appm nieuwsbrief 9 najaar 2008
1
Amuse Als getallen gaan domineren gaat de lol eraf. Te vaak zien we dat activiteiten of nieuwe initiatieven louter getalsmatig worden beoordeeld en gestuurd. Getallen worden dan doelen in plaats van middelen. Budgetten, aantallen, data; het “hoofd” regeert. Meer en meer lukt het ons om het “hart” in onze opdrachten een belangrijke plaats te geven. Door met elkaar te communiceren zoals je dat bij wijze van spreken aan de keukentafel doet, ontwikkelt zich een leefomgeving waarin je wordt geïnspireerd, een omgeving waar je wilt zijn en waar iets met je gebeurt. Veel lezers van deze nieuwsbrief hebben evenals wij, een belangrijke rol bij de totstandkoming van deze leefomgeving. Laten we er iets moois van maken. Juist in deze tijd waar de getallen ons
Namens alle appm-ers van harte veel inspiratie toegewenst, werken.”
mooie opdrachten
“Met veel plezier aan
Ons motto:
realiseren.
gestelde doelen te
Op ons kunt u rekenen… en nuchtere wijze de
deskundige, enthousiaste
Onze kracht is om op
vastgoed en water.
ruimtelijke inrichting,
wereld van infrastructuur,
adviesbureau in de
hankelijk management
2
Consultants is een onaf
APPM Management
leven lijken te domineren.
Piet Brandjes Pepijn van Wijmen
3
frank van vliet
jantien van den Berg
Gebiedsvisie ontwikkelen in Stompwijk; van criticaster naar co-maker Stompwijk, onderdeel van de gemeente Leidschendam-Voorburg, is een groene oase in een verstedelijkt gebied. Het dorp worstelt al enige tijd met vraagstukken van economische, demografische en infrastructurele aard. In 2007 bracht APPM alle betrokkenen bij elkaar om tot gezamenlijke oplossingen te komen. Met succes. Er kwam een breed gedragen gebiedsvisie die door zowel stakeholders als gemeenteraad omarmd is. De ‘Stompwijkse aanpak’ wordt nu doorgetrokken
4
naar de uitvoeringsfase. >
5
> De gebiedsvisie omvat een groot aantal projecten,
betrokken waren. Het programmateam kijkt
waarvoor in totaal zo’n s 35 miljoen nodig is. De
voortdurend mee over de schouders van de
gemeente kan ten dele zelf in dat geld voorzien, maar
ontwerpers, al bij het opstellen van het programma
het merendeel zal van andere partijen moeten komen.
van eisen. Een programmateam is wat anders dan de
APPM heeft de opdracht gekregen naar cofinanciers
bekende klankbordgroep. Belangrijk verschil is dat de
te zoeken. In het najaar van 2008 zullen de resultaten
leden vroeger bij het proces betrokken worden, vaker
van die zoektocht worden gepresenteerd.
bijeenkomen en, erg belangrijk, meewerken. Het zijn geen criticasters maar comakers.
Comakers In de tussentijd hebben we een aantal
Profijtelijke combinaties
urgente projecten verder uitgewerkt en een
De inzet van een programmateam betekent dat er
uitvoeringsorganisatie opgezet. De gebiedsvisie
extra overlegrondes zijn. Toch levert de werkwijze
was een succes omdat alle belanghebbenden
kwaliteit- en tijdwinst op, zowel aan de voorkant
de kans hebben gekregen vanaf het allereerste
als aan de achterkant van het proces. De leden van
begin rechtstreeks invloed uit te oefenen op de
de programmateams weten wat er speelt. Relevante
totstandkoming ervan. De hiervoor gebruikte
informatie en gevoeligheden komen sneller op tafel.
procesarchitectuur heeft APPM zelf ontworpen
Andere initiatieven en projecten, ook in de private
en eerder toegepast bij andere projecten. In de
sfeer, komen aan de orde. Hierdoor worden win-win
uitvoering trekken we de ‘Stompwijkse aanpak’ door.
situaties en profijtelijke combinaties sneller zichtbaar.
