01
ideeënbundel
Fryslân vanaf het water beleving van ruimtelijke kwaliteit van het Friese landschap door waterrecreanten
Voorwoord Inhoudsopgave: Voorwoord • Inleiding • Toeristische thema’s • Typen watersporters • Belevingsaspecten • Herkennen en waarderen • Beleving Fryslân Deelgebieden • Fries Merengebied • IJsselmeerkust • Vaarten en kanalen • Watersteden • Literatuurlijst
Fryslân is de waterprovincie van Nederland. De meren, kanalen en vaarten, de natuur en het landschap in combinatie met de historische dorpen en steden maken Fryslân tot een gewaardeerd watersportgebied. Fryslân vanaf het water, ‘beleving van ruimtelijke kwaliteit van het Friese landschap door waterrecreanten’ is een ideeënbundel. Het is bedoelt als bouwsteen voor de Provincie Fryslân en voor gemeenten om aan de slag te gaan met ruimtelijke kwaliteit van ontwikkelingen langs het Friese water. Het geeft de resultaten weer van een belevingsonderzoek, zowel kwantitatief (enquêtes) als kwalitatief (interviews), dat in de zomermaanden van 2007 in het Friese merengebied is uitgevoerd. In het kader van Het Friese Merenproject vinden allerlei initiatieven plaats die de kwaliteit van Fryslân als waterprovincie versterken. Inzicht in de mening van de watersporter is belangrijk om succesvolle plannen te maken en uit te voeren. Uit het onderzoek blijkt dat het Friese landschap een dikke 8 krijgt van de waterrecreant. Maar dezelfde recreant ziet ook een achteruitgang in de ruimtelijke kwaliteit van Fryslân. Deze achteruitgang wordt vooral gesignaleerd in de nieuwe bebouwing van woon- , werk- of recreatieontwikkelingen. De negatieve invloed die dit tot gevolg heeft, kan er toe leiden dat de waterrecreant andere bestemmingen kiest. Daar bovenop bestaat de indruk dat bij uitbreidingsen bouwplannen nog onvoldoende rekening wordt gehouden met de invloed daarvan op de beleving vanaf het water.
2
‘Houtbouw en natuurlijke producten. en dat zou ze moeten uitstralen:
De provincie onderschrijft om meerdere redenen het belang van een hoogwaardig kwalitatief landschap in het Streekplan Fryslân 2007 ‘Om de kwaliteit fan de romte’. Er wordt ingezet op de versterking van de ruimtelijke kwaliteit van het landschap en de bebouwing. Deze toegenomen aandacht komt voort uit de ambitie om het Friese landschap, ondanks de druk van (bedrijfs)bebouwing, infrastructuur en de schaalvergroting van functies, ook in de toekomst een dikke 8 te laten scoren.
Wat leest u in welk document:
Gebrek aan structuur en onvoldoende aandacht voor landschappelijke inpassing kan er toe leiden dat het beeldbepalende landschap ten onder gaat aan de ‘terreur van kleine beslissingen’. Dit heeft grote gevolgen voor de (visuele) beleving van Fryslân door inwoners en recreatieve bezoekers.
gegevens die het onderzoek heeft opgeleverd uitgewerkt
Doel van dit onderzoek is om meer inzicht te krijgen in de gewenste ruimtelijke criteria, die waterrecreanten belangrijk vinden. Deze bevindingen worden gebruikt als inbreng voor de tweede fase van Het Friese Merenproject en krijgen zo mogelijk een plek in concrete projecten.
samen geven een goede indruk en onderbouwing van de
01 Ideeënbundel; conclusies en aanbevelingen 02 Kwantitatief onderzoek 03 Kwalitatief onderzoek De resultaten van het onderzoek dat in de zomer van 2007 onder watersporters in de Provincie Fryslân is uitgevoerd, is uitgewerkt in drie documenten. Het deelrapport dat u nu leest (01) is de ideeënbundel. Hierin zijn de in een algemene tekst, met ideeën en suggesties voor een succesvolle ontwikkeling. Dit deel biedt de inspiratie om op verder te bouwen. De delen 02 en 03 bieden achtereenvolgens inzicht in het kwalitatieve onderzoek en het kwantitatieve onderzoek. De drie documenten landschapsbeleving die waterrecreanten in Fryslân ervaren. De documenten onderbouwen ook de urgentie om met zorg en aandacht beleid voor Fryslân vanaf het water te ontwikkelen
De Provincie en gemeenten zijn aan zet om de ruimtelijke kwaliteit van Fryslân te verbeteren, vóórdat het Friese landschap onomkeerbare schade leidt en vóórdat de waterrecreant een andere, mooiere, bestemming heeft gevonden. Het Friese landschap krijgt nu een 8+, maar de beleving van Fryslân vanaf het water is nog onvoldoende in beeld gebracht en in beleid vertaald om die kwaliteit ook te kunnen behouden.
