Samen werken aan natuur en landschap in de provincie Antwerpen

Samen werken aan natuur en landschap in de provincie Antwerpen

Bosgroepen

Wegwijs doorheen bovenlokale samenwerkingsverbanden

1

Colofon Deze brochure is een uitgave van de deputatie van de provincieraad van Antwerpen: Cathy Berx, gouverneur-voorzitter Ludo Helsen Jos Geuens Koen Helsen Marc Wellens Inga Verhaert Bart de Nijn Danny Toelen, provinciegriffier Verantwoordelijke uitgever: Danny Toelen, provinciegriffier Koningin Elisabethlei 22 | 2018 Antwerpen Redactie Dienst Duurzaam Milieu- en Natuurbeleid, cel beleid Eindredactie Sabine Caremans Vormgeving Katty Mennens Tekeningen Britt Biermans Volledige of gedeeltelijke overname van de tekst uit deze brochure wordt aangemoedigd mits verwijzing naar volgende referentie: Samen werken aan natuur en landschap in de provincie Antwerpen. Wegwijs doorheen bovenlokale samenwerkingsverbanden, uitgave van de deputatie van de provincie Antwerpen, editie 2009, pagina (‘s) waar u naar verwijst Wettelijk depotnummer: D/2009/0180/59

2

Voorwoord Samen werken is belangrijk! Wellicht is er geen grotere open deur die je kan intrappen. En toch … Ik stel nog te vaak vast dat er in de praktijk meer kansen kunnen gegrepen worden. Er bestaat immers een waaier aan mogelijkheden om als gemeente te werken aan natuur en landschap via bovenlokale verenigingen. Ik krijg van gemeentelijke mandatarissen geregeld de vraag naar afstemming, synergie en maximale integratie van mensen en middelen bij projectrealisaties. Ik geef toe dat het spelersveld er de laatste jaren almaar drukker is op geworden en dat het overzicht behouden niet evident is. Tal van bovenlokale verenigingen zijn opgericht om bepaalde aspecten van natuur en landschapszorg en hun beleving op zich te nemen. Hoe complex ook, alles begint bij weten. Over de juiste informatie beschikken, over de andere ‘spelers’ hun taken, hun plannen, hun mogelijkheden is een essentiële eerste stap naar samenwerking. Om die reden is deze brochure opgesteld. Ze biedt naar mijn mening voor alle betrokkenen en zeker voor lokale besturen een helder en duidelijk overzicht. Ze biedt tevens ook een grote herkenbaarheid en inspiratie van mogelijke projecten die lokale besturen met deze verschillende organisaties kunnen opstarten. Want daar draait het om; meer en betere projecten ten behoeve van natuur en landschap!

Jos Geuens Gedeputeerde voor Leefmilieu

3

4

1 Inhoudstafel

Voorwoord

2

1

Inhoudstafel

5

2

Inleiding

5

Bosgroepen

8

3.1. 3.2. 3.3. 3.4. 3.5. 3.6. 3.7.

9 10 11 12 12 12 16

4

Regionale landschappen 4.1. 4.2. 4.3. 4.4. 4.5. 4.6. 4.7.

5

Wat zijn regionale landschappen? Waarom zijn regionale landschappen opgericht? Wat doen regionale landschappen? Organisatie en financiële aspecten Belang voor lokale besturen Enkele praktijkvoorbeelden Contactgegevens

Waterschappen 5.1. 5.2. 5.3. 5.4. 5.5. 5.6. 5.7.

6

Wat is een bosgroep? Waarom zijn de bosgroepen opgericht? Wat doen de bosgroepen? Organisatie en financiële aspecten Belang voor lokale besturen Enkele praktijkvoorbeelden Contactgegevens

Wat zijn waterschappen? Waarom werden waterschappen opgericht? Wat doen waterschappen? Organisatie en financiële aspecten Belang voor lokale besturen Een praktijkvoorbeeld Contactgegevens

Leadergebieden 6.1. 6.2. 6.3. 6.4. 6.5. 6.6. 6.7.

Wat zijn Leadergebieden? Waarom werden Leadergebieden opgericht? Wat doen Leadergebieden? Organisatie en financiële aspecten Belang voor lokale besturen Enkele praktijkvoorbeelden Contactgegevens

11 18 19 19 19 19 21 22

26 27 28 28 29 30 30 31

33 33 34 34 34 34 35 37

inhoudstafel

3

5

7

Vzw Kempens Landschap 7.1. 7.2. 7.3. 7.4. 7.5. 7.6. 7.8.

8

Toeristische regio’s en clusters

inhoudstafel

8.1. 8.2. 8.3. 8.4. 8.5. 8.6. 8.7.

6

Wat is vzw Kempens Landschap? Waarom werd Kempens Landschap opgericht? Wat doet Kempens landschap? Organisatie en financiële aspecten Belang voor lokale besturen Enkele praktijkvoorbeelden Contactgegevens

Wat is een toeristische regio en een cluster? Waarom werden toeristische regio’s en clusters opgericht? Wat doen toeristische clusters? Organisatie en financiële aspecten Belang voor lokale besturen Enkele praktijkvoorbeelden Contactgegevens

38 39 40 40 40 41 41 43

45 45 46 46 47 49 49 52

2 Inleiding Bovenlokaal samenwerken aan natuur en landschap, dat begint bij te weten welke spelers zich in het speelveld bevinden. Dat begint ook bij te weten hoe je als gemeente kan sturen en kan participeren en welke projecten je kan realiseren. Deze brochure wil tegemoetkomen aan de specifieke vraag die leeft bij gemeenten naar een overzicht van de bovenlokale samenwerkingsverbanden die bestaan in de provincie Antwerpen. Enkele spelers zoals Kempens Landschap vzw, de bosgroepen en toeristische regio’s zijn reeds meer dan 10 jaar actief in de provincie Antwerpen. De afgelopen jaren zijn er echter tal van nieuwe samenwerkingsverbanden bijgekomen, denk maar aan de waterschappen, de leadergebieden, toeristische clusters en de meest recente: de regionale landschappen. Allen zorgen zij via hun werking voor een grotere bewustwording voor de natuur en het landschap die de provincie Antwerpen rijk is. Ze zorgen er ook voor dat potenties voor de ontwikkeling van natuur en landschap die vandaag de dag op het terrein aanwezig zijn, benut worden. De manier waarop ze dit doen ligt bij elk samenwerkingsverband net wat anders. Maar wat voor allen gemeenschappelijk is en dat is meteen ook de boodschap van deze brochure; samenwerking met lokale besturen en samenwerking met elkaar is een sleutelwoord om mensen en middelen efficiënt in te zetten en zo ook te komen tot succesvolle terreinrealisaties. Vandaar dat we u via deze brochure willen informeren over en aanzetten om gebruik te maken van het beschikbare instrumentarium dat voorhanden is in de provincie Antwerpen om als gemeente bovenlokaal te werken aan meer natuur en landschap. We doen dit door de werking van de bosgroepen, de regionale landschappen, de waterschappen, de leadergebieden, Kempens Landschap vzw en de toeristische regio’s met haar clusters aan u voor te stellen. Door te vertellen wie zij zijn, waarom ze in het leven werden geroepen en wat zij doen en kunnen doen, samen met u, willen we u warm maken als gemeente om volop te participeren in deze samenwerkingsverbanden. Want werken aan natuur en landschap is een verhaal van bovenlokale samenwerking.

inleiding

Veel lees- een kijkplezier!

7

8

Bosgroepen

3 Bosgroepen 3.1. Wat is een bosgroep? Een bosgroep is een vrijwillig samenwerkingsverband tussen zowel openbare als privé boseigenaars. Een bosgroep tracht een antwoord te geven op de problemen die de versnippering van het bos met zich meebrengt. Bosgroepen bieden een uitgebreide dienstverlening, die vele boseigenaars helpt bij het beheren van hun bossen. Deze dienstverlening bestaat in grote lijnen uit het verzorgen van de doorstroming van informatie naar de boseigenaars, de creatie van een economisch rendabel en ecologisch efficiënt bosbeheer door gezamenlijke beheermaatregelen en het coördineren van afspraken en overleg tussen verschillende partijen. De rode draad doorheen de werking is steeds het duurzaam bosbeheer. Dit betekent het zoeken naar een evenwicht tussen de belevingswaarde, landschappelijke waardering, natuurwaarde en economische functie van het bos.

Bosgroepen

De Vlaamse regering heeft de regels vastgelegd voor de erkenning en subsidiëring van de bosgroepen in het Bosdecreet van 18/5/1991, art.41 bis en het Besluit van 29/04/1991. De meeste bosgroepen zijn nadien opgericht op initiatief van een provinciebestuur of een regionaal landschap.

9

3.2. Waarom zijn de bosgroepen opgericht? De bosgroepen werden om drie redenen opgericht. 1.

2.

3.

De voornaamste is de omvang van het aantal boseigenaars. De 47.000 ha bos in de provincie Antwerpen (in Vlaanderen is dat 146.000 ha) is erg versnipperd en omvat bijgevolg veel eigenaars. Naar schatting 70% van de oppervlakte is privé-eigendom, waarbij de meeste boseigendommen kleiner zijn dan 1 ha. Voor de eigenaars van deze kleine bospercelen is het economische beheer ervan financieel onrendabel. Indien het bosbeheer voor verschillende eigenaars samen kan gebeuren, kan dit financieel haalbaar worden voor de eigenaars. Ook de opmaak van beheerplannen over diverse summiere oppervlakten is ecologisch minder effectief dan een plan gericht op een groter gebied. Het is onmogelijk kleine stukjes bos goed te beheren zonder overleg met de omliggende eigenaars. Deze noodzakelijke communicatie tussen de eigenaars onderling wordt mede onderhouden en opgebouwd door de bosgroepen. Ten derde vormen de bosgroepen een belangrijke schakel die de afstand tussen boseigenaar en het bosbeleid van de Vlaamse overheid verkleint. Er wordt immers gezorgd voor een kanaal waarlangs informatie over bosbeheer verkrijgbaar is. Het is niet steeds eenvoudig voor de individuele boseigenaar om de weg te vinden in de nieuwe regelgevingen die de laatste jaren in voege zijn gegaan.