Wat betekent dat nu precies? In de uitvoering
6
ligt het primaat normaal gesproken bij de
Algemeen belang
gemeente, bijvoorbeeld bij het ontwerpen van de
Aan de achterkant van het proces valt het brede
nieuwe rondweg. Toch is er in dit soort projecten
draagvlak op. Voor de nieuwe rondweg zijn vier
wel degelijk plaats voor ‘de burgers’. Er zijn
varianten besproken op een openbare vergadering
in Stompwijk drie programmateams gevormd,
van de dorpsraad. De vraag luidde niet: bent u voor
bestaand uit vertegenwoordigers van instanties
of tegen, maar: wat vindt u goed aan de plannen
en belangengroepen die ook bij de gebiedsvisie
en wat niet. De discussies werden daardoor gevoerd >
7
Bewoners die hinder zouden ondervinden van de nieuwe rondweg, hadden voorstellen voor alternatieven gedaan
8
> op basis van argumenten. Bewoners die hinder
Andere betrokken overheden zijn gecharmeerd van
zouden ondervinden van de nieuwe rondweg, hadden
de Stompwijkse aanpak, zowel van het proces als
voorstellen voor alternatieven gedaan. Deze waren
de uitkomsten ervan. Dat is misschien leuk voor het
grondig onderzocht. Uiteindelijk gingen ze met de
gevoel van eigenwaarde, maar belangrijker is dat die
voor hen minder prettige variant akkoord, omdat
overheden zich hierdoor bereid tonen te participeren.
ze zagen dat hun ideeën serieus waren genomen
De provincie Zuid-Holland bijvoorbeeld heeft al van
en omdat tijdens de discussie bleek dat een andere
twee projecten verklaard mee te willen doen. <
oplossing het meest het algemeen belang diende.
Informatie:
[email protected] en
[email protected]
9
leo Becker
roland Steinmetz
Kustversterking als katalysator voor ruimtelijke kwaliteit
10
Bij het versterken van de kust hanteert het Rijk een
De kop van Noord-Holland is één van de acht
dubbeldoelstelling, te weten: vergroot de veiligheid
‘prioritaire zwakke schakels’ zoals benoemd in de
en verbeter de ruimtelijke kwaliteit. In opdracht
Nota Ruimte. Het is tevens een laatste kans om
van de provincie Noord-Holland pakt APPM deze
de dubbeldoelstelling gestalte te geven; elders in
uitdaging op in de kop van de provincie. We boeken
Nederland is dat maar gedeeltelijk gelukt. Voor APPM
successen, al is het op een andere manier dan we
schuilde daarin een voordeel: we hebben geleerd
aanvankelijk dachten.
van de eerdere projecten. De kern van het falen zit >
11
> volgens ons in de top-down benadering die daar is toegepast. De kust moest worden versterkt en er werden ambities geformuleerd voor het achterland. Die ambities vonden echter onvoldoende hun
De besluitvorming over het fietspad waar al 20 jaar over werd gesproken, kwam nu in een stroomversnelling
oorsprong in het gebied zelf, maar werden door de overheid opgelegd.
bewoners, ondernemers; allen spraken dezelfde taal aan dezelfde tafel. De veiligheid van de kust
In Noord-Holland denken we vanuit het gebied
veroorzaakte de ‘sense of urgency’ die altijd weer
zelf. Wat zijn de problemen die er spelen, welke
nodig is om processen vlot te trekken.
mogelijkheden liggen er, wat zijn de specifieke
Dankzij de afstemming en samenwerking zullen
kwaliteiten, wat de behoeften? Welke autonome
nu fietspaden gerealiseerd worden die passen in
ontwikkelingen vinden er plaats en welke ideeën
het provinciale fietsenplan, is het mogelijk nieuwe
leven er bij bewoners en marktpartijen? Kunnen we
natuur te maken, kan verdere verdroging van het
die verbinden met elkaar en met de kustversterking?