Fryslân is immers een natuurproduct : Niet al die luxe en pronkzucht’
3
Conclusies Belevingswaarde “Met ruimtelijke kwaliteit bedoelen we dat in ruimteijke plannen, in ontwerpen en in de uitvoering expliciet gebruikswaarde, belevingswaarde en toekomstwaarde worden toegevoegd aan de omgeving. Deze drie waarden waarborgen op de langere termijn een doelmatig gebruik en herkenbaarheid van de ruimte.” (Streekplan Fryslân 2007 ‘Om de kwaliteit fan de romte’) “Te veel aantasting van de belevingswaarde kan er toe leiden dat de toerist wegblijft uit Fryslân.” (Groeten uit Holland, VROMraad, 2006)
Beleving van het landschap
De beleving van het landschap is een subjectieve ervaring die per individu kan verschillen, maar waarin ook een gemene deler in is te ontdekken. De zintuigen, kennis, gevoel en behoeften bepalen de beeldvorming en beleving van de omgeving. Belevingsonderzoek naar de ruimtelijke kwaliteit van het landschap is gericht op de visuele waarneming en vormt hierdoor slechts een klein onderdeel
Voor Fryslân is het water een grote toeristische trekker met een belangrijke economische betekenis. Door de toename van bestedingen in de vrijetijdssector zal in de toekomst deze betekenis alleen maar toenemen. Voor het werven van toeristen is een aantrekkelijk landschap met steden en dorpen en de aantrekkingskracht van het water voor diverse doelgroepen een absolute randvoorwaarde. De beleving van de watersporter en de wijze waarop de watersporter zijn gedrag laat bepalen wordt toegelicht aan de hand van een aantal vragen: Wat is voor waterrecreanten belangrijk als het gaat om de beleving van het landschap? De beleving van het landschap vanaf het water vindt veelal bewuster plaats dan vanaf het land. Belangrijk voor waterrecreant is: - de eenheid en samenhang van het landschap zonder dat er sprake is van ‘verstoringen’ (gebiedsvreemde elementen en barrières), - de mate van natuurlijkheid, - de afwisseling en variatie in combinatie met de verscheidenheid aan gebruiksmogelijkheden, - het historische karakter van het landschap en de steden en dorpen, - de ruimtelijkheid (rust en ruimte). Welke locaties zijn aantrekkelijk voor waterrecreanten en waarom? Locaties die aantrekkelijk zijn hebben een sterke (Friese) identiteit die vooral voortkomt uit het verleden. De verschillen tussen de locaties worden door de verschillende waterrecreanten op geheel eigen wijze ervaren. De ‘camper’vaarders zijn rustzoekers, die sterk gericht zijn op voorzieningen langs de oever en de havens in de steden en dorpen. De sloepers zoeken juist een gevarieerde en kleinschalige omgeving op, terwijl de luxe zeilers het ruime sop opzoeken (waarbij de vaak luxe voorzieningen op grotere afstand liggen van de historische kern). De natuurzeilers zoeken de rust en de natuur op, vooral de eilanden in de meren zijn zeer aantrekkelijk. De sportzeiler daarentegen zoekt de evenementen en de grotere plassen op. Kortom elk type waterrecreant zoekt vanuit de eigen wensen specifieke locaties op.
van de totale beleving.
4
‘De afwisseling in tussen boerderijen, la ontwikkelingen hebben die afwissel
Welke veranderingen beïnvloeden in negatieve zin de aantrekkelijkheid van Fryslân als waterrecreatiegebied? Nieuwe ruimtelijke ontwikkelingen die niet aansluiten op de (klein)schaligheid en identiteit van Fryslân, zoals onder andere het kleur- en materiaalgebruik worden negatief ervaren. Afwijkende kleuren (geel, lichtblauw, paars) in het landschap worden unaniem benoemd en afgewezen. Nieuwe recreatiewoningcomplexen, woningbouwprojecten en bedrijfsterreinen, beïnvloeden in sterke mate de aantrekkelijkheid in negatieve zin. Een ander aspect dat de aantrekkelijkheid van Fryslân in negatieve zin beïnvloed, is het steeds commerciëler worden van de voorzieningen en de drukte die hier uit voortkomt. Welke ruimtelijke beeldkwaliteit wordt door waterrecreanten in Fryslân gewaardeerd? De waterrecreanten waarderen de historische identiteit van het Friese landschap en de architectuur zeer. Vooral het historische en pittoreske karakter van de dorpen en boerderijen en de natuurlijkheid van het landschap en de oevers worden hoog gewaardeerd. Ook is er lof voor de Friese kleuren die karakteristiek voor het landschap en de bebouwing zijn.
Fryslân door de ogen van de watersporter een studie over ruimtelijke kwaliteit De beleving van waterrecreanten staat centraal in dit onderzoek, waarbij de watersportvoorzieningen en de bebouwde kernen in het landschap door waterrecreanten zijn beoordeeld. Om voor waterrecreatie mee te tellen zijn een sterke identiteit en een sterk imago noodzakelijk. Niet alle plekken waar waterrecreanten komen bezitten die sterke en unieke identiteit. De waterrecreanten komen alleen voor de bijzondere plekken en nemen de minder bijzondere plekken voor lief. Versterking van de belangrijkste dragers van identiteit is dus zeer gewenst. Van belang is om de beleefbare, waardevolle (cultuurhistorische) structuren in beeld te brengen en de waardevolle visuele verbanden (de ‘onzichtbare’ lijnen) te versterken. Voor de waterrecreatie kan ruimtelijke kwaliteit omschreven worden als: • gebruikswaarde:
Welke beeldkwaliteit beïnvloedt het gebruik? Het zijn de toeristische parels, de plekken met een sterke identiteit en een sterk imago waar de waterrecreant gebruik van maakt. Plekken die dat imago niet of in mindere mate hebben worden geaccepteerd maar zijn geen ‘trekker’. Als de samenhang en Friese identiteit niet meer bereikbaar is (routes om het dorp), dan vaart men de toeristische parels gewoon voorbij. Men gaat niet op zoek maar zet de motor wat harder als de omgeving onaantrekkelijk is. De toenemende druk in de verschillende gebieden maakt de waardering voor rustige en open gebieden groot. Het gebruik van die gebieden wordt overigens niet zozeer door beeldkwaliteit beïnvloed, maar veel meer door de aanwezige voorzieningen.
anderijen en stadjes is erg mooi. Moderne ling niet. Dat is teveel van hetzelfde’
watersportvoorzieningen en bebouwde kernen in het
landschap die aan de functie en eisen voldoen
• toekomstwaarde: de duurzaamheid en bruikbaarheid van de betreffende
watersportvoorzieningen en bebouwde kernen
• belevingswaarde: de aantrekkelijkheid en identiteit (gebiedseigen
karakter) van de watersportvoorzieningen en bebouwde
kernen Ruimtelijke kwaliteit en identiteit ontstaan niet vanzelf. Sterker nog: als je niets doet verdwijnt het vanzelf. Het kost inspanning om de bestaande identiteit en ruimtelijke kwaliteit te behouden. Minstens zo moeilijk is het om nieuwe ruimtelijke kwaliteiten te creëren die aansluiten op de bestaande karakteristieken en identiteit.
5
Toeristische the vaarroutes en functies
De vaarroutes zijn de basis voor de beleving van het landschap en de steden en dorpen. In een viertal voorbeelden is de vaarroute in relatie gebracht met de opbouw van de dorps- of stadskern waarbij onderscheid is gemaakt tussen de historische kern, nieuwe uitbreidingen, recreatieterreinen en bedrijfsterreinen. Zo is inzichtelijk in welke mate het historisch waterfront, dat door de waterrecreant hoog wordt gewaardeerd, veelal omgeven wordt door nieuwbouw, recreatie en bedrijfsgebouwen. De aandacht bij verdere uitwerking zal met name gericht moeten zijn op de ruimtelijke kwaliteit van dit “nieuwe” waterfront.
