op de dinsdagavond. Periodiek zal er een actueel thema centraal worden gesteld waarover met elkaar gediscussieerd kan worden aan de hand van één of meerdere inleidingen/lezingen. Het voornemen is ongeveer eens per kwartaal een Atelierpodium te organiseren. Tot oktober 2012 zal het gaan om 6 bijeenkomsten. Voor de organisatie van het Atelierpodium wordt samenwerking gezocht met ARK Fryslân.
‘Nu ligt h e t a c c e n t o p l a n d s ch a p s a r ch i t e c t u u r. Wa t o o k z o u k u n n e n , i s m e e r s t e d e n b o u w k u ndige accenten.
Op dit moment zijn de volgende onderwerpen bekend: • Burgerboerderijen. Hoe om te gaan met vrijkomende agrarische bebouwing? Wat zijn de Friese ervaringen, wat kunnen we leren van andere provincies? • Industrieel erfgoed. Hoe gaan we in Fryslân om met ons industrieel erfgoed? Wat zijn urgente opgaven, wat kunnen we leren vanuit andere delen van Nederland?
• Fryske tsjerken. De ‘personal space’, de directe omgeving van veel Friese kerken staat onder druk. Hoe om te gaan met nieuwe functies in en nabij Friese kerken vanuit het oogpunt van ruimtelijke kwaliteit.
B ij voorbeel d hoe je kijkt n a a r d o r p s r a n d e n e n s t a d s r a n d e n . D i e e x p e r t i s e i n h u i s h e b b e n b e p a a l t h o e j e k ij k t .’
39
Atelierkoffer
▲
2012 / p roduct
Atelierkoffer is de voorlopige werktitel van een nader te ontwikkelen product dat als handreiking en hulpmiddel gebruikt kan worden door o.a. Friese gemeenten en andere partijen die met ruimtelijke inrichtingsvraagstukken te maken hebben. Gedacht wordt aan een aantrekkelijk, laagdrempelig en uitdagend instrument. Een ‘must have’ die ook na 2012 zijn waarde kan hebben, als nalatenschap van het Atelier in zijn huidige vorm.
40
De oogst van het werk van het Atelier in de vorm van de adviezen, de activiteiten en bijvoorbeeld de resultaten van de werkateliers kunnen hierbij betrokken worden en een input voor de atelierkoffer vormen. Maar ook een goede ontsluiting van bijvoorbeeld bestaand kaartmateriaal en gebiedskennis zou meegenomen kunnen worden in de digitale en/of analoge gereedschapskist.
‘Ze hebben in de eers t e p e r i o d e l a t e n z i e n h o e h e t m o e t , n u i s h e t t ij d d a t z e a n d e r e n l e r e n h o e j e m o e t d enken over,
Atelier Fryslân werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit
Dag van de Ruimtelijke Kwaliteit 2.0
▲ De uitkomst van de activiteiten, zoals de werkateliers, zullen mede gebruikt worden om de koffer nader vorm en inhoud te geven. Het vullen, aanpassen en vormgeven van de koffer vormt daarmee een doorlopende activiteit die uiterlijk september 2012 zal uitmonden in een concreet product.
o b serveren van en werke n a a n r u i m t e l ij ke k w a l i t e i t . ’
2012 / a ct i v it e it
Als markering van de eerste periode van 2 jaar heeft Atelier Fryslân op 15 september 2010 in Jorwert de succesvolle eerste Dag van de Ruimtelijke Kwaliteit georganiseerd. In vervolg hierop wordt, aan het eind van 4 jaar Atelier Fryslân, in september 2012 wederom een mooie, aansprekende grote oploop over Ruimtelijke Kwaliteit georganiseerd.
41
ryslân Atelier F
Overige activiteiten
▲
2011/2012 / activiteit
Op incidentele basis zal het Atelier daarnaast andere activiteiten ondernemen. In vervolg op dergelijke activiteiten in de afgelopen periode kan hierbij gedacht worden aan het verzorgen van lezingen en de betrokkenheid bij onderwijs (studium generale, ontwerppractica). De ‘nazorg’ van uitgebrachte
42
adviezen verdient de aandacht (terugkoppeling aanvrager, terugkoppeling pers). Meer dan voorheen gaan we prikkelende opiniestukken schrijven in vakbladen en (landelijke) dagbladen over actuele kwesties. Sinds januari 2011 is Atelier Fryslân ook te volgen via Twitter.
‘T ypisch F r i e s : t y p i s ch e F r i e s e p r o b l e m a t i e k , o p e e n ge d u r f d e m a n i e r : V i n d i k b e l a n g r ij k , omdat F riesland
Ongevraagde adviezen
▲
2011/2012 / ac t ivi tei t
In de komende jaren wil Atelier Fryslân voldoende ruimte en tijd beschikbaar houden om waar nodig ook ongevraagde adviezen te kunnen blijven geven.
z i ch daar mee prof ileer t, z owe l m e t o o g vo o r l a n ge t e r m ij n e n a b s t r a c t a l s o o k vo e d e n d vo o r c o n c r e t e e x p e r i menten.’
43
Toekomst Friese Waddenkust
▲
2011/2012 / Voorl opig
onge vr aagd advies / Loopti jd
1e kwartaal 2011 - 1e kwartaal 2012
De Friese Waddenkust is een bijzonder gebied, waarvan de kansen en mogelijkheden onderbenut lijken. Krimp is actueel en economisch gaat het niet voor de wind. Toeristisch gezien vormt het vooral een anoniem doorgangsgebied richting de eilanden. Terwijl het tegelijkertijd een landschap is van rust, ruimte, duisternis, prachtige dorpen, fraaie vergezichten en bijzondere natuurwaarden in het buitendijkse gebied.