Bosgroepen

Mooi wandelpad naast oude dreef Grove den © Bosgroep Kempense Heuvelrug vzw

10

3.3. Wat doen de bosgroepen? Gezamenlijke beheerwerken en houtverkoop Praktisch betekent deze dienstverlening aan de boseigenaars dat de bosgroepen kunnen optreden als organisatoren van gezamenlijke beheerwerken en houtverkoop. Door de houtverkoop gezamenlijk te organiseren kunnen meer gunstige houtprijzen tegen een lagere kostprijs voor de eigenaar worden verkregen. Afspraken over het gemeenschappelijk inzetten van arbeiders en materiaal, maken het uitvoeren van beheerswerken betaalbaar. De Antwerpse bosgroepen delen onderling een ploeg van 6 arbeiders met een begeleider en een zevental groenjobs. Brandhoutverkoop © Bosgroep Antwerpen Noord en Zuid vzw

Adviesverlening, subsidieaanvragen, toegankelijkheidsregelingen, opleidingen, sensibilisatie en excursies De bosgroepen kunnen verder de administratie voor de eigenaars aanzienlijk verminderen, door bijvoorbeeld hulp te bieden bij het invullen en indienen van subsidieaanvragen. De eigenaar kan bij hen ook terecht voor allerlei bosbouwkundige informatie, in de vorm van individueel advies, opleidingen en excursies. Voorbeelden van thema’s waarrond gesensibiliseerd wordt zijn: autochtone bomen en struiken, duurzaam bosbeheer (onder meer criteria duurzaam bosbeheer, mogelijkheden voor certificering), speelbossen, enz. Bosgroepen houden hun leden op de hoogte via een tijdschrift. Hierin worden de boseigenaars (en anderen) geïnformeerd over de werking en activiteiten van de bosgroep. Het tijdschrift bevat eveneens interessante artikels over onderwerpen die met bos te maken hebben. In de provincie Antwerpen is dit de “Bosgazet”.

Bosgroepen

Door hun neutrale positie zijn de bosgroepen erg geschikt voor overleg tussen boseigenaars, overheid, natuurverenigingen en bosgebruikers. Een voorbeeld hiervan is het maken van afspraken rond recreatie en ecologische aspecten van het bos.

Wandeling Kronacker Brasschaat © Bosgroep Antwerpen Noord en Zuid vzw

11

3.4. Organisatie en financiële aspecten Een bosgroep is een vzw, waarvan de algemene vergadering een raad van bestuur kiest. De raad van bestuur bestaat uit vertegenwoordigers van openbare en privé boseigenaars (zowel kleine eigenaars met minder dan 5 ha in eigendom als grote eigenaars), aangevuld met afgevaardigden van provinciebestuur, gemeenten, Agentschap voor Natuur en Bos of een regionaal landschap. Als lokaal bestuur kunnen je inwoners en boseigenaars beroep doen op de diensten van de bosgroep waarvan je gemeente deel uitmaakt zonder lidgeld te betalen. De provincie Antwerpen ondersteunt samen met het Vlaams gewest (Agentschap voor Natuur en Bos) de bosgroepen in de provincie Antwerpen.

3.5. Belang voor lokale besturen Gemeenten met privé- en openbare bossen kunnen lid worden van een bosgroep in hun werkingsgebied en beroep doen op de beschreven diensten. Bijvoorbeeld ter ondersteuning van hun eigen beleid rond het thema natuur in het kader van de samenwerkingsovereenkomst. We zetten de diensten nog even op een rij: Een bosgroep biedt hulp aan boseigenaars bij het ecologisch en economisch beheer van hun bossen: l zorgen voor de doorstroming van informatie, advies geven en vergunningsaanvragen, l indienen van subsidieaanvragen (bijv. voor het bestrijden van Amerikaanse vogelkers, opmaak toegankelijkheidsreglement voor een bepaald boscomplex, maatregelen betreffende de recreatieve infrastructuur)

Exotenbestrijding © Bosgroep Kempense Heuvelrug vzw

Bosgroepen

l

12

l l

beheerwerken organiseren voor privé-eigenaars en zorgen voor afstemming met openbare eigenaars (bijv. gemeenschappelijke houtverkoop) coördineren van de opmaak van bosbeheerplannen organiseren van opleidingen, excursies, activiteiten (bijv. bosbouwtechnische aspecten, duurzaam bosbeheer, toegankelijkheidsregelingen, speelbossen, autochtone bomen en struiken);

3.6. Enkele praktijkvoorbeelden Duurzaam bosbeheer dankzij samenwerking tussen gemeentebestuur, privé-eigenaars en de bosgroep in Herentals en Kasterlee. Voor de bossen tussen Lichtaart en Herentals werd een uitgebreid bosbeheerplan opgemaakt in samenwerking met de gemeente Kasterlee, gemeente Lille en stad Herentals en andere openbare besturen en het Agentschap voor Natuur en Bos (ANB). Ook meer dan 300 eigenaars namen deel en meer dan 700ha is opgenomen in het beheerplan. Gemeente Kasterlee nam het initiatief. De bosgroep Kempense Heuvelrug vzw coördineerde het project.

Infovergadering voor boseigenaars © Bosgroep Kempense Heuvelrug vzw

Het bosbeheerplan is een bewijs van duurzaam en verantwoord bosbeheer. Het houdt rekening met ecologische, economische en sociale doelstellingen. Doordat de openbare bossen binnen de gemeente voldoen aan deze criteria van duurzaam bosbeheer konden zij het FSC-label bekomen. De gemeente Kasterlee sloot zich aan bij het groepscertificaat van het ANB. De ondersteuning vanuit het groepsmanagement vermindert de administratieve en financiële lasten tot het absolute minimum. Dankzij dit FSC-certificaat kan men tegemoet komen aan de stijgende vraag naar inlands gelabeld hout en het geeft extra uitstraling aan een gemeente, het is een bewijs van duurzaam en verantwoord bosbeheer. Horend bij het uitgebreid bosbeheerplan wordt een toegankelijkheidsregeling opgemaakt. De gemeente kent heel wat toeristische trekpleisters. Heel wat wandelaars en fietsers zakken af naar de Kempense Heuvelrug voor een dagje ontspanning. Dankzij dit toegankelijkheidsreglement worden conflicten tussen de verschillende gebruikers van het bos vermeden, kwetsbare gebieden worden gevrijwaard en routes worden officieel en sluiten aan op bestaande recreatieve netwerken. Enkele speelbossen zagen het licht en brengen zo de natuur weer dichter bij de kinderen.

Speelzone © Bosgroep Kempense Heuvelrug vzw

Boseigenaars samen op pad © Bosgroep Kempense Heuvelrug vzw

Organisatie van brandhoutverkoop in de gemeente Kasterlee Nog een goed voorbeeld van samenwerking met een gemeentebestuur is de organisatie van een brandhoutverkoop. De bosgroep stelt de houtcatalogus samen met de loten van de verschillende privéeigenaars én de openbare loten binnen de gemeente Kasterlee. Deze worden samen verkocht op de jaarlijkse brandhoutverkoop.

Bosgroepen

Momenteel wordt er voor de resterende openbare bossen en heel wat privé bossen in de gemeente Kasterlee ook een uitgebreid bosbeheerplan opgemaakt. Ook namen weer heel wat privé-eigenaars (150 eigenaars voor een oppervlakte van 92ha) deel aan het bosbeheerplan. Zij stellen hun boswegen open in het kader van het toegankelijkheidsreglement. De bosgroep controleert jaarlijks op gevaarlijke bomen en zwerfvuil en zorgt zo, samen met privé-eigenaars en openbare besturen voor mooiere en betere bossen!

13

Enkele gelijkaardige voorbeelden vinden we in volgende gemeenten:

Opmaak van een uitgebreid bosbeheerplan voor Brasschaat, Kapellen en Schoten. De gemeente Brasschaat is actief betrokken samen met het OCMW en ANB. De rol van de bosgroep Antwerpen Noord vzw bestaat erin om privé-eigenaars te begeleiden en hen te laten instappen in de opmaak van het uitgebreid bosbeheerplan (UBP). Zo kunnen beheersmaatregelen zoals de aanleg van bosranden en dunningen ter zelfde tijd gebeuren in eenzelfde boscomplex van privé en openbare eigenaars. Eens de opmaak van het uitgebreid bosbeheerplan gerealiseerd is, heeft de gemeente Brasschaat de ambitie om het FSC label te halen voor het gemeentebos. Wandeling in het kader van het UBP © Bosgroep Antwerpen Noord en Zuid vzw

Toegankelijkheidsregeling in de Halse bossen De gemeente Halle-Zoersel heeft hard gewerkt in samenwerking met de bosgroep Antwerpen Noord vzw en het Regionaal Landschap de Voorkempen vzw om de toegankelijkheidsregeling gerealiseerd te krijgen.

Toegankelijkheidsregeling in de gebieden Scherpenbergen, de Hutten en Verloren Schaap rond Meerhout. De toegankelijkheid en recreatieve routes zijn tot stand gekomen door een samenwerking van boseigenaars, bosgebruikers, de betreffende gemeente en de Bosgroep Zuiderkempen vzw.