Zwanenmeer tegen worden gegaan en komt ruimte
Al snel bleek dat er geen mogelijkheden waren
beschikbaar voor een vurig gewenste parkeerplaats bij
om een ‘verdiengebied’ te creëren, van waaruit
Callantsoog.
een bijdrage aan de kustverdediging zou kunnen
12
vloeien. Er is economisch te weinig op deze locatie te
Het kustversterkingprogramma “Zwakke Schakels”
halen. We constateerden echter wel een interessant
heeft iets losgemaakt in de kop van Noord-Holland.
neveneffect. Het onderwerp ‘zwakke kust’ bracht
De stuurgroep die het proces begeleidt, heeft
partijen samen die normaliter niet zo snel met
onlangs veiligheid en ruimtelijke kwaliteit benoemd
elkaar in gesprek gaan. De besluitvorming over
als gelijkwaardige doelstellingen. Al is het op een
bijvoorbeeld het fietspad waar al twintig jaar over
geheel andere wijze dan we vooraf hadden gedacht,
werd gesproken kwam nu in een stroomversnelling
de beoogde connectie is tot stand gekomen. De
doordat er op effectieve wijze communicatie op
kustverdediging zelf zal echter op traditionele wijze
gang kwam. Natuurmonumenten, gemeenten,
worden gefinancierd. <
Hoogheemraadschap, Rijkswaterstaat, provincie,
Informatie:
[email protected] en
[email protected]
13
Betrokkenheid en toewijding kenmerken de relatie die Marjolein Brandt (32) heeft met haar omgeving en met haar werk. ‘Ik wil niet “gewoon een projectje draaien”.’ In Afrika ziet ze de intensiteit die zo verbonden is
Afrika 14
raakt je ...
met haar persoonlijkheid. Dat is een van de redenen om onbetaald verlof te nemen en vrijwilligerswerk te gaan doen in het continent waar ze zo van houdt. >
15
> Van huis uit is ze verkeerskundige, ‘zonder ooit een
eigen overwegingen om in de auto te stappen.
voldoende te hebben gehaald voor een tentamen
Wat ik spannend vind in mijn werk is het zoeken
natuurkunde’, zoals ze lachend bekent. Ze is dan ook
naar mogelijkheden om de mensen toch tot andere
niet geïnteresseerd in de technocratische oplossingen,
keuzes te bewegen.’
maar in de zachte kant, met name in draagvlak en gedragsbeïnvloeding. ‘Wat ik te veel zie gebeuren
Resultaatgericht
is dat de technische oplossingen los staan van het
Op de NHTV, tegenwoordig de Internationale
gedrag van de weggebruiker. Iedereen heeft zijn
Hogeschool in Breda, hoorde ze een verhaal over verkeer. ‘Ik was meteen verkocht, omdat het zo concreet en tastbaar is. Ik ben heel resultaatgericht.’ Ze leerde verkeersontwerp en regeltechniek en bekwaamde zich in verkeerspsychologie en communicatie. Zeven jaar werkte ze bij een verkeerskundig adviesbureau. Een fantastische tijd noemt ze het, maar haar behoefte aan tastbare eindresultaten verleidde haar tot een overstap naar
16
Wat ik te veel zie gebeuren is dat de technische oplossingen los staan van het gedrag van de weggebruiker
APPM. ‘Hier kan ik èn beleidmaken èn uitvoeren. Waar ik vroeger ophield, ga ik nu verder. Uiteindelijk kan ik over mijn werk heen rijden. Dat geeft me energie. Of ik dat ook doe? Zeker. Het veld ingaan, kijken, met mensen erover praten. Dat vind ik superleuk.’ Tranen met tuiten Marjolein is gek op reizen en nog gekker op Afrika. In maart van dit jaar was ze met een aantal APPM’ers naar Afrika om huizen te bouwen onder de vleugels van Habitat, een non-gouvernementele >
17
> ontwikkelingsorganisatie. ‘Voor onze eigen ontwikkeling.’ De ervaring heeft een diepe indruk op haar achtergelaten. ‘Ik was al een aantal keren in Afrika geweest en dacht dat ik me niet meer zou laten verrassen. Maar ik heb tranen met tuiten gehuild. Ik realiseerde me niet dat je als reiziger afstand houdt. Nu zat ik er middenin en bovenop. Wat me vooral zo ontroerde is dat de mensen oprecht geïnteresseerd zijn in elkaar en ondanks hun armoede erin slagen ontzettend veel van hun leven te maken.’ Als mens is ze rijker teruggekomen, maar haar ervaringen hebben ook gevolg voor haar opvattingen over haar werk: ‘Op de bouwplaats in Ghana was er geen heldere taakverdeling, geen baas die zei wat je moest doen, maar wel een enorme spirit. Iedereen had hetzelfde doel voor ogen en werkte gedreven naar het eindresultaat. Die sfeer wil ik ook in mijn projectteams zien te creëren.’ Ze is nu met een ‘prachtproject’ bezig, maar daarna volgt even iets heel anders. Het verblijf in Ghana heeft haar geïnspireerd tot het nemen van onbetaald verlof. ‘Ik wil iets gaan doen in de ontwikkelingssfeer, liefst iets voor kinderen. Niet dat ik denk de wereld te kunnen veranderen, maar misschien kan ik wel voor een paar mensen het verschil maken.’ <
18
Informatie:
[email protected]
19
hotze Hofstra
Toen de gemeente Den Haag de nota van uitgangspunten presenteerde voor het masterplan Erasmusveld-Leywegzone, stuitte ze op stevige kritiek. Vooral volkstuinders en sporters voelden zich gedupeerd door de plannen. Op dat moment stapte APPM in het proces. Wat volgde was een intensivering van de dialoog met de stakeholders. Resultaat: een breed gedragen plan dat aan kwaliteit
20
heeft gewonnen. >
Win tijd door de tijd te durven nemen...
