Grondstoffengebruik, -prijzen en - schaarste

DUTCH WATER SECTOR INTELLIGENCE

Grondstoffengebruik, -prijzen en schaarste Meer dan € 1,75 voor een liter benzine bij de pomp. De huidige hoge prijzen voor voedsel, olie en veel andere grondstoffen wijzen op toenemende schaarste. Die schaarste heeft weinig te maken met het opraken van voorraden. Vooral slecht functionerende markten en verkeerde beleidreacties spelen een belangrijke rol. Deze conclusie trekt het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) in de analyse ‘Scarcity in a Sea of Plenty?’. Een eveneens recent verschenen rapport over ‘Decoupling’ van het Milieuprogramma van de VN (UNEP) wijst er op dat wel degelijk ook sprake is van een westerse overconsumptie van grondstoffen.

www.dwsi.nl

HÉT PLATFORM VOOR GEZAMENLIJKE HORIZONSCANNING, VOOR EN DOOR DE HELE NEDERLANDSE WATERSECTOR. Binnen de Dutch Water Sector Intelligence worden relevante trends aangereikt aan participerende organisaties. Gezamenlijk vertalen we deze trends in denktanksessies naar kansen & bedreigingen voor de watersector en mogelijke adaptatiestrategieën.


Grondstoffenvoorraden Het PBL rapport ‘Scarcity in a Sea of Plenty?’ gaat in op de voorraden voor energie, voedsel, mineralen (metalen) en water. Voor de meeste grondstoffen zijn de wereldwijde voorraden voldoende om de komende decennia aan de toenemende vraag te kunnen voldoen. Die voorraden zijn echter niet gelijk verdeeld over de wereld; ze bevinden zich vaak in een beperkt aantal landen. In Europa neemt daardoor de afhankelijkheid van importen toe. Dit voedt de angst voor afnemend voorzieningszekerheid. Voor water wordt de fysieke, economische en politieke dimensie van schaarste in kaart gebracht. De belangrijkste risico’s zijn: 

Toenemende vraag verhoogt de druk op waterbronnen



Klimaatverandering met als gevolg afname van watervoorraden



Afwezige of slecht functionerende markten en gebrekkige infrastructuur beperken de toegang tot veilig water, in het bijzonder voor de allerarmsten



Internationale conflicten rond grensoverschrijdende stroomgebieden waardoor benedenstrooms de toegang tot water kan afnemen. Als beleidsopties worden o.a. genoemd het stimuleren van water efficiency verbeteringen in de landbouw, en focus op levering van waterdiensten in plaats van alleen de fysieke infrastructuur.

Hoge grondstofprijzen door sterk toenemende vraag Er zijn verschillende oorzaken voor de huidige hoge grondstofprijzen. Aanbieders hebben vaak moeite om de onstuimige groei in de vraag in opkomende economieën te volgen. Zo duurt het een aantal jaren voor een nieuwe mijn geopend kan worden. Hierdoor ontstaat krapte op grondstofmarkten. Dit leidt tot hoge prijzen en bovendien tot schommelingen in de prijs. Ook de toenemende monopoliemacht van aanbieders heeft een prijsopdrijvende werking. Uit de PBL-analyse blijkt dat schaarste aan de ene grondstof vaak samenhangt met schaarste aan een ander grondstof, en deze verergeren of zelfs veroorzaken. Zo leiden hoge energieprijzen tot hoge voedselprijzen, omdat transport en kunstmest duurder worden. Ook maakt een hoge olieprijs biobrandstoffen aantrekkelijker. Een toenemende vraag naar biobrandstoffen uit maïs en graan leidt tot hoge voedselprijzen en extra voedselschaarste. De schaarste aan fossiele brandstoffen kan er ook toe leiden dat er wordt overgestapt op elektrische auto’s. Maar de batterijen van die auto’s vragen om speciale metalen, zoals lithium. Dat metaal is maar op enkele plaatsen ter wereld te vinden. Zodoende wordt de olieafhankelijkheid wellicht vervangen door een afhankelijkheid van lithium. Schaarste kan verder worden aangewakkerd door overheidsbeleid in ‘voorraadlanden’. Argentijnse beperkingen op de uitvoer van graan als reactie op hoge voedselprijzen hebben geleid tot hogere graanprijzen in de rest van de wereld. Chinese exportrestricties voor zeldzame aardelementen maken het voor Europa duurder om nieuwe en schone technologieën toe te passen, waarvoor deze elementen nodig zijn. Hoge prijzen en grote schommelingen in de prijs van grondstoffen zullen ook de komende tijd optreden. Dat heeft een grote, negatieve invloed in veel ontwikkelingslanden. Hoge energie- en