Het gebied maakt deel uit van een veel omvangrijker waddenlandschap dat zich uitstrekt langs de Duitse en Deense kust. Wat valt er te leren van de buren? In Duitsland is er langs de Waddenkust sprake van een sterke toeristisch-recreatieve ontwikkeling, in Nederland gebeurt er hoegenaamd niets op dit vlak. Welke kansen kunnen hier worden benut en wat is daarvoor nodig? Wat moet je willen en wat moet je absoluut niet willen? Hoe kan een koppeling worden gelegd tussen
44 ‘Ruimtelijke kwaliteit moet meer op de politieke agenda komen. Daarin heef t het Atelier een rol. Bijvoorbeeld toerisme moet
het vraagstuk van krimp, kansen voor toerisme en recreatie, klimaatverandering (stijgende zeespiegel, zoute kwel) en een duurzame landbouw?
besteed aan de koppeling van functies en de samenhang van schaalniveau’s (landschapsarchitectuur, stedenbouw en architectuur). Op basis van de verkennende fase worden vervolgstappen uitgewerkt.
Het project wordt in verschillende fases opgepakt. Gestart wordt met een eerste verkenning. Met verschillende bij het gebied betrokken partijen worden de opgaven verkend en de integrale vraag aangescherpt. Veel aandacht zal worden
het hebben van mooi. Mooi is vaak duurder. Het verkoopverhaal moet beter: goedkoop is duurkoop. Goed verdient zich ter ug.’ 45
Boer en landschap
▲
2011/2012 / advies / Looptijd 3e kwartaal 2011 - 3e kwartaal 2012
De agrarische sector is volop in beweging met schaalvergroting enerzijds en verbreding anderzijds. Agrariërs bezitten en beheren 90 % van het Friese landschap en bepalen dus in belangrijke mate het beeld van de Friese leefomgeving. In 2010 heeft Atelier Fryslân twee landbouwdebatten georganiseerd over ontwikkelingen en dilemma’s in relatie tot ruimtelijke kwaliteit en landbouw. In het verlengde hiervan wordt gedacht aan een advies waarin nader wordt ingegaan op de problematiek en kansen rond landbouw, waterhuishouding en ecologie. 46
De rol van het Atelier is daarin complementair ten opzichte van het project De Nije Pleats. In de Nije Pleats is specifiek ingezoomd op de schaalvergroting van de landbouw en de consequenties daarvan voor boerderij, erf en logistiek (aan- en afvoer). De nieuwe grote landbouwbedrijven van gemiddeld 150 ha elk zullen in de toekomst de helft van het Friese agrarische grondoppervlak gebruiken. Tegelijkertijd blijft dus nog de andere helft over die zal worden ingevuld door een conglomeraat van verschillende typen agrarische bedrijven. Te denken valt
‘De presentat i e s z ij n h e e l d y n a m i s ch , h e e l l e u k . I k h e b we l e e n s t e ge n Pe t e r ge z e g d : h e e l m o o i e n f litsend, maar
aan familiebedrijven van 30/40 ha en aan biologische bedrijven van gemiddeld 40 ha. Daarnaast zullen er boerderijen vrijkomen en aan burgers worden verkocht al dan niet als hobbyboer. Dit alles betekent dat er een nieuw samenhangend evenwicht zal ontstaan tussen typen bedrijven en vormen van grondgebruik. Wat betekent dit voor het aanzien van het landschap, ook in relatie tot opgaven op het gebied van waterberging en ecologie? Voorgesteld wordt om samen met de boeren (open
planproces) in een specifiek gebied van bijvoorbeeld 500 ha te kijken naar mogelijkheden van gebiedsontwikkeling. Wat gaat er veranderen en wat zijn de ontwikkelingskansen op het gebied van ruimtelijke kwaliteit in samenhang met de schaalvergroting en verbreding van de landbouw in het Friese landschap. In overleg met o.a. LTO Noord, De Nije Plaets en de provincie zal een gebied worden geselecteerd en de werkwijze worden beproefd.
ve r wacht niet dat ik mete e n e r i e t s o ve r z e g . I k ga e r e e r s t e e n s e e n n a ch t j e o ve r s l a p e n . ’
47
Atelier Fryslân is een onafhankelijke werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit en is op 1 oktober 2008 op initiatief van de provincie Fryslân van start gegaan. Atelier Fryslân geeft gevraagd en ongevraagd advies over ruimtelijke ontwikkelingen in de provincie en organiseert activiteiten waarin het Friese landschap centraal staat. Het Atelier heeft als doel bij te dragen aan verhoging van de (bewustwording over) ruimtelijke kwaliteit door te inspireren en stimuleren. Het Atelier heeft geen controlerende of toetsende taak, maar ontwikkelt ideeën en adviseert in de beginfase van ruimtelijke planvorming. Het Atelier bestaat uit een kernteam van 5 personen en is gehuisvest aan de Eewal 66 in Leeuwarden.
Atelier Fryslân werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit
Eewal 66 8911 GT Leeuwarden t 058 - 2333980 e
[email protected] w www.atelierfryslan.nl Mark Berger Ilse Luijken Peter de Ruyter Ingrid Elgersma Abe Veenstra
Grafisch ontwerp: Wikke Meinsma, Leeuwarden, (Huisstijl Atelier Fryslân: Arjan Karssen BNO, Haarlem), Druk: Telenga, Franeker, oplage: 500