Speelzone © Bosgroep Zuiderkempen vzw

Recreatieve routes in Balen, Geel, Meerhout en Mol.

Bosgroepen

De landduinenroute en mountainbikeroute werden gerealiseerd door samenwerking van de boseigenaars, de gebruikers en de bosgroep Zuiderkempen vzw, en Bloso, de provincie Antwerpen en de gemeenten Balen, Geel, Meerhout en Mol.

14

Toegankelijkheid en recreatie © Bosgroep Zuiderkempen vzw

15

Bosgroepen

3.7. Contactgegevens In de provincie Antwerpen zijn er vijf bosgroepen actief.

Bosgroep Noorderkempen vzw Lichtaartstebaan 73 | 2460 Kasterlee T 014 85 90 19 | F 014 85 90 21 [email protected]

Bosgroep Kempense Heuvelrug vzw Lichtaartstebaan 73 | 2460 Kasterlee Coördinator: Stef Vanlommel [email protected] [email protected] T 014 85 90 17 | 0479 20 93 11 F 014 85 90 21

Bosgroep Zuiderkempen vzw Britselaan 20 | 2260 Westerlo Coördinator: Jan Seynaeve [email protected] T 014 27 96 57 | 0474 99 99 35 F 014 27 96 69

Bosgroep Antwerpen Noord vzw Pulhof ‘s Gravenwezelsteenweg 59-61 | 2110 Wijnegem Coördinator: Karolien Devriendt [email protected] [email protected] T 03 355 09 40 | 0475 75 77 98 F 03 355 09 45

Bosgroepen

Bosgroep Antwerpen Zuid vzw

16

Pulhof ‘s Gravenwezelsteenweg 59-61 | 2110 Wijnegem Coördinator: Luc Laeremans [email protected] [email protected] T 03 355 09 44 | 0476 76 18 25 F 03 355 09 45

Voor meer informatie: www.bosgroepen.be

17

Regionale landschappen

4. Regionale landschappen 4.1. Wat zijn regionale landschappen? Een regionaal landschap is een streek met een eigen identiteit en met belangrijke natuur- en landschapswaarden. Bovendien is een regionaal landschap een samenwerkingsverband tussen gemeenten, provincie en verenigingen uit de sectoren natuur, landbouw, jacht en toerisme. De provincie Antwerpen ondersteunt samen met het Vlaamse gewest (Agentschap voor Natuur en Bos, Agentschap voor Ruimtelijke Ordening en Onroerend Erfgoed en de Vlaamse Landmaatschappij) en de aangesloten gemeenten de regionale landschappen financieel. Door voortdurend overleg en samenwerking met alle partners, werkt een regionaal landschap aan de verbetering van de landschapskwaliteit en het vergroten van het draagvlak voor natuur en landschap binnen haar werkingsgebied.


De regionale landschappen ontlenen hun rechtsgrond aan het artikel 54 van het Decreet op het Natuurbehoud en het natuurlijk milieu van 21 oktober 1997. Uitvoeringsbepalingen zijn terug te vinden in het besluit van de Vlaamse Regering van 8 december 1998 tot vaststelling van de regels voor de voorlopige en definitieve erkenning van regionale landschappen. Er zijn vier regionale landschappen in de provincie Antwerpen.

18

Panorama Grobbendonk © Regionaal landschap Kleine en Grote Nete vzw

Het instrument regionaal landschap is initieel in het leven geroepen als een doelgroepinstrument voor natuur, maar is in de voorbije tien jaar geëvolueerd naar een doelgroep- én gebiedsinstrument voor natuur en landschap in het buitengebied. In het buitengebied zijn namelijk heel wat verschillende gebruikers van de open ruimte (landbouwers, natuur- en landschapsbeschermers, recreanten en jagers) en overheden actief. Binnen het werkingsveld van natuur en landschap wordt een regionaal landschap gezien als een neutrale gesprekspartner om concrete projecten uit te werken om zo een draagvlak te creëren voor natuur en landschap en te komen tot verbetering van de landschapskwaliteit.

4.3. Wat doen regionale landschappen? Gericht op overleg en samenwerking, werken ze aan:

De bevordering van het streekeigen karakter Het bevorderen van het streekeigen karakter gebeurt door het uitbouwen van een werking rond typische landschappelijke elementen zoals dreven, landbouwlandschappen, hoogstamboomgaarden, parken en kasteeldomeinen, enz. Maar ook rond weidevogelbeheer, parken groenbeheer, promotie van autochtone bomen en struiken, promotie van streekproducten, … passen in deze doelstelling.


4.2. Waarom zijn regionale landschappen opgericht?

19


Holle weg in de Hoge Mouw © Regionaal landschap Kleine en Grote Nete vzw

20

Natuurrecreatie en recreatief medegebruik In elk regionaal landschap bestaan heel wat potenties voor natuurrecreatie en recreatief medegebruik van de open ruimte (wandelen, fietsen, spelen, enz). Bovendien kan recreatie in de open ruimte als hefboom werken voor het vergroten van het draagvlak voor natuur en landschap. Recreatieve projecten die in deze thematiek ontwikkeld worden zijn: trage wegen, speelzones, groene haltes, recreatieve netwerken, onthaalpoorten, enz ...

Natuurbehoud, -educatie en beheer, herstel, aanleg en de ontwikkeling van kleine landschapselementen (KLE’s) Regionale landschappen kunnen meewerken aan het uitvoeren van beheermaatregelen (beheer, onderhoud en aanplant KLE’s, bescherming van historische sites, soortgericht beheer, enz) in uitvoering van landschapsbeheerplannen, bosbeheerplannen, parken groenbeheerplannen, enz. Regionale landschappen zijn een geschikt platform voor het werken rond kleine landschapselementen, soortbescherming, streekidentiteit, educatie en recreatief medegebruik.

Beukendreef in ’s Gravenwezel © Regionaal landschap de Voorkempen vzw

Om dit alles uit te voeren is er nauwe samenwerking nodig tussen de verschillende gebruikers van de open ruimte en overheden. Regionale landschappen spelen hierin een faciliterende rol via concrete acties, zoals het voorzien van communicatiemomenten en communicatiemateriaal, het organiseren van studiedagen rond specifieke thema’s, enz.

Aa tussen Tielen en Gierle © Regionaal Landschap Kleine en Grote Nete vzw

De landschapsanimator coördineert en stuurt werken (ondermeer aanplanten van kleine landschapselementen) in beschermde landschappen en ankerplaatsen. Bedrijfsplanners, die worden tewerkgesteld via de VLM (de Vlaamse Landmaatschappij), werken bij regionale landschappen aan het promoten en afsluiten van beheerovereenkomsten met landbouwers.


Actief werken aan landschapszorg via de landschapsteams, de landschapsanimator en de bedrijfsplanners

21

4.4. Organisatie en financiële aspecten Een regionaal landschap is een vzw. De algemene vergadering kiest een raad van bestuur die voor minstens één derde uit vertegenwoordigers van provincie en/of gemeenten bestaat en voor minstens één derde uit vertegenwoordigers van erkende natuur- en milieuverenigingen of terreinbeherende verenigingen en voor maximaal een derde uit vertegenwoordigers van de sectoren landbouw, toerisme en jacht. Een aantal afgevaardigden van de betrokken gewestelijke administraties en de dienst duurzaam milieu- en natuurbeleid van de provincie Antwerpen kunnen de vergadering met raadgevende stem bijwonen. De milieuambtenaren van de gemeenten binnen het werkingsgebied kunnen de algemene vergadering met een raadgevende stem bijwonen. Een regionaal landschap ontvangt subsidies van de aangesloten provincie(s) en gemeenten. De deelnemende gemeenten voorzien lidgeld in de vorm van een vast bedrag per inwoner en per oppervlakte. Erkende regionale landschappen ontvangen ook een werkingssubsidie van de Vlaamse overheid (Agentschap voor Natuur en Bos en Ruimtelijke Ordening en Onroerend Erfgoed)

4.5. Belang voor lokale besturen Gemeenten, aangesloten bij een regionaal landschap kunnen beroep doen op regionale landschappen om samen te werken aan het versterken van de streekidentiteit en zodoende ook te werken aan de uitvoering van hun eigen beleid rond natuur en landschap. Dit kan ondermeer in het kader van de samenwerkingsovereenkomst, thema natuur bijvoorbeeld, maar ook in het kader van plattelandssubsidies. We zetten mogelijke projecten nog even kort op een rij. Deze lijst is echter niet limitatief: l l l l l l


l

22

Trage wegen (inventarisatie, nagaan en versterken draagvlak en uitwerken van voorbeeldprojecten) Speelzones promoten (sensibilisatie) Beheer, aanleg en onderhoud kleine landschapselementen Recreatieve netwerken (voorbeeldprojecten creëren) Autochtone bomen en struiken (organisatie van zaadoogsten, sensibilisatie van overheden en burgers) Soortbescherming (bijv. zwaluwen, bruine vuurvlinder, beekschaatsrijder, bosbeekjuffer) Organisatie van vormingen en publieksactiviteiten in functie van bovenstaande activiteiten (cursus zomersnoei van hoogstamboomgaarden, studiedag drevenbeheer) Door hun neutrale positie zijn regionale landschappen geschikte gesprekspartners voor samenwerking tussen overheden, burgers en verenigingen (natuur, landbouw, jacht, toerisme en cultuur).

Infoavond bruine vuurvlinder © Regionaal landschap Rivierenland vzw

4.6. Enkele praktijkvoorbeelden Zwaluwenacties Sensibilisatie rond huis- en boerenzwaluw gebeurt in elke regionaal landschap. Gemeenten worden warm gemaakt om subsidiereglementen goed te keuren ter ondersteuning. Burgers kunnen dan subsidies aanvragen bij de gemeente om nestkasten op te hangen. Gemeenten kunnen dit kaderen in de samenwerkingsovereenkomst. Regionale landschappen nemen bijvoorbeeld een sensibiliserende of coördinerende rol op.