www.dwsi.nl GRONDSTOFFENGEBRUIK, -PRIJZEN EN -SCHAARSTE


voedselprijzen leiden in die landen tot honger en armoede. Daar staat weliswaar tegenover dat grondstofexporterende landen voordeel hebben van de hoge prijzen, maar vaak profiteert de bevolking hier weinig van mee. In ontwikkelde economieën regeert vooral de angst voor een toenemende afhankelijkheid van landen als China en Rusland. Ten slotte constateert het PBL dat Europa en Nederland nog onvoldoende voorbereid zijn op een toekomst waarin grondstoffen duurder worden en de zorgen om voorzieningszekerheid toenemen. Overigens zien we recent ook weer dalingen in grondstoffenprijzen. Het toont maar aan hoe grillig het verloop van grondstoffenprijzen is en hoe moeilijk dat verloop in te schatten is. 1 En dat geldt eigenlijk ook als het gaat om grondstoffenvoorraden, denk maar aan de voorspellingen van de Club van Rome nu 40 jaar geleden. 2 Het recente UNEP rapport schept een minder optimistisch beeld dan het PBL over de beschikbare grondstoffen voorraden.

Overconsumptie en ontkoppeling Het UNEP ‘Decoupling’ rapport laat zien dat het verbruik van grondstoffen in de vorige eeuw twee keer zo snel is gegroeid als de wereldbevolking. En juist nu is de consumptie van grondstoffen verder aan het exploderen. Dit is op geen enkele manier vol te houden. De mensheid zit momenteel tegen de limieten aan van wat de aarde kan bieden, stelt UNEP. De wereldvoorraad van goedkope, hoogwaardige en essentiële grondstoffen als olie, koper en goud raakt op en het kost ook steeds meer energie en water om bij de overgebleven voorraden te komen. Verwacht wordt dat de stijging van het gebruik van grondstoffen tegen 2050 verdrievoudigd is ten opzichte van de wereldbevolking: 140 miljard ton ertsen, bouwmaterialen, fossiele energie dragers en biomassa per jaar. Zie de rode lijn in onderstaande figuur (links weergegeven in ton/j, rechts in ton/persoon/j). Dit ‘business as usual’ scenario is gebaseerd op een stabilisering van grondstoffengebruik in het Westen en een inhaalrace in ontwikkelingslanden. De blauwe lijn geeft het scenario weer waarbij het Westen haar verbruik halveert (en in ontwikkelingslanden een inhaalrace plaatsvindt). De onderste gele lijn is het scenario waarbij het grondstoffengebruik wereldwijd stabiliseert. UNEP pleit voor ontkoppeling van economische groei en gebruik van natuurlijke hulpbronnen. Nodig is een verbetering van de grondstoffenproductiviteit (“meer doen met minder”). Dat vergt een aanzienlijke investering in technologie en financiële en sociale innovatie. UNEP roept de geïndustrialiseerde landen op hun consumptie te minderen en de ontwikkelingslanden te ondersteunen bij een duurzame economische ontwikkeling.

1

Dit soort historisch deterministische voorspellingen is bovendien theoretisch achterhaald omdat ze doorschiet in het veronderstellen van continuïteit en stabiliteit (van Asselt et al, 2010). 2 Overigens laat de update van het Limits to Growth rapport zien dat op een aantal vlakken reeds de draagkracht van de aarde overschreden is (Meadows et al, 2004)



Zowel het PBL als het UNEP rapport besteden vrijwel geen aandacht aan de gevolgen van overconsumptie van grondstoffen: afvalproductie en milieuverontreiniging.

Relevantie De gevolgen voor de watersector zijn enerzijds hogere prijzen voor materialen en grondstoffen (chemicaliën), en anderzijds een toename van het belang van (afval)water als grondstof. Dit laatste punt is hieronder verder uitgewerkt:

Waterschaarste De problematiek rondom “water stressed areas” manifesteert zich in Europa vooral in de landen rond de Middellandse Zee en Zuid-Oost Europa. Het gaat hierbij om structurele watertekorten die worden verergerd door perioden van langdurige droogte. Hierdoor zal in eerste instantie de landbouw worden getroffen (60-80% van de watervraag). De kosten verbonden aan productiederving in de landbouw kunnen zeer hoog zijn waardoor er mogelijk ruimte is om alternatieve bronnen voor zoet water te onderzoeken. Ook in Nederland komen periode van waterschaarste voor. Het voorjaar van 2011 is een van de droogste ooit. Met gevolgen als verdroging, verzilting, koelwatertekorten voor energiecentrales en groei van blauwalgen. Met de import van bijv. katoenproducten uit China en tomaten uit Spanje draagt Nederland bij aan droogte elders. Circa 89% van de water footprint van Nederland ligt in het buitenland.