Terherne
1. Historisch en pittoresk Fryslân Het Friese merengebied heeft als natuur- en cultuurlandschap een bijzondere historie, met heel specifieke identiteitsdragers. Historie, (historische bebouwing) is een belangrijke kwaliteit van Fryslân. Moderne ontwikkelingen in de infrastructuur en bebouwing leiden in het algemeen tot verlies van identiteit en herkenbaarheid van verschillende gebieden. Om de ruimtelijke kwaliteit van Fryslân te vergroten en het belang van de waterrecreanten mee te laten wegen in ruimtelijke plannen, moet meer geïnvesteerd worden in de identiteitbepaling van Friese architectuur en gebiedseigen landschapskenmerken. De specifieke landschapstypen die in het gebied aanwezig zijn, hebben eigen ruimtelijke beeldkwaliteitskenmerken en aantrekkingskracht (toeristische parels).
Makkum
Oldeberkoop
LEGENDA bebouwingsgrens historische kern
Aanbeveling: De kenmerken die van belang zijn voor de karakteristieke en historische aanblik spelen vooral een rol op het schaalniveau van functies, bereikbaarheid en beleefbaarheid van de historische waterfronten. Deze historische waterfronten en de karakteristieke bebouwing moeten vanaf het water weer beter herkenbaar en beleefbaar worden gemaakt. Het is belangrijk om een analyse te maken van de groei van dorps- en stadskern en hoe die vanaf het water en de routes beleefd worden. Een dergelijke analyse past in het opstellen van een masterplan per watersportkern, zoals dit is opgenomen in Het Friese Merenproject.
nieuwe uitbreidingen
Leeuwarden
6
LEGENDA bedrijfsterreinen bebouwingsgrens
recreatieterreinen
historische kern
water
nieuwe uitbreidingen
hoofdvaarroute
bedrijfsterreinen
kerk
recreatieterreinen
‘Dwars door de dorpjes heen varen is vee omheen
ema’s 2. Friese architectuur De bijzondere historie en specifieke architectuur (de geeltjes) van Fryslân zijn zichtbaar in het cultuurlandschap en in de bebouwing. Waterrecreanten geven aan dat de historische gebouwde elementen het hoogst gewaardeerd worden, zoals de Friese boerderijen (de kathedralen van Fryslân) en de kleinschalige dorpsbebouwing. Modernistische bebouwing, te grote bouwvolumes of sterk afwijkend kleurgebruik (bijvoorbeeld lichtblauw of geel) worden als nietpassend in het landschap ervaren. Aanbeveling: Een beeldkwaliteitsplan kan als aanvullend en inspirerend document gemaakt worden. De nadruk moet liggen op de toepassing van natuurlijke materialen (hout en gebakken materialen), zorgvuldig kleurgebruik en karakteristieke Friese gebouwen als inspiratiebron (bv. boerderijen). Een inspirerende stalenwaaier van ‘Friese’ architectuur kan richting geven bij het bepalen van de uitstraling en schaal van bebouwing die combineert met de beeldkwaliteit én identiteit van het landschap.
3. Loodsen in het landschap Ondanks de hoge waardering van het natuur- en cultuurlandschap van Fryslân gaan steeds meer gronden op de schop voor ‘zichtlocaties’ ten behoeve van bedrijfsontwikkeling. Daarnaast heeft de landbouw te maken met schaalvergroting en verbreding. De grootschalige ontwikkeling in bebouwing past wat materialisatie, schaal of aankleding betreft niet altijd in het landschap. De waterrecreant geeft op een groot aantal plaatsen aan de bedrijfsterreinen met loodsen als oriëntatiepunt te gebruiken, maar waardeert dit beeld negatief. Aanbeveling: Verdere verrommeling kan mede voorkomen worden door goed en slecht ingepaste voorbeelden te verzamelen en te analyseren op schaalverhouding, materialisatie en de verhouding rood staat tot groen. Op basis van een dergelijke analyse kan een afwegingskader gemaakt worden, waar nieuwe en/of bestaande loodsen aan moeten voldoen en op welke wijze deze oplossingsgericht kunnen worden ingepast.iteratuurlijst
el leuker dan wanneer je er met een boog n moet.’
Friese architectuur
De kleur- en materialenwaaier van Fryslân...
Loodsen in het landschap
Zuinig op ruimte, verrommeling van Limburg in beeld
7
Kunstwerken zijn een kunst op zich
4. Kunstwerken, een kunst op zich Waterstaatkundige kunstwerken, zoals bruggen, sluizen en aquaducten, vormen bijzondere bouwwerken die vanaf het water goed te ervaren zijn. Het zijn herkenbare elementen die zorgen voor veel dynamiek in dorpen en steden. Fryslân biedt vanaf het water een grote variëteit in deze functionele kunstwerken. Een te grote variatie in kleur, materialisatie en vorm verbreekt de samenhang en eenheid van een gebied veroorzaakt juist een verdere verrommeling.
Slauerhoffbrug: een typisch Friese brug?
Toevoeging routes
Aanbeveling: Met de komst van vele nieuwe bruggen, dient studie gemaakt te worden naar welke soort kunstwerken bijdragen aan de herkenbaarheid van Fryslân. Aandachtspunt hierbij is eenheid in het ontwerp met een herkenbare Friese identiteit. Provincie en gemeenten kunnen vervolgens bij de opdrachtverlening voor nieuwe bruggen aan aannemers en architecten aansluiting bij herkenbare Friese identiteit als uitgangspunt kiezen.
5. Rijkdom aan routes
Doodlopende vaart te Wirdum
Routes zijn de basis voor de beleving van ruimtelijke kwaliteit. Routes langs de toeristische parels zijn essentieel; men gaat niet op zoek maar moet er naar toe worden geleid. Vele vaarroutes lopen langs bedrijventerreinen, nieuwbouwlocaties of recreatiewoningcomplexen. De omlegging van de vaarverbinding buiten het dorp om wordt als zeer negatief ervaren. De mogelijkheid om zelf de route en aanlegplek te bepalen is voor waterrecreanten een zeer belangrijk aspect bij de beleving van een gebied. Dit biedt kansen om de rijkdom aan routes alleen nog maar te vergroten. Aanbeveling: De uitbreiding van het aantal vaarroutes in Het Friese Merenproject sluit aan bij de gewenste keuzevrijheid door watersporters. Naast de bevaarbaarheid van deze routes kan in de periode 2008-2013 specifiek aandacht worden besteed aan de beleving langs de route. Onttrek bedrijventerreinen, nieuwbouwlocaties of recreatiewoningcomplexen aan het zicht en ontsluit bij voorkeur de historische kernen van dorpen.