Trage wegen Voor de uitbouw van een netwerk van trage wegen, worden bestaande buurt- en voetwegen samen met lokale vrijwilligers in kaart gebracht. Dit gebeurde reeds in het Regionaal Landschap de Voorkempen en wordt binnenkort opgestart in het Regionaal Landschap Kleine en Grote Nete. Nadien wordt er, in overleg met alle betrokkenen, nagegaan of er draagvlak bestaat om een aantal buurtwegen terug open te stellen. Bedoeling is om binnen enkele jaren een netwerk van trage wegen te ontwikkelen dat rekening houdt met de belangen van eigenaars, gebruikers en beheerders. Wommelgem nam als eerste gemeente in het RL de Voorkempen initiatief om te werken aan Trage Wegen in het zuiden van de gemeente. Ook de gemeente Wijnegem wilde werken aan Trage Wegen. In samenwerking met het Regionaal Landschap de Voorkempen werken beide gemeenten nu aan een verbinding van Trage Wegen tussen het noorden van Wommelgem en het centrum van Wijnegem. Tragewegen © Regionaal landschap de Voorkempen vzw

Bruine vuurvlinder © Regionaal landschap Rivierenland vzw

Regionaal Landschap Rivierenland motiveert, samen met de gemeente Heist-op-den-Berg en Natuurpunt, de eigenaars van geschikte graslanden voor de bruine vuurvlinder in de Pijpelheide om bij het beheer van hun terreinen rekening te houden met de behoeften van dit bijzondere vlindertje. In dit project financiert de gemeente mee, hielp ze mee bij de aanvraag van het subsidiedossier voor de samenwerkingsovereenkomst en levert ze logistieke steun (zaal, drukwerk, gemeenteblad, enz). De provincie Antwerpen financiert ook dit project.

De oude watertoren in Rumst In Rumst wordt een oude watertoren educatief ingericht, met infoborden over de geologie van de Rupelstreek, de geschiedenis van de kleiputten, en de biodiversiteit rond de ‘nieuwe natuur’ aan de kleiputten. De gemeente is trekker van dit project. Ze bracht partners samen, stelde het subsidiedossier samen, werkt het project uit en financiert mee. Regionaal Landschap Rivierenland werkt mee aan de infoborden.


De bruine vuurvlinder in Heist-op-den-berg

23

Wandelknooppuntennetwerk in Rivierenland Uitbouw van een wandelknooppuntennetwerk en wandellussennetwerk in Regionaal Landschap Rivierenland (eerste fase in Niel, Boom, Rumst, Willebroek, Mechelen, Sint-Katelijne-Waver, Bonheiden). Het wandelproject zal de drager zijn voor landschaps- en natuurherstelprojecten rondom de routes en biedt een basis voor het ontwikkelen van leerpaden, promoten van streekproducten en hoevetoerisme, … RL Rivierenland coördineert de samenwerking tussen de talrijke partners en organiseert de realisatie op terrein. De gemeenten financieren mee, leveren suggesties voor trajecten en participeren in het onderhoud.

Speelzones in de Voorkempen


Het Regionaal Landschap de Voorkempen maakte in samenwerking met het Agentschap voor Natuur en Bos en de Vereniging voor Bos in Vlaanderen en met de steun van Natuurpunt en de Jeugddienst van de Provincie Antwerpen een brochure met alle speelzones in de Voorkempen. Speelzones zijn afgebakende delen van bossen of natuurgebieden waar vrij gespeeld mag worden. De provincie Antwerpen financiert ook dit project.

24

4.7. Contactgegevens Regionaal Landschap de Voorkempen vzw Provinciaal Natuur- en Landschapshuis Kasteeldreef 55 | 2980 Zoersel Coördinator: Leen Gielis [email protected] T 03 312 87 11 | 0487 24 49 27 www.rldevoorkempen.be

Regionaal Landschap Kleine en Grote Nete vzw Lichtaartsebaan 73 | 2460 Kasterlee Coördinator: Bas Van Der Veken [email protected] T 014 85 25 14 | 0497 41 81 23 www.rlkgn.be

Regionaal Landschap Rivierenland vzw Vrijbroekpark Hombeeksesteenweg | 2800 Mechelen Coördinator: Martine Couvreur [email protected] T 015 21 98 53 | 0473 93 30 15 www.rlrl.be

Het provinciegrensoverschrijdend Regionaal Landschap Schelde-Durme vzw

Voor meer informatie zie ook: www.natuurenbos.be/nl-BE/Thema/Natuur/Samenwerking/Regionale_Landschappen.aspx En www.provant.be/leefomgeving/natuur_en_bos/gebiedsgerichte_werk/regionale_landschapp/


Hemelstraat 133 A | 9200 Dendermonde Coördinator: Joachim Calcoen [email protected] T 052 33 89 10 | 0499 99 68 12 www.rlsd.be

25

26

waterschappen

5. Waterschappen 5.1. Wat zijn waterschappen? Een waterschap bestaat uit één of meerdere deelbekkens en is een samenwerkingsverband tussen de verschillende waterbeheerders: het Vlaamse Gewest, de provincies, de gemeenten en in voorkomend geval, de polders en de wateringen. Voor de waterschappen die grotendeels op grondgebied van de provincie Antwerpen liggen, verzorgt de provincie Antwerpen het secretariaat en coördineert ze de werking binnen het kader van het Decreet Integraal Waterbeleid (DIWB). Dit decreet bevat een aantal duidelijke doelstellingen. Zo moeten alle watergebonden ecosystemen worden beschermd, verbeterd en voor verdere achteruitgang worden behoed. Duurzaam gebruik van water moet worden bevorderd en de beschikbare waterbronnen moeten worden beschermd op lange termijn. De waterkwaliteit moet worden verbeterd door lozingen op waterlopen te stoppen of minstens te verminderen. Ook de efficiëntie van afvalwaterzuivering moet verhogen door de verdunning ervan tegen te gaan. Verontreiniging van grondwater moet worden vermeden en gerichte maatregelen moeten de gevolgen van overstromingen en droogte afzwakken. Het waterschapsteam werd binnen de bestaande dienst waterbeleid van de provincie Antwerpen opgericht. De provincie Antwerpen coördineert 11 waterschappen.

waterschappen

De waterschappen ontlenen hun rechtsgrond aan het Decreet Integraal Waterbeleid (DIWB) van 18 juli 2003. Het DIWB is een omzetting van de Europese Kaderrichtlijn Water van 22 december 2000.

27

5.2. Waarom werden waterschappen opgericht? De waterschappen werden in uitvoering van het DIWB door de provincies opgericht als overlegstructuur om een breed draagvlak te creëren, waarbij alle betrokken besturen en sectoren nauw samenwerken rond de planning en implementatie van maatregelen die er voor moeten zorgen dat de doelstellingen van het DIWB worden bereikt.

5.3. Wat doen waterschappen? Opstellen van deelbekkenbeheerplannen en zorgen voor opvolging De voorbije jaren heeft het waterschapssecretariaat, in nauwe samenwerking met de betrokken waterbeheerders, zich voornamelijk bezig gehouden met het voorbereiden van de deelbekkenbeheerplannen. In deze plannen, welke deel uitmaken van de bekkenbeheerplannen, werden alle knelpunten en potenties rond waterbeleid voor een bepaald deelbekken verwerkt. Eind 2007 werden ze goedgekeurd door de betreffende waterschappen en op 30 januari 2009 keurde uiteindelijk ook de Vlaamse Regering de bekkenbeheerplannen en bijhorende deelbekkenbeheerplannen definitief goed. Via de waterschappen worden de vorderingen op het gebied van integraal waterbeleid verder opgevolgd. Het waterschapssecretariaat kan een faciliterende rol vervullen bij moeilijk uit te voeren acties, door bijvoorbeeld de benodigde actoren van een actie samen te brengen of de opmaak van een ingewikkeld subsidiedossier te ondersteunen. Cover Deelbekkenbeheerplan Beneden Schijn © provincie Antwerpen

Aanspreekpunt

waterschappen

Het waterschapssecretariaat vormt het aanspreekpunt voor ieder die vragen heeft over de waterschappen en verzorgt de organisatie van het overleg tussen de lokale waterbeheerders.

28

Waterschapsvergadering. Via structureel overleg met alle waterloopbeheerders wordt een integraal waterbeleid nagestreefd © provincie Antwerpen

Adviesverlening Het waterschap levert advies op het ontwerp van de bekkenbeheerplannen, die een decretaal opgelegde goedkeuringsprocedure moeten volgen. Voor projecten waarvoor subsidies via de samenwerkingsovereenkomst, thema water, worden aangevraagd, dient advies van het betreffende waterschap verkregen te worden. Het waterschap kan ook voorstellen formuleren rond de bevoegdheidsverdeling van de waterwegen en de onbevaarbare waterlopen met het oog op een meer geïntegreerde, samenhangende en efficiënte aanpak. Dergelijke voorstellen kunnen o.a. opwaarderingen bevatten onder de vorm van het klasseren van nietgeklasseerde grachten naar 3e of zelfs 2e categorie waterlopen. Anderzijds zullen ongetwijfeld ook verschuivingen tussen de verschillende categorieën deel uitmaken van de voorstellen. Deze voorstellen kunnen dan aan de bevoegde minister worden voorgelegd die de ultieme beslissing neemt.

Extra beheertaken Het waterschap kan instaan voor het gecoördineerd uitoefenen van een aantal taken die door de bevoegde overheden uitgevoerd moeten worden. Voorbeelden hiervan zijn het beheer van onbevaarbare waterlopen of het beheer en de exploitatie van de openbare rioleringen.