21
APPM concludeerde echter dat er nog te veel verschillen te overbruggen waren > Den Haag wil een ‘wereldstad aan zee’ worden,
gewend tegenover de gemeente te zitten, niet om
aldus de in 2005 vastgestelde structuurvisie.
samen te werken.
De structuurvisie is doorvertaald naar negen ontwikkelingsgebieden, waarvan de Erasmusveld-
De opdracht was een masterplan te maken waarin alle
Leywegzone er één is.
belangen samenkwamen. De groene en ecologische kwaliteiten van het gebied moesten worden versterkt
22
Na de publicatie van de nota van uitgangs
en ontsloten, maar er moesten ook honderden nieuwe
punten organiseerde de gemeente een fase van
woningen komen. Daar kwam bij dat er ten opzichte
‘samenspraak’ met de belanghebbenden. In een
van de eerdere plannen meer ruimte gewenst
periode van zes weken konden deze hun commentaar
was voor de volkstuinen. De sportverenigingen,
en suggesties inbrengen, als basis voor het op te
verenigd in het Platform Erasmusveld, hadden
stellen masterplan. APPM concludeerde echter dat
hun maatschappelijk belang duidelijk gemaakt en
er nog te veel verschillen te overbruggen waren.
verdienden daarom ook een plaats in het Erasmusveld.
Wij adviseerden de samenspraak te verlengen en te
Kortom, een puzzel met gaandeweg steeds meer
intensiveren.
stukjes.
Het kostte enige overtuigingskracht om dit voorstel
APPM organiseerde samen met de gemeente
erdoorheen te krijgen. ‘De meningen van de
rondetafelgesprekken met de sportverenigingen en
betrokkenen waren toch al geïnventariseerd?’,
de volkstuinders. Hierdoor zijn we erin geslaagd een
aldus de gemeente. Een nieuwe gespreksronde
plan op te stellen waarin alle belangen een plaats
zou veel extra tijd en energie kosten. De uitkomst
kregen. Het gemeentebestuur raakte gaandeweg het
was bovendien onzeker. Ook de maatschappelijke
ontwerpproces dusdanig enthousiast van de kwaliteit
groeperingen hadden de nodige scepsis. Men was
en de resultaten, dat besloten werd te gaan voor >
23
> het predicaat ‘duurzaamste wijk van Nederland’. Deze ambitie gaf het ontwerpteam een extra impuls, waardoor een bijzonder plan is ontstaan. De ‘verlengde samenspraak’ was een leerproces voor alle partijen. Het vergt lef om je kwetsbaar op te stellen en extra tijd te investeren. De actieve rol van de sporters en de tuinders stimuleerde het projectteam tot het maken van een beter plan. De rondetafelgesprekken hebben bovendien de onderlinge samenwerking tussen de gemeentelijke sectoren verbeterd. Ook heeft de gemeente het vertrouwen van de burgers herwonnen. Nu komt het op de uitvoering aan. Het masterplan wordt na de zomer voorgelegd aan de gemeenteraad. In het plan is al vooruitgelopen op de uitvoering, onder meer door tegelijkertijd te werken aan een ontwikkelingsstrategie. Zorgvuldigheid blijft het devies. Je kunt het als gemeente honderd keer goed doen, met één misstap is alle krediet weer verspeeld. De belangen van de betrokkenen moeten ook in de uitvoering een plek krijgen. Dat kan als de intensieve aanpak van het masterplan wordt doorgetrokken naar de uitvoering. <
24
Informatie:
[email protected]
maquette Haveltestraat
25
OV beheer
ronald de Haas
mark van kerkhof
floris de Groot