8
kwaliteitskaarten Hoewel de belevingswaarden die uit dit onderzoek naar voren komen, vanzelfsprekend lijken, zijn ze nooit goed in kaart gebracht. De eigen bevolking kent ze wel, maar het letterlijk ontbreken hiervan op kaartbeeld leidt ook tot het ontbreken van deze belevingswaarden in besluitvorming over ruimtelijke plannen. Een kwaliteitskaart voor de waterrecreatie kan de basis zijn om beleid en ruimtelijke kwaliteit in het open waterrijke landschap te waarborgen. Waardevolle landschappen, cultuurhistorische structuren en visuele relaties (zicht op de kerktorens) worden zo in beeld gebracht. Beleid op deze ‘schootsvelden’, open ruimten in het landschap die zeer waardevol zijn, waarborgt deze kwaliteit ook in de toekomst.
Een nieuw kwaliteitskader
Recreatieve zoneringskaart Waddenzee
Aanbeveling: Door de waardevolle identiteitsdragers samen met de eigen (dorps)bevolking te formuleren, visualiseren en lokaliseren kan een waarde- en identiteitskaart ontstaan waarop de aandachtspunten die voor de recreant belangrijk zijn een plek krijgen. Een dergelijke kaart kan aan ‘kwetsbare’ watersportgebieden een zonering en waardepaling geven. Bij ontwikkelingen in deze zones kunnen dan functieverdeling en duidelijke randvoorwaarden ten behoeve van ruimtelijke kwaliteit vanuit de waterrecreatie worden aangereikt. Deze waarden kunnen een opstap zijn om een concreet toetsings- en beleidskader te ontwikkelen om de ruimtelijke kwaliteit van Fryslân te versterken.
9
Typen waterspo Vier deelgebieden Het Fries Merengebied bestrijkt een groot deel van de provincie Fryslân. Het onderzoeksgebied is ingedeeld in vier deelgebieden met overeenkomstige kenmerken. In het onderzoek is uit alle vier deelgebieden data verzameld. 1. Het Fries Merengebied met de onderzoekslocaties
Heeg, Grou, Woudsend, Terherne, Oudega, Akkrum,
Sloten, Langweer
2. De IJsselmeerkust met de onderzoekslocaties
Harlingen, Makkum, Workum, Lemmer, Stavoren
3. Vaarten en kanalen met de onderzoekslocaties
Dokkum, Oostermeer, De Veenhoop, Heerenveen,
Warten, Olderberkoop
4. De Watersteden Sneek en Leeuwarden.
Het (vaar)gedrag is bepalend voor de beleving van het landschap. Op basis hiervan kunnen vijf verschillende groepen van watersporters onderscheiden worden. Elke watersporter beleeft op eigen wijze de aspecten van ruimtelijke kwaliteit. De meningen lopen over dezelfde locaties en dezelfde thema’s uiteen.
De ‘camper’vaarders Deze watersporter heeft veel voorzieningen (fietsen/ vishengels/keukengerei) aan boord. Ze varen niet heel lang op één dag en zijn sterk gericht op voorzieningen aan wal, zoals fietspaden, wandelroutes en musea. Het zijn rustzoekers die ook buiten het vaarseizoen actief op het water zijn. Natuurlijke oevers zijn het meest interessant als aanlegplekken. Deze groep bestaat vooral uit senioren, maar ook jongeren en gezinnen. Deze laatstgenoemden vooral door de verhuur van motorboten. Hun actieradius is (veel willen zien in een kort tijdsbestek) iets groter. Vaargebied: de vaarten en kanalen, de watersteden en in het laagseizoen ook op de Friese meren.
De sloepers De sloepers zoeken veel bewegingsvrijheid en vaarroutes die in één dag (4 vaaruren) bevaren kunnen worden. Een kleinschalige omgeving heeft daardoor de voorkeur. Natuurlijke (riet-)oevers zijn voor hen het meest interessant en dorpen en stadjes (restaurants/ winkels) zijn door het ontbreken van voorzieningen aan boord als afwisseling ook interessant. Drukte wordt als gezellig gezien. Dit is een groep watersporters die ook veel senioren kent die eerder gezeild hebben. Vaargebied: de Friese meren, de vaarten en kanalen en de watersteden.
10
‘Je kiest zelf je schip en daarmee je actier kies je een nieuw perspectief. Da
orters De luxe zeilers Deze watersporter heeft een grote actieradius en vaart routes van enkele dagen in een bovenregionaal gebied. Zij gaan voornamelijk aan wal in moderne havens met luxe voorzieningen. De nabijheid van dorpen of cultuurhistorie is minder van belang. Het ruime water trekt. De groep kent veel actieve senioren, maar ook veel gezinnen.
‘camper’vaarders
Vaargebied: het IJsselmeer, maar ook andere provincies of het buitenland. De Friese meren, de vaarten en kanalen en de watersteden, worden opgezocht met slecht weer.
De natuurzeilers Ook deze watersporter heeft een grote actieradius en vaart routes van enkele dagen, zowel via meren als langs vaarten en kanalen. Zij gaan het liefst aan wal op plekken waar weinig tot geen voorzieningen zijn. ‘Back to basic’ is hun credo. Met slecht weer schuilen zij eerder in een beschutte natuurlijke omgeving dan in dorpen of stadjes. De rust en natuur zijn zeer belangrijk. De groep kent zowel veel gezinnen als actieve senioren en jongeren. Vaargebied: met name de Friese meren.
sloepers
luxe zeilers
De sportzeilers De sportzeilers zijn sterk gericht op de meren. De wal is alleen interessant als er specifieke activiteiten en evenementen worden gehouden. Ruimtelijke kwaliteit speelt weinig tot geen rol in de beleving. Het zeilen en de teamspirit hebben prioriteit. Deze groep kent veel jongeren en gezinnen. Vaargebied: met name de Friese meren of langs de IJsselmeerkust.