5.4. Organisatie en financiële aspecten Een waterschap is een samenwerkingsverband zonder rechtspersoonlijkheid of bevoegdheden. Een integrale aanpak vereist een vlotte communicatie en een goede doorstroom van informatie. Er wordt dan ook op verschillende niveaus overlegd:

Stuurgroepvergadering Dit overleg tussen vertegenwoordigers van het Vlaams gewest, provincies, gemeenten en in voorkomend geval, polders en wateringen, wordt minstens éénmaal per jaar georganiseerd op waterschapsniveau en vindt plaats in één van de gemeenten die deel uitmaken van het waterschap. De stuurgroep wordt aangevuld met de bekkencoördinator, een medewerker van het waterschapssecretariaat en eventuele vertegenwoordigers van waterketenbedrijven, het gemeentelijk Havenbedrijf en Nederlandse waterschappen of Nederlandse provincies.

Deze werkgroep op ambtelijk niveau werd opgericht per deelbekken, maar vergadert meestal per waterschap. Ze vindt minstens eenmaal per jaar plaats in één van de gemeenten die deel uitmaken van het waterschap. Alle betrokken actoren zijn hier vertegenwoordigd. Zij bereiden de acties voor.

Ad hoc werkgroep Ad hoc werkgroepen plegen overleg over specifieke acties en knelpunten waarbij enkel de betrokken actoren aanwezig zijn.

waterschappen

Permanente werkgroep

29

Secretariaat van het waterschap Het secretariaat wordt conform het decreet Integraal Waterbeleid waargenomen door de provincie en dient het nodige overleg te organiseren. Naast deze logistieke en administratieve taken is het ook belast met inhoudelijke aspecten. Zo moet het secretariaat het ontwerp van de deelbekkenbeheerplannen voorbereiden en de uitvoering ervan opvolgen. Verder kan het een coördinerende rol vervullen bij enkele taken van het waterschap. Om als lokaal bestuur deel te nemen aan een waterschap, moet er geen lidgeld betaald worden. De kosten verbonden aan de oprichting van een waterschap en aan de werking van het secretariaat zijn voor de provincie. Kosten verbonden aan het deel uitmaken van de stuurgroep en permanente werkgroep zijn voor het bestuur of de organisatie die een vertegenwoordiger afvaardigt.

5.5. Belang voor lokale besturen Lokale besturen hebben een grote impact op het waterbeleid. Alle 70 gemeenten samen beheren een areaal waterlopen dat zelfs nog iets groter is dan dat van de provincie. Gezien het steeds bovenlopen betreft, zijn de gemeenten, provincie en de Vlaamse overheid op elkaar aangewezen om samen problemen aan te pakken of kansen te benutten. Een waterschap is hiertoe het ideale forum. Het waterschapsteam wil een actieve en katalyserende rol spelen door acties te faciliteren en op te volgen. Zo kan ze lokale besturen helpen en maximaal ondersteunen bij de toepassing van een integraal waterbeleid.

waterschappen

Koude Beek voor en na beheermaatregelen. De integrale aanpak van de Koude Beekvallei wordt opgevolgd via een ad hoc werkgroep in de schoot van het waterschap © provincie Antwerpen

30

5.6. Een praktijkvoorbeeld Onder impuls van het Waterschap Mark en Weerijs werd tussen de Vlaamse waterloopbeheerders (Watering de Beneden Mark, Watering de Oostelijke Mark, Watering van Wuustwezel, Provincie Antwerpen en de Vlaamse Milieumaatschappij) en de Nederlandse waterloopbeheerders (Waterschap Brabantse Delta en Waterschap De Dommel) een afsprakennota opgemaakt waarin voor het eerst officieel afspraken werden vastgelegd voor het onderhoud van de waterlopen die de grens vormen tussen Vlaanderen en Nederland of over de grens heen stromen. Deze afspraken gaan onder meer over het maaien van de oevers van de waterlopen, het verwijderen van begroeiing uit waterlopen, het uitbaggeren van waterlopen en het bestrijden van exoten en plaagsoorten.

5.7. Contactgegevens

Maasbekken

Waterschap Mark en Weerijs Paul Naveau [email protected] T 03 240 54 67

Dijle-Zennebekken Waterschap Vrouwvliet

Paul Naveau [email protected] T 03 240 54 67

Netebekken Waterschap Waterschap Waterschap Waterschap Waterschap Waterschap

Beneden Nete Kleine Nete en Bollaak Kleine Nete en Aa Bovenlopen Kleine Nete Grote Nete en Wimp Grote Nete, Molse Nete en Grote Laak

Kassandra Driezen [email protected] T 03 240 54 61

Benedenscheldebekken

Waterschap Rivierenland Waterschap De Beneden Vliet Waterschap Het Schijn Kathleen Van Dorslaer [email protected] T 03 240 64 98

Waterschap Land Van Waas (coördinatie provincie Oost-Vlaanderen) Waterschap Zenne-Noord (coördinatie provincie Vlaams-Brabant) Waterschap Dijle-Noord (coördinatie provincie Vlaams-Brabant) Voor meer informatie zie: www.provant.be/waterschappen

waterschappen

Volgende waterschappen liggen deels op grondgebied van de provincie Antwerpen, maar worden door een andere provincie gecoördineerd:

31

32

Leadergebieden

6. Leadergebieden 6.1. Wat zijn Leadergebieden? LEADER staat voor “Liaison Entre Actions de Dévelopment de l’Economie Rurale”. De bedoeling is om via een samenwerking van onderuit (bottom-up) tussen plattelandsactoren te komen tot innovatieve gebiedsgerichte plattelandsprojecten. Er werden twee Leadergebieden in de provincie Antwerpen afgebakend: ‘De MarkAnte Kempen’ en ‘Regio Midden - Kempen beweegt’. Deze gebieden zijn erkend voor de periode 2008-2013. Beide gebieden worden bestuurd door een Plaatselijke Groep (een publiek private samenwerking van gemeentebesturen, vzw’s en privépersonen actief in het gebied rond platteland), die een Lokale Ontwikkelingsstrategie uitdachten. De Lokale Ontwikkelingsstrategie beschrijft in de eerste plaats welke problemen of doelstellingen men in het gebied wil aanpakken. Projecten die kaderen binnen deze ontwikkelingsstrategie kunnen aanspraak maken op Europese, Vlaamse en provinciale subsidies.

Leadergebieden

LEADER is een Europees subsidiëringsprogramma voor plattelandsontwikkeling. Het is de 4e As van het Europese Programma voor Plattelandsontwikkeling dat loopt van 2007 tot 2013.

33

6.2. Waarom werden Leadergebieden opgericht? De Leader methodiek heeft tot doel plattelandsactoren, georganiseerd in Plaatselijke Groepen (PG), ertoe aan te zetten en te helpen nadenken over het potentieel van hun gebied op lange termijn. PG’s bestaande uit het middenveld, economische actoren, gemeenten en provincies. Ze ontwerpen een geïntegreerde en gebiedsgerichte ontwikkelingsstrategie en zijn verantwoordelijk voor de uitvoering ervan. Op deze manier bevordert men de betrokkenheid van de plaatselijke actoren en accentueert men de eigenheid van de plattelandsgebieden.

6.3. Wat doen Leadergebieden? Plaatselijke groepen worden aangezet om kwalitatief hoogstaande, geïntegreerde originele strategieën te ontwikkelen. Vanuit deze strategieën worden acties uitgevoerd. Acties moeten minimaal gericht zijn op de verbetering van de huidige diversiteit en basiskwaliteit van het Vlaamse platteland. Deze basiskwaliteit omvat verschillende aspecten: milieu, natuur, economie, sociale voorzieningen,… Acties ontwikkeld binnen een ontwikkelingsstrategie van een Leadergebied, passen ook binnen een van de vijf volgende maatregelen: 1. bevorderen van toeristische activiteiten, 2. basisvoorzieningen voor economie en de plattelandsbevolking, 3. dorpskernvernieuwing en ontwikkeling, 4. instandhouding en opwaardering van het landelijk erfgoed, 5. opleiding en vorming van ruraal ondernemerschap De ontwikkelingsstrategie van Leadergebied “ Regio Midden - Kempen beweegt!” vind je hier: http://www.middenkempen.be/?CategoryID=217 De ontwikkelingsstrategie van Leadergebied “ Markante Kempen” vind je hier: http://www.leadermarkaantekempen.be/mediafiles/32.pdf

6.4. Organisatie en financiële aspecten In de provincie Antwerpen is de Leaderwerking ingebed in RURANT vzw, het platform voor rurale ontwikkeling in de provincie Antwerpen. Rurant fungeert als een kennis en faciliteringscentrum van het provinciaal landschapsbeleid, www.rurant.be.

Leadergebieden

Een Leadergroep bestaat uit plaatselijke actoren; zowel uit het middenveld, economische actoren, gemeenten en provincies.

34

6.5. Belang voor lokale besturen? Lokale besturen gelegen in een Leadergebied zijn lid van de Plaatselijk Groep en betalen daartoe geen lidgeld. Lokale besturen werken dus mee aan het uitwerken van de ontwikkelingsstrategieën en nadien ook bij de ontwikkeling en uitvoering van acties.

