Armoede, schulden en schaarste Speciale aandacht voor armoede in wijkteams? Roeland van Geuns Lector armoede en participatie, Hogeschool van Amsterdam
INHOUD 1. Oorzaken van armoede
2. Armoede en multi-problematiek 3. Wijkteams en armoede
1. Effecten armoede 2. Wat werkt niet en wel bij hulp/ondersteuning?
1. Opgave voor wijkteams
EEN PAAR VRAGEN 1. Hoeveel procent van de klanten van wijkteams heeft problemen van financiële aard (armoede, schulden)? • 70-90% 2. Hoeveel procent van de Nederlanders heeft te maken met multiproblematiek? • 1-2% in steden 3-4% 3. Hoeveel procent van de Nederlanders leeft langer dan 3 jaar op of onder de armoedegrens? • 3% 4. Wat is het basisbehoeften budget (= armoedegrens) van een alleenstaande op de armoedegrens in 2014? • € 969 (excl. huurtoeslag) 5. Nemen arme mensen vaker – financieel gezien – onverstandige beslissingen dan rijkere mensen? • Ja 6. Handelen arme mensen vaker onbewust van rijkere mensen? • Nee, beide groepen 90-95% onbewust
ALVAST ENKELE CONCLUSIES • Systeem en gedrag liggen aan basis armoede • Armoede heeft zeer grote gevolgen • Wijkteams hebben veel met armoede te maken • Wijkteams weten (nog) te weinig over armoede/schulden • Psychologie van de schaarste cruciaal voor wijkteams
• Rekening houden met armoede is cruciaal en ‘helpen’ of overnemen is soms nodig
Wat is arm in Nederland? Basisbehoeftenbudget in Nederland in 2013 (SCP): € 969 p/m voor alleenstaande (excl. huurtoeslag) € 1.820 p/m voor gezin met twee kinderen (excl. huurtoeslag)
Nederlanders op of onder lage-inkomensgrens: 10,3% (2013) 4 jaar of langer in armoede: 3% huishoudens (was in 2000 5,4%)
3
Concrete gevolgen van armoede Niet meer rond kunnen komen (2014) Begroting huishouden met minimuminkomen (2 volwassenen en 2 kinderen) (Bron: Nibud) 0,5
0,4
0,3 vaste lasten reserveringsuitgevan
0,2
huishoudelijke uitgaven over (restpakket)
0,1
0 2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
-0,1
3
SYSTEEMOORZAKEN ARMOEDE Enkele oorzaken op systeemniveau: • Absoluut te laag inkomen (sommige uitkeringen) • Te ingewikkeld systeem (o.a. toeslagen) • Te weinig en/of te laag betaald werk (ook bij fysieke en psychische beperkingen)
OORZAKEN ARMOEDE: OOK GEDRAG
Gedrag => schulden => armoede Meestal geen eigen schuld! Vaak wel onverstandig en ongezond financieel gedrag • compensatiegedrag (verslavingen) • aanpassing (inkomensterugval) • overbesteding (gewoon te veel uitgeven) Gedrag vaak onbewust!!
ARMOEDE EN MULTI-PROBLEMATIEK Bij multi-problematiek vrijwel altijd armoede en schulden Schulden/armoede ≠ multi-problematiek Schulden = risico andere problemen Meer schulden/armoede bij o.a.: • Lage opleidingen • Verstandelijke beperkingen • GGZ-problematiek
Wat betekent dat voor beroep op ondersteuning?
BEROEP OP ONDERSTEUNING Beroep op ondersteuning in Den Haag (voorbeeld) • • • •
51% gebruikt geen regeling 19,3% doet beroep op een regeling 6,4% doet beroep op drie regelingen 6,6% doet beroep op vijf of meer regelingen (= 16.830 huishoudens)
EN DAN NU DE (SOCIALE) WIJKTEAMS
SOCIALE WIJKTEAMS
WIJKTEAMS EN ARMOEDE Inventarisatie HU & HvA: • Wijkteams gericht op multi-problematiek, maar ook op reguliere hulpvraag • Men ziet bij 70-90% hulpvragers ook financiële problemen • Uitvraag veelal breed (ZRM) • Kennis (nog) niet breed over alle leefdomeinen • Belang specialistische kennis (nog) niet erkend • Streven naar generalist ipv specialist
WIJKTEAMS: ENKELE OBSERVATIES
Opdracht wijkteams: • • • • •
Mensen coachen naar zelfredzaamheid Voorkomen van langdurig beroep op zorg/hulp (incl. SHV) Mensen ondersteunen maar eerst kijken in eigen netwerk Problemen en ‘echte’ hulpvraag signaleren Doorverwijzen naar basisvoorzieningen
Samenstelling wijkteams • • • • • •
Maatschappelijk werkers Opbouwwerkers Ouderenadviseurs Werknemers van MEE WMO-consulenten SHV-medewerkers (sporadisch)
WIJKTEAMS EN ARMOEDE: waar het fout gaat • Uitvragen via ZRM maar zonder noodzakelijke inhoudelijke kennis => verkeerde diagnoses
• Financiële problematiek net zo uitvragen als ‘problemen’ op andere leefgebieden => geen erkenning van zwaarte en effecten • In beginsel zelf ‘behandelen’ en niet of (te) laat doorverwijzen => doorgroei schulden + verergeren of ontstaan andere problematiek Beschikken wijkteams wel over de juiste kennis?