radius en gebied. Kies je een andere boot, at is het bijzondere van Fryslân’
natuurzeilers
sportzeilers
11
Belevingsaspec VARIATIE variatie en afwisseling
verschillende landschapstypen
levendige plekken, rustige plekken
variatie in oevers
Het landschap, de natuur en de rust worden zeer bewust door waterrecreanten ervaren. Dit past bij het ‘onthaasten’ en het vakantiegevoel dat zij zoeken. Het blijkt dat de aantrekkelijkheid van de locaties die de waterrecreant al varend bezoekt, wordt bepaald door verschillende aspecten, de zogenaamde vijf V’s:
Variatie Waterrecreanten willen niet de hele tijd in dezelfde omgeving varen. Zeker omdat het tempo laag is, is de wens naar variatie en afwisseling van de omgeving groot. De voorkeur gaat uit naar routes waarlangs men verschillende landschappen kan beleven. Daarnaast worden levendige plekken (dorpen) afgewisseld met rustige plekken (natuur). Hoe meer afwisseling een gebied geeft, hoe aantrekkelijker het gebied is voor waterrecreatie. Variatie in oevers speelt een belangrijke rol. Rietoevers bieden al een grote variatie en verdienen daardoor de voorkeur boven oevers met beschoeiing.
Vormgeving
VORMGEVING landschapservaring
rust en ruimte
Locaties worden bezocht om de unieke en karakteristieke kenmerken. Fryslân biedt zo’n omgeving door haar bijzondere identiteit, die zich uit in ruimtelijke elementen (Friese boerderijen, bruggen en sluizen, het weidse landschap), uitstraling (kleinschaligheid, materiaalgebruik) en haar historie (elf stedenroute, oude vestingwerken). Modernistische bebouwing, te grote bouwvolumes, of te zeer afwijkend kleurgebruik worden niet als ‘Friese’ architectuur en als niet-passend in het landschap ervaren.
bijzondere identiteit
ruimtelijke elementen
uitstraling en historie
12
‘Het leuke van Fryslân is dat je vanuit de a Nog leuker is dat je vanaf het water nauw
cten Verleden Een omgeving met een rijke historie trekt waterrecreanten meer dan nieuwe ontwikkelingen. Volgroeide bomen, monumenten en oude bebouwing worden hoog gewaardeerd. De combinatie van het vertragen en de historische bebouwing maakt dat de waterrecreant het beleeft als ‘terug in de tijd gaan’. Daarnaast wordt de informatieve waarde (het verhaal) van de cultuurhistorie erg gewaardeerd.
VERLEDEN terug in de tijd
het verhaal
cultuurhistorie
VRIJHEID
Vrijheid Mogelijkheden om de eigen route te bepalen en zelf te weten waar aan te leggen is voor de waterrecreant een belangrijk aspect bij de beleving van een gebied. Als er veel alternatieven zijn en er niet teveel gereguleerd is, versterkt dit het vrijheidsgevoel dat wordt gezocht. Eilanden met eenvoudige aanlegplaatsen zijn zeer hoog gewaardeerde voorbeelden van ruimtelijke kwaliteit.
Voorzieningen Afhankelijk van het type watersporter en de duur van de vaartocht, wordt er meer of minder gebruik gemaakt van voorzieningen aan de wal. Sommige groepen kijken sterk naar voorzieningen in havens; goede toiletten, speelvoorzieningen of andere faciliteiten. Anderen zijn gefocust op de voorzieningen in dorpen en stadjes: winkels, cultuur, restaurants en evenementen. Ook is er een groep die dergelijke voorzieningen juist mijdt. Opvallend is dat een grote groep aan de wal op zoek is naar basisvoorzieningen, zoals wandel- en fietspaden die aanhaken op de omgeving. Ruimtelijke kwaliteit wordt door de verschillende type watersporters in relatie gebracht met het soort en de kwaliteit van de voorzieningen.
auto geen notie hebt dat er zoveel water is. welijks merkt dat er auto’s en wegen zijn’
vrijheids- en vakantiegevoel tempo
‘onthaasten’ vertragende voorzieningen
VOORZIENINGEN voorzieningen in havens
voorzieningen in dorpen/stadjes
aanhaken op omgeving
13
Herkennen & w dorpssilhouet positieve waardering negatieve waardering
Oriëntatie en waardering van het landschap is in een waterrijk gebied essentieel. Naast de bakens die op het water aanwezig zijn, worden zeer verschillende (gebouwde en landschappelijke) herkenningspunten gebruikt. Dàt elementen gebruikt worden als oriëntatiepunt, wil niet altijd zeggen dat het element gewaardeerd wordt. Gebouwde elementen die hoog gewaardeerd worden, zijn vooral de dorpssilhouetten en de kunstwerken (bruggen en sluizen). Zij blijken ook het meest te worden gebruikt als herkenningspunt. Negatief gewaardeerd worden de bedrijventerreinen en recreatiewoningen, maar ze worden wel vaak gebruikt als oriëntatiemiddel. Het blijkt dat 50% van de oriëntatiepunten negatief wordt beoordeeld.
Dorpssilhouetten Dorpssilhouetten zijn de belangrijkste herkenningspunten voor waterrecreanten. Dorpssilhouetten scoren ook hoog in waardering. Bijna alle onderzoekslocaties worden herkend aan hun dorpssilhouet met kerktoren. Oldeberkoop en Heerenveen vormen hierop een uitzondering. Het silhouet van Heerenveen wordt daarnaast ook negatief gewaardeerd.
nieuwbouwwoningen positieve waardering negatieve waardering
Kunstwerken (bruggen, sluizen etc.) Waterbouwkundige kunstwerken zijn vanaf het water extra goed te beleven en vormen daardoor belangrijke oriëntatiepunten. Zij worden in het landschap als positief element gewaardeerd. Oudega scoort als enige locatie negatief.
Herkenning gebouwde elementen in Friese landschap 32%
dorpssilhouet
21%
kunstwerken (bruggen, sluizen etc.)