6.6. Enkele praktijkvoorbeelden Volgende projecten worden gefinancierd via Leader Regio Midden-Kempen Beweegt! Promotor:Bvba Hoebenschot Lichtaart project: Ooit van bomen gehoord? Het project ‘Ooit van bomen gehoord?’ is een educatief project waarbij kinderen van de derde graad van de lagere school worden geïnitieerd in het kweken van een eigen boom en het onderhoud ervan. De initiatie gebeurt op een heuse professionele boomkwekerij dichtbij de school gelegen. Volgende doelstellingen uit het ontwikkelingsplan van leader Regio Midden - Kempen beweegt! worden hier bereikt 1. Ondersteuning van lokale economie en het ruraal ondernemerschap 2. Verenigingen(scholen) en bewonersgroepen inspireren en activeren, opdat ze de waarden van het platteland beseffen en betrekken in hun werking 3. Sociale initiatieven en infrastructuur oprichten, uitbouwen en coördineren in de nabijheid van de bewoners (nabijheidsedcuatie op een professioneel bedrijf) Meer info: www.hoebenschot.be en www.ooitvanbomengehoord.be

Leadergebieden

“Ooit van bomen gehoord?” © Leader Regio Midden - Kempen beweegt!

35

Volgende projecten worden gefinancierd via Leader Regio MarkAnte Kempen: Boerenmarkt in Kasterlee Kasterlee is een landelijke gemeente met naast veel landbouwbedrijven ook een groot aantal kleine hobbytelers en -kwekers. De zomerse boerenmarkt is een markt waar plaatselijke landbouwers en anderen zelf geproduceerde landbouwproducten kunnen aanbieden. Het is een markt waar consument en producent elkaar ontmoeten. Zo krijgt de consument het verhaal achter het product te horen. De markt vindt enkel plaats in het toeristisch seizoen. Promotor: gemeente Kasterlee Info: www.kasterlee.be Veldkapellen getuigen in Brecht Het project “Veldkapellen getuigen” in Brecht heeft als doel het landelijke erfgoed, vertegenwoordigd door de veldkapellen in de gemeente Brecht, op te waarderen en terug in de kijker te zetten. Instandhouding en opwaardering van het klein landelijk erfgoed staan centraal. Promotor: gemeente Brecht Info: www. brecht.be

Veldkapel in Brecht © Leader Regio MarkAnte Kempen

Onthaalcentrum toeristen- VVV Essen De hedendaagse toerist wil op een creatieve, interactieve manier inspiratie opdoen om van zijn vakantie een onvergetelijke gebeurtenis te maken. Dit passen we toe in een nieuwe onthaalruimte aan het bestaande VVV-kantoor met interactief materiaal.

Leadergebieden

Onthaalcentrum Essen voor renovatie © Leader Regio MarkAnte Kempen

36

Gelmel: de musical- stad Hoogstraten Naar aanleiding van de viering van 800 jaar Hoogstraten werkt de stad samen met verscheidene lokale verenigingen een massaspektakel uit over de legende van de Noorman Gelmel, die zich na een lange tocht in Hoogstraten zou gevestigd hebben. vzw Plattelandsklassen - ‘Ontwikkeling van een plattelandseducatief netwerk’ vzw Plattelandsklassen initieert in samenwerking met 7 gemeenten uit LEADER-gebied MarkAnte Kempen: Arendonk, Hoogstraten, Ravels, Brecht, Essen, Kalmthout en Wuustwezel, een netwerk van nabijheidsboerderijen die zich richten op schoolbezoeken voor lagere scholen.

6.7. Contactgegevens Leader Regio Midden-Kempen beweegt! Coördinator: Kristien Vanlommel RURANT vzw Hooibeeksedijk 1 |2440 Geel [email protected] T 014 85 27 07 | F 014 85 36 15 www.middenkempen.be

Leader Regio MarkAante Kempen

Leadergebieden

Coördinator: Miel Gilis RURANT vzw Hooibeeksedijk 1 | 2440 Geel [email protected] T 014 85 27 07 | 0474 58 97 71 www.leadermarkaantekempen.be

37

38

Vzw Kempens Landschap

7. Vzw Kempens Landschap 7.1. Wat is vzw Kempens Landschap? De vzw Kempens Landschap is geen natuur- of monumentenvereniging, maar een landschapsvereniging. Ze heeft als doel om allerhande waardevolle landschapselementen in de provincie Antwerpen te verwerven, te beschermen, te herstellen en op te waarderen. Op die manier wil ze zich bekommeren om de open ruimte, om natuurlijk en historisch erfgoed, en om de monumenten die landschapsbepalend zijn. Gebieden in eigendom worden in samenspraak met de betrokken gemeenten beheerd, ontsloten en opengesteld. Momenteel heeft de vzw Kempens Landschap 650 ha in eigendom, grote en kleine domeinen, maar allen gebieden die vanuit landschappelijk oogpunt onder een bepaalde druk stonden. Denken we maar aan het bosgebied ‘de Caters’ in Schilde, het openruimte gebied in Borsbeek, de windmolen van Gierle of domein Ter Speelbergen in Putte, de Keiheuvel in Balen, domein Roosendael in Sint-Katelijne-Waver, de kolonies van Wortel en Merksplas, de Merode, … Door een integraal beheer van het Kempens landschappelijk erfgoed wordt alvast gestreefd naar het behoud en de ontwikkeling van natuur, open ruimte, al dan niet beschermd gebouwenpatrimonium en recreatie.


De vzw Kempens Landschap werd opgericht in november 1997 op initiatief van de provincie Antwerpen en een 40-tal Kempense gemeentebesturen, mede in uitvoering van een beleidslijn in het provinciaal bestuursakkoord. Momenteel is de vzw actief in 50 gemeenten in de provincie Antwerpen

39

7.2. Waarom werd Kempens Landschap opgericht? De idee voor een landschapsstichting (zoals het toen werd genoemd) is oorspronkelijk ontstaan uit bezorgdheid voor de veiligstelling van de grote landgoederen in de provincie Antwerpen. Inspiratie werd hiervoor gevonden bij voorbeelden in Engeland (British National Trust) en Nederland (de 12 provinciale landschapsstichtingen). De aanzet voor een effectieve start was de bekommernis om de unieke open landschappen van de zogenaamde kolonies van Wortel en Merksplas te kunnen blijven behouden in de toekomst.

7.3. Wat doet Kempens landschap? De vzw streeft – hoofdzakelijk via verwerving – naar de veiligstelling van landschap en natuur- en cultuurpatrimonium in de provincie Antwerpen. Dit betekent de instandhouding, het beheer, de ontsluiting en de publieksgerichte openstelling van open monumenten in haar bezit. Steeds meer wordt gestreefd naar een ruimer draagvlak waarin verschillende overheden, maatschappelijke geledingen en zelfs individuele burgers betrokken worden bij het behoud van landschappen in hun eigen leefomgeving. Betrokkenen zijn gemeentebesturen, het Vlaams gewest (Agentschap voor Natuur en Bos, Agentschap voor Onroerend erfgoed en de Vlaamse Landmaatschappij), landelijke natuurverenigingen, landbouwverenigingen en de bedrijfswereld. De één-op-één relatie met de gemeente speelt hierbij een belangrijke rol; immers geen veiligstelling zonder lokaal draagvlak. Ook de link en goede relatie met de landbouwers om het open landschap te behouden is belangrijk.


Molen “In stormen sterk” © Kempens Landschap vzw

40

Via de ‘Nieuwsbrief ’ worden de aangesloten gemeenten geïnformeerd over de projecten die Kempens Landschap realiseert, dit ter inspiratie voor andere landschapsprojecten binnen een andere gemeente. Als neutrale partner en een belangrijk netwerk vervult Kempens Landschap ook een belangrijke coördinerende rol in dossiers die qua omvang en complexiteit niet onder te brengen zin onder één noemer. Voorbeelden hiervan zijn de kolonies van Wortel en Merksplas.

7.4. Organisatie en financiële aspecten Kempens Landschap is een private vzw. Gemeenten die willen toetreden tot Kempens Landschap vzw betalen een solidariteitsbijdrage (0,1 euro) per inwoner. Ze verbinden zich om voor 10% tussen te komen in de aankoop van patrimonium op het grondgebied van hun gemeente en nemen het engagement om in goed rentmeesterschap de inrichting en het beheer van het verworven patrimonium op te nemen. De vzw Kempens Landschap blijft aansturen, coördineren en ondersteunen. Vanuit de provincie Antwerpen mag Kempens Landschap jaarlijks rekenen op een substantiële werkingsbijdrage. Ook de bedrijfswereld heeft (financieel) engagement aangegaan; vandaag kan Kempens Landschap rekenen op ongeveer 20 donateurs die de doelstellingen van de vereniging ondersteunen.

7.5. Belang voor lokale besturen? Deelnemende gemeente kunnen dossiers aanbrengen om via aankoop tot veiligstelling, inrichting, beheer en waar mogelijk tot recreatieve ontsluiting over te gaan. Eigendomsrecht geeft immers nog steeds de meeste zekerheid naar de toekomst. Sinds kort ondersteunt de vzw Kempens Landschap ook de gemeente of private partners in dossiers waar verwerving niet speelt, maar waarbij de complexiteit vraagt om hulp en/of expertise. Voorbeelden van dergelijke dossiers zijn water- en windmolens, landgoederen, kasteelparken, militaire domeinen en klein en groot religieus erfgoed.

7.6. Enkele praktijkvoorbeelden Domein de Poppelaer in Brecht

Domein de Poppelaer in Brecht © James van Leuven

Domein ‘de Poppelaer’ was de eerst aankoop van Kempens Landschap. Sindsdien heeft deze toegangspoort tot de Brechtse heide een ware gedaanteverwisseling ondergaan. Basis hiervoor vormde het opgemaakte bosbeheerplan i.s.m. het Agentschap voor Natuur en Bos en Onroerend Erfgoed. Nadien heeft de gemeente Brecht hier haar verantwoordelijkheid opgenomen wat betreft inrichting en beheer. Wandelaars, ruiters, jeugdbewegingen en de aanpalende school kunnen nu volop genieten van dit voor publiek opengestelde bos. Als startdossier was dit – en is nog steeds – een voorbeelddossier voor vele volgende (bos)aankopen..