Energie Drinkwaterbedrijven en waterschappen hebben energie-efficiency verbetering hoog op de agenda staan. Te verwachtten valt dat de mogelijkheden voor energiegeneratie financieel aantrekkelijker worden: warmteterugwinning (uit douchewater), biogas productie uit slibgisting, opwaarderen biogas tot groengas, methaanwinning uit grondwater.



Fosfaat De voorraden fosfaaterts worden steeds schaarser. Uit verbrandingsas van slib wordt al fosfaat gewonnen en hergebruikt bij Thermphos. Bij o.a. Waterschap Aa en Maas en Waternet vinden experimenten plaats voor fosfaatterugwinning uit afvalwater. Ongeveer de helft van het aanwezige fosfaat in afvalwater kan als struviet teruggewonnen worden. Struviet is een kunstmestkorrel die prima past in de precisielandbouw. Belemmeringen in de wetgeving blokkeren de afzet vooralsnog. Het moet zeker zijn dat met het struviet niet allerhande verontreinigingen als medicijnresten op het land komt. Geschat wordt dat struviet uit de afvalwaterbranche kan voorzien in een kwart van het fosfaatgebruik van de Nederlandse landbouw.

Reststoffen Vrijwel alle vrijkomende drinkwaterreststoffen worden nu al nuttig ingezet als secundaire grondstof in de industrie en als bouwgrondstof. Zo wordt ijzerhoudend slib gebruikt als kleur- en vulstof in de baksteenindustrie, en kalkkorrels worden onder andere door de staalindustrie, bij kolenvergassing en als bouwmateriaal gebruikt. Andere reststoffen worden ingezet als bouwstof of vulstof in geluidswallen. Interessant is het huidige hergebruik van reststoffen uit de drinkwaterproductie in de afvalwaterbehandeling: waterijzer wordt gebruikt voor defosfatering en stankbestrijding en ontzwaveling van biogas. Slib van RWZIs wordt veelal verbrand of thermisch gedroogd. Hergebruik in de landbouw is vanwege de gehalten zware metalen niet toegestaan. Een interessante paradox: terugwinning van zware metalen opent ook de weg naar hergebruik van slib in de landbouw.

Cradle-to-cradle (C2C) Een aantrekkelijke gedachte is om het cradle-to-cradle concept toe te passen op de waterketen. Richt ‘duurzaamheid’ zich op hergebruik, besparen en efficiencyverbetering, C2C gaat een stap verder door te kijken naar kwalitatief beter productontwerp en effectiviteitsverbetering van systemen. C2C benadrukt juist ‘overdaad’. Het symbool is de kersenboom die uitbundig in bloesem staat. Dit kan gezien worden als verspilling van energie, maar in de natuur dienen overvloed en groei juist als voedsel voor andere planten en dieren. De ‘overdaad’ gedachte biedt nieuwe perspectieven: kunnen we gebouwen ontwerpen die meer energie opwekken dan verbruiken en hun eigen afvalwater zuiveren? Fabrieken die afvalwater lozen van drinkwaterkwaliteit? Bovendien, als er voldoende duurzame energie beschikbaar is en nutriënten teruggewonnen worden zou overdadig gebruik van water wel eens geen enkel probleem hoeven te zijn. Tot slot, de vraag dringt zich op of we met grondwater een onvernieuwbare bron aan het consumeren zijn. Ook de lage prijsstelling van drinkwater zelf verdient in het licht van bovenstaande aandacht.

Meer informatie Deze trendalert is opgesteld in juni 2011.



Bronnen: PBL (2011) Scarcity in a Sea of Plenty? Global Resource Scarcities and Policies in the European Union and the Netherlands. Download hier UNEP (2011) Decoupling natural resource use and environmental impacts from economic growth. Download hier W: www.dwsi.nl E: [email protected]


Grondstoffengebruik, -prijzen en - schaarste

Recommend Documents