13% bedrijventerreinen 10% recreatiewoningen 9% windmolens 6% nieuwbouwwoningen
‘Het hele silhouet van Sneek verdwijn 14
waarderen Bedrijfsgebouwen, loodsen en silo’s Bedrijfsgebouwen of loodsen worden door hun schaal vrij vaak als oriëntatiemiddel gebruikt. Zij scoren echter zeer laag in de waardering. Ze hebben de grootste negatieve invloed op de ruimtelijke kwaliteit. Met uitzondering van Terherne laten alle locaties een negatief beeld zien.
recreatiewoningen positieve waardering negatieve waardering
Recreatiewoningen Bijna de helft van de onderzoekslocaties wordt mede herkend door de aanwezigheid van recreatiewoningen. In het geval van Heeg, Langweer, Akkrum en De Veenhoop gaat het om een negatieve ruimtelijke kwaliteit, maar er zijn ook positieve voorbeelden (30%)
Windmolens Over windmolens is veel verschil van mening als het gaat om waardering. Als het gaat om herkenning dan scoren deze elementen alleen hoog in Dokkum, Sloten en Heerenveen. Negatief scoren Oldeberkoop en Warten.
Nieuwbouwwoningen Nieuwbouwwoningen worden slechts op drie locaties als belangrijk herkenningspunt benoemd. In Leeuwarden betekent deze herkenning een negatief element, in Grou ziet men de nieuwbouw juist positief. Dat 80% van de locaties negatief scoort, is een duidelijk signaal dat nieuwbouw over het algemeen niet als passend wordt ervaren en te weinig identiteit en variatie biedt.
bedrijventerreinen positieve waardering negatieve waardering
Waardering ++ + - - - - +/- -
nt achter een kapitaal aan lelijkheid!’ 15
Beleving Fryslân Positieve kenmerken
Watersporters waarderen de landschappelijke elementen van Fryslân meer dan de gebouwde elementen. De waardering voor de landschappelijke elementen zoals dijken, kanalen of bossen is gemiddeld ook hoger dan de gebouwde elementen. De specifieke landschapstypen die in het onderzoeksgebied aanwezig zijn kennen eigen ruimtelijke beeldkwaliteitskenmerken. Deze gebiedseigen kenmerken worden door specifieke gebruikersgroepen opgezocht, waardoor ook de waardering voor de gebieden verschillend is. Het beleid verdient dus per deelgebied specifieke aandacht en een gebiedsgerichte aanpak.
Het Friese Merengebied staat bekend om de afwisseling van meren, vaarten en kanalen. De waterrecreanten delen het gebied op in: • de weidsheid van de grote meren (Hegermer Mar/ De Fluezen/ Sleattermer Mar/ Tsjûkemar) • een kleinschaliger deel rondom Sneek (Brekken, Snitser Mar, Langwarder Wielen, Aldhôf, etc.)
De IJsselmeerkust wordt ervaren als één kust met individuele havenstadjes, die niet specifiek bij Fryslân geschaard worden, maar eerder op een grotere schaal met steden als Enkhuizen, Hoorn of Huizen in verband worden gezien.
De vaarten en kanalen worden het meest ervaren in het bosrijke gebied rondom Eernewoude. Het gebied ten noorden van Dokkum richting het Lauwersmeer wordt als een bijzondere uitzondering gezien. Het gebied waar ‘de gordijnen opengaan’.
8+
16
Beleving landschappelijke kenmerken van Fryslân: +++
weilanden en boerderijen
++
verscheidenheid aan meren
++
opvaarten en kanalen
+
variatie in oevers en weilanden
+/-
afwisseling bos en weiland
+/-
dijken en kanalen
‘Fryslân heeft de lucht! e dit moet niet verloren gaan
n De watersteden Leeuwarden en Sneek profileren zich sterk met de watersport. Door watersporters wordt echter alleen Sneek als zodanig benoemd. De watergerelateerde festiviteiten en voorzieningen die deze stad biedt, leveren hier een positieve bijdrage aan. In Leeuwarden wordt dit nog niet (voldoende) beleefd.
Negatieve kenmerken
De landschappelijke kenmerken die overkoepelend gezien worden als dé Friese landschapskwaliteit zijn de weilanden met boerderijen, de verscheidenheid aan meren, de opvaarten en kanalen, en de variatie in oevers en weilanden. Afwisseling tussen bos en weiland, of de dijken en kanalen vindt men minder kenmerkend voor Fryslân. Van de gebouwde elementen dragen het dorpssilhouet en de kunstwerken, zoals bruggen en sluizen bij aan de kwaliteit van het landschap. Zij worden als onderdeel van het landschap ervaren. Negatieve invloeden worden ervaren bij bedrijventerreinen, nieuwbouwwoningen en recreatiewoningen. De mening over de invloed van windmolens loopt sterk uiteen. 50% van de deelnemers in het onderzoek vindt de molens een positieve invloed hebben op het landschap, de andere 50% een negatieve invloed.
Een ruime 8 met risico’s Waterrecreanten hebben een ruime acht gegeven voor de beeldkwaliteit van het Friese landschap. Over het algemeen is men zeer tevreden, maar bijna alle waterrecreanten signaleren een achteruitgang van eenheid en identiteit in het Friese landschap en bebouwing. Onder de waterrecreanten leeft een angst dat deze trend zich verder doorzet en dat daardoor het landschap onherstelbaar wordt aangetast. Inpassingscriteria bebouwing in het Friese landschap ++
relatie met omgeving
++
kleur en materiaalgebruik
++ architectuur + locatie +
omvang van aantal gebouwen
+
grootte bouwwerk
en het zicht op de lucht!, n door bomen of gebouwen.’
maar.... 17
Friese Merenge Terherne LEGENDA bebouwingsgrens historische kern nieuwe uitbreidingen bedrijfsterreinen recreatieterreinen water hoofdvaarroute
Het merengebied is bij uitstek het weidse vaargebied. Dorpen en stadjes liggen verspreid. Alleen Heeg en Oudega zijn direct aan het meer gelegen; Woudsend, Sloten en Balk zijn via opvaarten te bereiken. De voorzieningen in dit gebied liggen op relatief grotere afstand van elkaar. Belangrijk aandachtspunt voor behoud van ruimtelijke kwaliteit in het Fries Merengebied is het kleinschalige beeld van de dorpsen stadskernen aan het water en de weidsheid van het landschap.