Als partners van het eerste uur hadden de stad Geel en de gemeente Mol van bij de start vanuit hun gemeentelijk natuurontwikkelingsplan gebieden aangeduid waar vzw Kempens Landschap actief kon zijn. Op de grens van de beide gemeenten (regio Bel) werden zo verschillende stuifduinen en de zogenaamde Duivelskuil (moeraszone) verworven en veiliggesteld. Samenwerking met de landbouwsector stond in het behoud van deze ruimte voorop. Immers vzw Kempens Landschap aanziet de landbouwsector als een belangrijke partner voor het beheer van deze gebieden. De in dit dossier opgebouwde relaties met de landbouwers heeft nadien nog vele open-ruimte dossier doen volgen te Borsbeek, te Westerlo/Herselt (de Merode), te Brecht, …

Stuifduin in Geel © James van Leuven


Bel en de Duivelskuil in Geel en Mol

Duivelskuil in Mol © Kempens Landschap vzw

41

Domein Roosendael in Sint-Katelijne-Waver Met de veiligstelling van domein Roosendael, voormalige cisterciënzerinnenabdij, begaf vzw Kempens Landschap zich voor het eerst op het gebied van (religieus) erfgoed. In dit dossier werd door een multidisciplinaire benadering een nieuwe toekomst geschapen voor natuur en cultuur. Het 17 ha grote domein, gelegen langs de Nete, heeft de vzw ook in staat gesteld expertise op te bouwen wat betreft financiering, restauratie en herbestemming van waardevol gebouwenpatrimonium. Vele gelijkaardige dossiers zijn nog gevolgd – domein Ter Speelbergen in Putte, bezoekerscentrum Den Eik te Laakdal,…Domein Roosendael © Kempens Landschap vzw andere staan voor de deur. Denken we maar aan de vele kapellen, abdijen en kloosterdomeinen die roepen naar een nieuwe functie; allen bovendien verweven in een landschappelijk kader… vzw Kempens Landschap wil samen met de gemeenten de uitdaging aangaan!

De Kolonies en de Merode


Vanuit de oprichtingsgedachte – veiligstellen van landgoederen – vormen de Kolonie in de Noorderkempen en de Merode in de Zuiderkempen speerpunten binnen de werking van de vzw. Het veilig stellen van deze landgoederen kon Kempens Landschap vzw realiseren via publiek-private samenwerkingsverbanden. Zo kon de voormalige landlopersboerderij worden gered en herbestemd tot ‘boerderijklassen’ en kon ‘Den Eik’ in Laakdal uitgroeien tot dé toegangspoort tot domein de Merode.

42

Landlopersboerderij - Wortel-Kolonie © James van Leuven

7.8. Contactgegevens VZW Kempens landschap

“Landschap, het is mooi om te zien dat dit groeit en hoe dit groeit. Wat dat betreft tikt de tijd in ons voordeel. Het besef dat landschap het beschermen waard is, neemt nog altijd toe!”


Directeur: Philippe De Backer Domein Ter Speelbergen Peredreef 5 | 2580 Putte [email protected] T 015 22 82 30 | F 015 22 82 31 www.kempenslandschap.be

43

44


8. Toeristische regio’s en clusters 8.1. Wat is een toeristische regio en een cluster?


Toeristisch Vlaanderen wordt in 3 grote delen opgesplitst: de kust, de 6 kunststeden en 15 groene regio’s. Naast de 2 kunststeden Antwerpen en Mechelen, zijn 2 van deze groene regio’s gelegen in de provincie Antwerpen, namelijk de Antwerpse Kempen en Scheldeland. Scheldeland is daarenboven een provinciegrensoverschrijdende regio met Oost-Vlaanderen. Beide regio’s weerspiegelen een functionele samenhang tussen gemeenten en zijn herkenbaar als geheel voor zowel bewoners als toeristen. Binnen elke regio zijn er een aantal bovenlokale intergemeentelijke samenwerkingsverbanden of “clusters” actief. Regiowerking en clusters zijn de schakels tussen enerzijds het provinciale niveau waarop Toerisme Provincie Antwerpen vzw (TPA) actief is en het lokale gemeentelijke niveau.

45

8.2. Waarom toeristische clusters? Toeristische clusters zijn in het leven geroepen om volgende doelstellingen te realiseren: l schakel zijn tussen enerzijds het provinciale niveau (TPA) en regioniveau (Antwerpse Kempen en Scheldeland) en anderzijds het lokale niveau; l zorgen voor afstemming van geografische productclusters op bovenlokale samenwerkingsverbanden; l faciliteren van samenwerking tussen ‘toeristische trekkers’ en gemeenten met een minder uitgesproken toeristisch profiel; l bevorderen van samenwerking tussen toerismediensten, gemeentebesturen en vrijwilligersverenigingen; l vergroten van de betrokkenheid van de lokale overheid (m.a.w. toerisme hoog genoeg op de agenda); bevorderen van de betrokkenheid van de privésector; l streven naar een beheersbare grootte van het samenwerkingsverband; l ondersteuning door een gekwalificeerd medewerker (‘clustercoördinator’) voorzien; bundelen van de (financiële) middelen. Toeristische clusters hebben als doel te zorgen voor een duurzame ontwikkeling van toerisme en recreatie in een toeristisch recreatief deelgebied.

8.3. Wat doen toeristische clusters? Het takenpakket van een toeristische cluster is aanvullend aan dat van de gemeente en lokale VVV’s enerzijds en van de regio’s Antwerpse Kempen en Scheldeland (en TPA) anderzijds.


Het takenpakket en de actieplannen van een toeristische cluster kan er als volgt uitzien:

46

Op het gebied van netwerking l informatie-uitwisseling over beleidsmaatregelen, activiteiten en initiatieven op het lokale vlak, o.m. met het oog op afstemming, promotie en kennisopbouw (bijvoorbeeld evenementen, nieuwe publicaties en persberichten) l informatie-uitwisseling tussen het lokale en regionale/provinciale niveau Op het gebied van beleidsvoering l opstellen van beleids- en actieplannen Op het gebied van onthaal l coördinatie fietsverhuur l coördinatie gidsenwerking l vorming onthaalmedewerkers (infokantoren, logiesbedrijven) op niveau samenwerkingsverband l secundaire distributiepunten voor toeristische informatie l bijdragen tot een goede organisatie van het bezoekersonthaal in het werkingsgebied l distributie van de TPA-publicaties Antwerpse Kempen of de publicaties van Toerisme Scheldeland Op het gebied van productontwikkeling l routenetwerken voor wandelaars, ruiters en mountainbikers l netwerken van kleinschalige toeristische infrastructuur (bijvoorbeeld zitbanken, schuilplaatsen en informatieborden)

l l l l

cyclussen van wandelingen of fietstochten bovenlokale evenementen dagtrips voor groepen geschenkbons

Op het gebied van communicatie Aanmaken van: l website l deelname aan beurzen en aanwezigheid op publieksmanifestaties l brochure dagtrips voor groepen l toeristische kaart l toeristische informatiebrochure l evenementenkalender l logiesfolder l vakantiekrant l geogidsen


Kalmthoutse Heide © TPA

47

8.4. Organisatie en financiële aspecten Regio Antwerpse Kempen Het algemene beleid, de productontwikkeling en de marketing ten aanzien van de Antwerpse Kempen zijn ingebed binnen in de werking van TPA. De gemeenten hebben echter, zowel financieel als inhoudelijk, een belangrijke inbreng in de communicatie- en promotiemiddelen van TPA. Daarnaast engageert TPA zich om binnen de limieten van zijn begroting een personeelslid halftijds in te zetten voor de voorbereiding en coördinatie, uitvoering en/of ondersteuning van de acties van toeristische clusters. (De helft van de personeelskost van deze coördinator wordt door het samenwerkingsverband aan TPA vergoed voor het gedeelte ervan dat betrekking heeft op de werking van het samenwerkingsverband.)


TPA treedt op als werkgever maar houdt bij de aansturing van de coördinator rekening met de aanbevelingen en beslissingen van de toeristische clusters.

Kajak op de Kleine Nete © TPA

48

Binnen een toeristische cluster worden de nodige financiële middelen bij elkaar gebracht: - een vast bedrag voor elke gemeente; - een bijdrage van de gemeenten die afhangt van de draagkracht (cf. bevolkingsaantal); - een bijdrage van de gemeenten die afhangt van het toeristisch belang; - eigen ontvangsten uit verkoop van publicaties en producten, sponsoring e.d.; - gebeurlijke projectsubsidies van TPA, Toerisme Vlaanderen of andere organisaties.

De organisatie ligt anders in de regio Scheldeland: De regio Scheldeland beschikt over een eigen toeristische organisatie: Toerisme Scheldeland vzw (TSL). Van deze vzw maken naast de betrokken gemeentebesturen en samenwerkingsverbanden o.m. ook de provincies Oost-Vlaanderen en Antwerpen en hun toeristische organisaties (TOV en TPA) deel uit. TSL beschikt over een werkingsbudget dat samengesteld is uit bijdragen van gemeenten en provinciale toeristische organisaties, maar heeft geen eigen personeel. Personeel wordt ter beschikking gesteld door TOV (2 VTE) en TPA (1 VTE).