OORZAKEN VOOR FOUTEN • Verkeerde beelden en verwachtingen van SHV Doorverwijzing naar beschermingsbewind Verkeerde verwachtingen gewekt
• Ontbrekende kennis over schulden en armoede
Onjuiste voorlichting en informatie Niet weten waarop recht bestaat Beslagvrije voet niet kennen Niet herkennen van problemen
WAAROM ZIJN FOUTEN ERG? EFFECTEN ARMOEDE GROOT Langdurige schaarste aan geld (= armoede) leidt tot andere denkpatronen: Sterke focus en grote efficiency •
Gericht op oplossing probleem van nu
•
Geen aandacht voor bijzaken
•
Grote mate van efficiency ten aanzien van actuele probleem
Effect armoede: nieuwe inzichten Maar die focus graaft zijn eigen kuil: Een tunnelvisie die leidt tot • Korte termijn focus • Alle aandacht naar hier en nu • Schaarste aan geld vermindert bandbreedte • Op termijn zelfs lager IQ (met 11-13 punten) • Gevolg: ‘domme’ of onverstandige keuzes
Armoede wordt dominant “Schaarste in één onderdeel van het leven betekent: minder aandacht voor overige aspecten van het leven” Aandacht verschuift naar overleven Geen aandacht meer voor andere zaken zoals: • School van de kinderen • Gezondheid (therapietrouw)
• Bewegen / afvallen / stoppen met roken / etc. • Afspraken bij sociale dienst, schuldhulpverlening, e.d.
EFFECT ARMOEDE: ‘DOMME’ KEUZES Voorbeelden van ‘domme’/onverstandige keuzes bij armoede? • Gebrek aan geld oplossen met afsluiten lening
• Vakantiegeld uitgeven aan grote TV • Afspraken bij sociale dienst of SHV ‘vergeten’
EFFECT TIJDGEBREK: DOMME KEUZE Ook gebrek aan tijd leidt tot verkeerde oplossingen De keuze in een weekend: altijd verkeerd! Presentatie voorbereiden
Kinderen aanmoedigen
Gevolgen voor uitvoering: wat niet! Straffen helpt zelden • Alleen bij hoge pakkans • Werkt slechter dan belonen
Voorlichting gericht op kennisverwerving werkt niet, mede vanwege beperkte bandbreedte • Effectiviteit publiekscampagnes vrijwel nihil (“lenen van geld kost geld”, “geniet, maar drink met mate”)
Bandbreedte moet bij arme mensen niet belast worden; er is al geen speelruimte • Verplichte budgettrainingen lijden onder grote uitval
Gevolgen voor uitvoering: wat wel! Nudges (steuntjes in de rug) werken veel beter • Voorbeeld van hoe anderen het doen (energiebesparing) • Herinneringen (tandarts en ziekenhuis) • Standaardkeuzes aanpassen (DUO, orgaandonaties)
Gevolgen voor beleid Nudges (steuntjes in de rug) werken veel beter • Voorbeeld van hoe anderen het doen (energiebesparing) • Herinneringen (tandarts en ziekenhuis) • Standaardkeuzes aanpassen (DUO, orgaandonaties)
Opgave voor wijkteams • Armoede heeft vergaande gevolgen (zelfs daling IQ) • Stabiliseren armoede/schulden noodzakelijke voorwaarde oplossen andere problemen • Herkenning van armoede en kennis van schulden nodig • Psychologie van de schaarste helpt bij ontwikkeling nieuwe aanpakken • Armoede en zelfredzaamheid gaan moeilijk samen
• Rekening houden met bandbreedte is cruciaal en ‘helpen’ of overnemen is soms nodig
Dank u voor uw aandacht!
Roeland van Geuns
[email protected] 06-24607492