kerk
De kleine historische kern van Terherne was sterk gericht op de oever van de Terkaplester Puollen. Deze kern is in de loop der jaren sterk uitgebreid. Met name met bedrijvigheid (gekoppeld aan het Prinses Margrietkanaal) en recreatie (met nieuw water in de kern en gekoppeld aan de oever van het Snitser Mar). Qua oppervlakte is Terherne hierdoor enorm gegroeid en is de ruimtelijke identiteit en de herkenbaarheid veranderd. Onderzoekslocaties 1 Oudega
5 Langweer
2 Heeg
6 Terherne
3 Woudsend
7 Akkrum
4 Sloten
8 Grou
Positieve kenmerken •
Historisch en pittoreske bebouwing
•
Dorpssilhouet als herkenningspunt
•
Variatie in oevers (rietoevers aantrekkelijkst)
•
Natuurgebieden(écht tussen natuur zitten)
•
Eilandjes (vrijheidsgevoel)
•
Ruim water voor het zeilen
•
Zicht op landschap en agrarische functies
•
Kijken in andermans keuken
•
Alternatieve vaarroutes
•
Dynamiek van sluisjes en bruggetjes
•
Kleinschalige haventjes met relatie water of
•
18
stadje Varen door dorpen
‘Rondom boerderijen hoort Ze geven samen contou
ebied Het Friese Merengebied wordt door alle type waterrecreanten bezocht. De luxe zeilers in mindere mate. Het biedt een gevarieerd vaargebied van meren en vaarten. Ook de kleinschalige en pittoreske dorpjes hebben een hoge ruimtelijke kwaliteit. Grootschalige en opvallende recreatiewoningen (Heeg), nieuwbouwwoningen (Akkrum) en bedrijvigheid (Woudsend) maken echter dat de ruimtelijke kwaliteit negatief wordt gewaardeerd. positief: varen door dorpen
positief: dorpssilhouet Negatieve kenmerken •
Barrière van Prinses Margrietkanaal met
verkeersvaart (tempo)
•
Onaantrekkelijke en eenzijdige oevers
•
Drukte en commercialiteit als dreiging
•
Te grootschalige en opvallende recreatie
•
Té opvallend wonen aan het water
•
Te grootschalige loodsen / bedrijfsterreinen
•
Te strakke en eentonige beschoeiingen
•
Te afwijkende bebouwingsvormen
t gewoon een partij bomen. ur aan het landschap.’
negatief: te afwijkende bebouwingsvormen
negatief: te grootschalige loodsen
19
IJsselmeerkust Makkum LEGENDA bebouwingsgrens historische kern nieuwe uitbreidingen
Het IJsselmeer is het grootste vaarwater in Fryslân met diverse havenplaatsen. De Friese havenplaatsen aan het IJsselmeer zijn aantrekkelijk en hebben een sterke identiteit. De ruimtelijke kwaliteit van de IJsselmeerkust zit in het behoud van de weidsheid en de horizon, met voldoende variatie in beeld en voorzieningen.
bedrijfsterreinen recreatieterreinen water hoofdvaarroute kerk
De historische kern van Makkum ligt ver weg van de IJsselmeerkust. Los van de kern en aan de nieuwe oever heeft zich een recreatief gebied ontwikkeld dat bijna even groot is als het stadje zelf. In de toekomst zal deze zelfs groter worden. Deze uitbreiding heeft een nieuwe identiteit die los staat van Makkum. De aanblik van historische kern is vanaf het water is sterk veranderd.
Onderzoekslocaties 1 Harlingen
4 Stavoren
2 Makkum
5 Lemmer
3 Workum
Positieve kenmerken •
Opzichzelfstaande havens met eigen
levendigheid en luxe
•
Dynamiek van sluizen en industrie in stadjes
•
Bezienswaardige waterwerken
•
Zicht op natuurgebieden
•
Grootschaligheid en opvallend kan en mag
•
Identiteit van verschillende stadjes
•
Moderne bebouwing
•
Staande Mastroute als kennismaking met
Fryslân
20
•
Zicht op horizon (niet op oever)
•
Vrolijk kleurgebruik
‘Het IJsselmeer is tenm Je hebt nooit moeilijkhed
Het IJsselmeer wordt vooral bevaren door grotere schepen met meer diepgang. De IJsselmeerkust kent verschillende steden met havens. Het is een nationaal aantrekkelijk zeilgebied, dat door het ruime water een sterke band heeft met havens buiten de provincie en buiten de landsgrenzen. De dijken rondom het IJsselmeer kennen weinig variatie, waardoor het niet voor alle type waterrecreanten aantrekkelijk is.
positief: moderne bebouwing
positief: vrolijk kleurgebruik Negatieve kenmerken •
Weinig beschutting bij slecht weer
•
Toegankelijkheid havens (vaargeul)
•
Barrières in Staande Mastroute
•
Ondieptes niet goed gebruikt
•
Gesloten en rommelige industrie
•
Westenwind maakt bouwen langs
IJsselmeerkust speciale opgave
minste overzichtelijk. den, pure ontspanning!’
negatief: rommelige industrie
negatief: obstakels in Staande Mastroute
21
Vaarten en kana Oldeberkoop LEGENDA bebouwingsgrens historische kern nieuwe uitbreidingen bedrijfsterreinen recreatieterreinen water
Het gebied van de vaarten en kanalen gaat door een meer gevarieerd landschap. Zowel een weids landschap als een meer kleinschalig landschap is via het water te bereiken. Door de relatief smalle vaarwegen, zit de ruimtelijke kwaliteit van de vaarten en kanalen vooral in de bereikbaarheid en de afwisseling van de oevers, met speciale aandacht voor de (op)vaarten die naar en door de dorpen lopen en de kleinschaligheid van van voorzieningen.
hoofdvaarroute kerk
De historische kern van Oldeberkoop ligt nabij de aansluiting van de historische turfroute. Het dorp is voor recreatieve vaarders via een passantenhaven te bereiken. Deze haven bevindt zich echter in een gebied met bedrijvigheid. Andere recreatieve ontwikkelingen hebben geen sterke verbinding met de historische kern. Dit kan een reden zijn dat deze locatie zeer slecht uit het onderzoek komt.