De 2 clusters in Scheldeland beschikken over een budget dat bestaat uit eigen inkomsten, toelagen van de betrokken gemeenten (berekend in functie van relatief toeristisch belang), een forfaitaire jaarlijkse convenantbijdrage van TPA en de jaarlijkse financiële ondersteuning van TPA voor de clustercoördinator. De werking van de clusters is autonoom, binnen het kader van de samenwerkingsovereenkomst die ondertekend werd door de betrokken gemeenten, de cluster en TPA. Wel engageren de clusters zich om ook te werken binnen het kader van Scheldeland (o.a. strategisch plan voor toerisme en recreatie in Scheldeland) en in continu overleg met TPA (manager TPA maakt deel uit van dagelijks bestuur of directiecomité). In tegenstelling tot de Antwerpse Kempen bestaat deze bovenlokale samenwerking in het Antwerpse Scheldeland al lang en is ze vanuit de basis gegroeid. In zekere zin inspireerde deze clusterwerking dan ook de clusterwerking in de Antwerpse Kempen.

8.5. Belang voor lokale besturen? Gemeenten kunnen participeren in een toeristisch intergemeentelijk samenwerkingsverband, de toeristische cluster, en op die manier samenwerken aan het versterken van de streekidentiteit en zodoende ook werken aan de uitvoering van hun eigen beleid rond toerisme en recreatie.

8.6. Enkele praktijkvoorbeelden Stabbelwandelingen in de Vallei van de Grote Nete In de Vallei van de Grote Nete organiseert het samenwerkingsverband jaarlijks de Stabbelwandelingen tijdens de zomer. Tijdens de vierde editie van dit evenement in 2009 telde de Stabbel bijna 3000 deelnemers, verdeeld over de verschillende data waarop de wandelingen in elk van de gemeenten plaatsvond. Deze wandelingen richten zich tevens speciaal op kinderen die verwend worden met leuke cadeautjes en animatie. Naast de Stabbel organiseert de cluster ook jaarlijks winterwandelingen en het volledige aanbod wordt gebundeld in een wandelen fietsbrochure.


In de TSL- clusters zijn de clustercoördinatoren, in tegenstelling tot de clustercoördinatoren in de Antwerpse Kempen, geen personeelsleden van TPA. Elke cluster (die als organisatievorm elk een aparte vzw zijn) beschikt over eigen personeelsleden, waaronder een ‘toeristische coördinator’. Deze toeristische coördinatoren worden door TPA ook beschouwd als clustercoördinatoren waarvoor TPA jaarlijks een financiële ondersteuning geeft; dit compenseert het feit dat de clustercoördinatoren in de Antwerpse Kempen op de personeelsrol van TPA staan.

49

Fietsers in de Noordertuin van Antwerpen © TPA


De Noordertuin van Antwerpen, toeristiche brochure De Noordertuin van Antwerpen publiceerde een prachtige brochure over hun cluster, een zeer geslaagde smaakmaker die de troeven van de deelregio schitterend in beeld brengt. Tijdens de kennismakingsdag worden de gemeenten van de cluster uitgenodigd om specifiek met het toeristische aanbod van de gastgemeente kennis te maken en zo nieuwe ideeën op te doen. Ook de Schakel biedt een mooi voorbeeld van samenwerking in de Noordertuin waarbij over de volledige cluster de fietstrajecten van Schakel West uitgestippeld worden. De VTBkultuur fietszoektocht zorgde voor een actieve ontdekking van de Noordertuin tijdens de zomer van 2009.

Daguitstappen in het Land van Playsantiën Het Land van Playsantiën stond enkele jaren geleden centraal in de fietszoektocht van het Davidsfonds. Dit leidde vervolgens tot een succesverhaal toen de formule herwerkt werd in een daguitstap voor groepen, een Rondje Plezier in het Land van Vertier. De talrijke mogelijkheden voor dagtrips en groepsuitstappen werden gebundeld in een brochure. De cluster organiseert ook wandelen fietsevenementen alsook nieuwe concepten zoals Happen en Trappen, een samenwerking met de lokale horeca en het fietsaanbod in de deelregio. Aantrekkelijke brochures informeren over het ruime aanbod aan mogelijkheden in de cluster.

Wandelnetwerk in Klein-Brabant

Wandelnetwerk in Klein-Brabant © TPA

50

In Klein-Brabant ontwikkelde het samenwerkingsverband Toerisme Klein-Brabant - Scheldeland (TKBS) het eerste wandelnetwerk, gebaseerd op het knooppuntensysteem, in de regio. TKBS investeerde hierbij in o.m. een gepaste bewegwijzering van het netwerk en de uitgifte van een wandelkaart ‘In het Land van Stille Waters’. Na een goed jaar zijn reeds meer dan 5.000 exemplaren van deze wandelkaart verkocht. TKBS bewees hiermee dat het mogelijk is om op een bovenlokaal niveau een toeristisch product uit te werken (waarbij het landschap een cruciaal element vormt) dat aanslaat bij toeristen en recreanten.

Toerischtische brochures in de regio Scheldeland Zowel TKBS als Toerisme Rupelstreek-Vaartland (TRVL) geven jaarlijks een brochure uit waarin het aanbod voor groepen centraal staat. Op deze manier bundelen ze het gezamenlijke aanbod voor dagtrips (waaronder dat van actoren die sterk begaan zijn met het landschap) in hun hele werkingsgebied. Het feit dat door dit overzicht de potentiële bezoekersgroepen een ruime keuze krijgen om een dagtrip naar eigen smaak en interesses samen te stellen is ontegensprekelijk een pluspunt voor het toerisme naar de cluster in het algemeen en voor elke toeristische en recreatieve aanbieder in het bijzonder. De gezamenlijke promotie van de bezoekmogelijkheden is efficiënter en heeft een groter bereik dan wanneer elke ‘attractie’ zich in gespreide slagorde aan de potentiële bezoeker aanbiedt.


Hierop voortgaand bundelt Toerisme Scheldeland op zijn beurt de groepspublicaties van de 2 clusters en van de andere bestemmingen in de regio Scheldeland in een map die ingezet wordt voor de promotie van de hele regio, o.m. door verspreiding op publieksbeurzen. Door het op het hogere niveau van de regio tillen van de promotie, profiteren op hun beurt de diverse aanbieders van de naamsbekendheid van de andere partners en van de toeristische regio als geheel.

51

8.7. Contactgegevens

Regio Toerisme Antwerpse Kempen Regiocoördinator: Eva Janssens ’t Steentje Grote markt 44 | 2300 Turnhout [email protected] T 014 40 82 70

Toeristische clusters

1. Grensland Hoogstraten Stijn Marinus ’t Steentje Grote markt 44 | 2300 Turnhout [email protected] T 014 40 82 67

2. Het Groene Neteland Cris Rutten Vorselaarsebaan 54 | 2200 Herentals [email protected] T 014 30 15 40


3. Land van Playsantiën

52

Tom Van Wassenbergh Antwerpsesteenweg 246 | 2390 Westmalle [email protected] T 03 310 05 13

4. Land van Turnhout Stijn Marinus ’t Steentje Grote markt 44 | 2300 Turnhout [email protected] T 014 40 82 67

5. Lier en het Pallieterland Tom Van Wassenbergh Bergop 2 |2220 Heist-op-den-Berg [email protected] T 015 25 15 82

6. Noordertuin van Antwerpen Tom Van Wassenbergh Bredabaan 399 | 2930 Brasschaat [email protected] T 03 650 03 85

7. Vallei van de grote Nete Cris Rutten Pastoor Van Haechtplein 12 | 2450 Meerhout [email protected] T 014 301540

8. Kempense Meren An Kersemans Postelsesteenweg 71 | 2400 Mol [email protected] T 014 816022

Regio Toerisme Scheldeland Inge Stevens, regiocoördinator Toerisme Scheldeland Hemelstraat 133 A | 9200 Dendermonde [email protected] T 052 33 89 25 | F 052 33 89 29 www.scheldeland.be

Toeristische clusters

1. VVV Klein-Brabant Scheldeland Jo de Vriendt Het landhuis Boomstraat 1 | 2880 Bornem [email protected] T 03 899 28 68

2. Toerisme Rupelstreek-Vaartland Greet Sas Kapelstraat 83 | 2850 Boom [email protected] T 03 880 76 25


Gaston Maes, manager TPA-Mechelen/Scheldeland Toerismehuis ‘de Gulden Arent’ Hallestraat 2-4-6 | 2800 Mechelen [email protected] T 015 29 77 55 | F 015 29 77 59 www.tpa.be

53

Deze brochure werd samengesteld door de provincie Antwerpen (Dienst Duurzaam Milieu- en Natuurbeleid, cel beleid) met medewerking van: Bosgroep Antwerpen Noord vzw, Bosgroep Kempense Heuvelrug vzw, Bosgroep Zuiderkempen vzw, Regionaal Landschap de Voorkempen vzw, Regionaal Landschap Rivierenland vzw, Regionaal Landschap Kleine en Grote Nete vzw, Dienst Waterbeleid provincie Antwerpen, Kempens Landschap vzw, Leadergebied Regio MarkAnte Kempen, Leadergebied Midden- Kempen beweegt!, Toerisme provincie Antwerpen vzw en Natuurpunt beleid vzw.

De foto’s op de cover zijn in volgorde: Bos in de herfst © Bosgroep Antwerpen Noord en Zuid vzw De kleine Aa © Regionaal Landschap Kleine en Grote Nete vzw Overstromingsgebied aan de Itterbeek te Koningshooikt © provincie Antwerpen Veldkapel in Brecht © leadergebied MarkAnte Kempen Ter Speelbergen, een ontmoetingsplaats voor mensen © Kempens Landschap vzw Fietsers in het Scheldeland © Tpa

Departement Leefmilieu Dienst Duurzaam Milieu- en Natuurbeleid Koningin Elisabethlei 22 | 2018 Antwerpen

54

Samen werken aan natuur en landschap in de provincie Antwerpen

Recommend Documents