Vaarten en kanalen 1 Dokkum
4 De Veenhoop
2 Eastermar
5 Heerenveen
3 Warten
6 Oldeberkoop
22
Positieve kenmerken •
Aansluitende routes en functies
•
Historisch en pittoreske bebouwing
•
Kleinschaligheid en variatie van het landschap
•
Dynamiek van sluizen en bruggen
•
Variatie in oevers (rietoevers aantrekkelijkst)
•
Bochten en verrassingen
•
Dorpssilhouet als herkenningspunt
•
Natuurreservaten (écht in natuur zitten)
•
Kleinschalige ligplaatsen in natuur
•
Eilandjes (vrijheidsgevoel)
•
Koppeling routes water en langzaam verkeer
•
Privacy en rust (vrije ligplaatsen)
•
Functies langs water
•
Kleinschalige havens
•
‘Kijken in andermans achtertuin’
‘Het feit dat in de Friese meren veel vers mogelijkheden tot improvisatie
alen Vanwege het aantal waterbouwkundige werken, de smalle vaarwegen en opvaarten naar vele dorpskernen worden de vaarten vooral bevaren door de ‘camper’vaarders. De haventjes zijn veelal kleinschalig. Vanwege het netwerk aan vaarten en kanalen, zijn er verschillende routes en landschappen te beleven en veel voorzieningen aan land aanwezig. Dit waternetwerk kan worden uitgebreid, waarbij de aandacht uitgaat naar de verbinding tussen dorp en haventjes. Olderberkoop vraagt hierbij om bijzondere aandacht. positief: kleinschalige ligplaatsen in natuur Negatieve kenmerken •
Toegankelijkheid oevers
•
Opgehoogde kades
•
Te veel harde oevers
•
Zicht op auto’s
•
Drukte en commercialiteit als dreiging
•
Te grootschalige en opvallende recreatie
•
Té opvallend wonen aan het water vermijden
•
Te grootschalige havens en loodsen
•
Niet watergebonden functies langs het water
schillende routes voor handen zijn, geeft e en daarmee vrijheidsgevoel.’
positief: kijken in andermans achtertuin
negatief: zicht op geparkeerde auto’s
negatief: te grootschalige havens
23
Watersteden Leeuwarden LEGENDA bebouwingsgrens historische kern nieuwe uitbreidingen bedrijfsterreinen recreatieterreinen
Uniek voor Fryslân zijn de watersteden Sneek en Leeuwarden. Sneek, gelegen in het merengebied ontwikkelt een nieuw waterfront. Leeuwarden, gelegen aan vaarten en kanalen, kent voornamelijk bedrijvigheid langs de waterroute door de stad. De ruimtelijke kwaliteit van de watersteden zit vooral in een bereikbare historische stadskern, waarbij extra aandacht uit moet gaan naar de entree via het water.
water hoofdvaarroute kerk
De historische stadskern heeft buiten de wallen stevig uitgebreid. Oude en nieuwe waterverbindingen maken de stad per boot bereikbaar. Langs het water is echter voornamelijk bedrijvigheid gevestigd waardoor de binnenkomst van de stad voor recreatievaart onaantrekkelijk is. Eenmaal binnen de ingepakte stadskern heeft de historische singel een hoge kwaliteit.
Watersteden 1 Sneek 2 Leeuwarden
24
Positieve kenmerken •
Historische bebouwing
•
Cultuurhistorisch verhaal
•
Functies langs en nabij water
•
Luwte en vermaak van de stad bij slecht weer
‘Industrie langs het water is prima als watersport te
Sneek en Leeuwarden zijn steden die zich sterk richten op watergerelateerde festiviteiten en voorzieningen. Door de nabijheid van water bieden de steden met hun historisch interessante stadskern een prettige afwisseling voor waterrecreanten, vooral bij slecht weer. De ruimtelijke kwaliteit via het water laat in beide steden echter veel te wensen over. In Sneek moeten waterrecreanten door een gebied met veel nieuwbouw, die vanwege vormgeving, schaal en materialisatie niet hoog worden gewaardeerd. In Leeuwarden moeten bootgebruikers langs vele obstakels en industrie. Deze worden beide laag gewaardeerd. De ‘blauwe diamant’ waar Leeuwarden zich mee profileert wordt door waterrecreanten nog niet herkend.
positief: historische en karakteristieke gebouwen
positief: cultuurhistorie en voorzieningen Negatieve kenmerken •
Onaantrekkelijke stadsentree
•
Route langs bedrijfsterreinen en
nieuwbouwwoningen •
Teveel obstakels en bruggen
•
Kleurgebruik en schaal van bebouwing
•
Stenige beschoeiingen
•
Onveiligheid
•
Rommeligheid en slecht beheer
•
Haveninrichting
(liggen in boxen heeft niet de voorkeur)
•
Drukte en commercialiteit als dreiging
s het er levendig uitziet, en het met de maken heeft.’
negatief: onaantrekkelijke stadsentree
negatief: drukte en commercialiteit
25
Notities
Literatuurlijst Voor dit onderzoek is het literatuuronderzoek van Stichting Recreatie, Fryslân door de ogen van de watersporter, literatuurstudie over ruimtelijke kwaliteit, Den Haag 2007 als uitgangspunt gebruikt. Aanvullende bronnen: • Groeten uit Holland, advies over vrije tijd, toerisme en ruimtelijke kwaliteit, VROMraad, Den Haag 2006
• Koers op Fryslân, plan van aanpak,
Het Friese Merenproject, Leeuwarden 2007
• De betekenis van water voor recreatie en toerisme in Nederland, waterverkenningen. NRIT en RIKZ, Breda 2002
• Toerisme in cijfers, Haas M. de, F. Hegger, Leeuwarden 2006
•
Recreatietoervaart; de moeite waard; een onderzoek onder toervaarders naar vaargedrag, motieven en bestedingen in zeven watersportregio’s in Nederland, DLO-Staring Centrum, Wageningen 1994 en 2002
• Een meetinstrument voor de beleving van landschappen, Coeterier, Wageningen 1997
• De waarneming en de waardering van landschappen, Coeterier, J.F., 1987
• De recreatieve betekenis van het landschap, Buro Stroband, Bilthoven 1996 • Behouden vaart, onderzoek naar waterrecreatie en natuur in de Nieuwkoopse plassen en de Kagerplassen, Buro Maas, 1984
Deze onderzoekspilot ‘Fryslân vanaf het water, beleving van ruimtelijke kwaliteit door waterrecreanten’ is tot stand gekomen door: opdrachtgever: Het Friese Merenproject Provinsje Fryslân adviseur: NoordPeil landschap & stedenbouw in samenwerking met: Lon Schöne Noordtij communicatie Babs Althoff Secretariaatsbureau (BAS) projectnummer: 462 00 419 datum: februari 2008
www.friesemeren.nl