op één lijn In de grote steden worden de streefdata voor aanbesteding van het openbaar vervoer keer op keer verschoven. In Amsterdam en Den Haag verlopen de huidige concessies in respectievelijk 2012 en 2017. Of er op die datum wat gaat veranderen of niet, de opdrachtgevende overheden hebben nú behoefte aan een transparanter samenwerking met de vervoerders die ook het onderhoud verzorgen. APPM werkt aan de totstandkoming daarvan. >
26
27
> Het begrip transparant behoeft enige toelichting. De
gezamenlijke geschiedenis. De Stadsregio heeft daar
Stadsregio Amsterdam is als OV-autoriteit opdracht
weinig last van en stuurt aan op verzakelijking en
gever voor het GVB, het Stadsgewest Haaglanden voor
transparantie. Over de exploitatie zijn inmiddels goede
de HTM. De regio’s investeren geld in de exploitatie
contractuele afspraken gemaakt, die per kwartaal
van het openbaar vervoer en het onderhoud en beheer
nauwgezet worden gemonitord. Minder duidelijk is
van de infrastructuur. Transparantie betekent hier
de situatie rond het onderhoud, waar eveneens een
simpelweg het antwoord op de vraag: waar gaat ons
aanzienlijk bedrag in omgaat. Wat wordt er precies
geld heen en wat krijgen we ervoor terug?
aan onderhoud gedaan? Heeft het GVB ook oog voor lange termijn onderhoud, dat betrekking heeft op
Driehoeksverhouding
het tijdperk na afloop van de concessieperiode? Wat
Om het huidige krachtenveld duidelijk te maken,
is de omvang van het areaal en wat is de staat van
zoomen we in op de Amsterdamse situatie. Daar is
onderhoud? Aan welke eisen moet de infra voldoen
sprake van een driehoeksverhouding. De Stadsregio
om goed openbaar vervoer mogelijk te maken? Hoe
is opdrachtgever voor de exploitatie van het
worden in de toekomst te taken rond het beheer en
openbaar vervoer. Eigenaar van de infrastructuur is
onderhoud verdeeld? Deze en andere vragen moeten
de gemeente, die daarmee opdrachtgever is voor het
beantwoord worden.
beheer en onderhoud daarvan. Het geld daarvoor ontvangt de gemeente echter van de Stadsregio, want
Ambities en belangen
die financiert naast de exploitatie ook het beheer en
APPM werkt aan een model voor de toekomstige
onderhoud. De uitvoering van zowel het vervoer als
samenwerking tussen Stadsregio, gemeente en
het feitelijke beheer en onderhoud is in handen van
het GVB. De focus ligt hierbij op het beheer en
het GVB. Om het plaatje nog iets complexer te maken:
onderhoud, maar de samenwerking is nauw
het GVB is verzelfstandigd maar wel voor 100%
verweven met die op het gebied van vervoer.
eigendom van de gemeente.
Goede samenwerking komt alleen tot stand als deze recht doet aan de ambities en belangen van
28
Onduidelijkheid
alle betrokkenen. APPM tracht die ambities en
Gemeente en GVB hebben een langdurige
belangen in kaart te brengen en op basis daarvan >
29
> de samenwerkingsrelaties optimaal in te richten. Daarvoor gelden twee basisvoorwaarden: inlevings vermogen en kennis van inhoud en proces. We werken tussen alle partijen in maar tegelijkertijd nauw samen en handelen vanuit het overkoepelende belang van goed openbaar vervoer. Het is aan APPM om de partijen te prikkelen en te inspireren om over de toekomst na te denken. De gemeente en de stadsregio werken daarbij keihard aan de verwezenlijking van hun gezamenlijke toekomstbeelden. < Informatie:
[email protected],
[email protected] en
[email protected]
30
Inlevingsvermogen en kennis van inhoud en proces
31
jon Bellis
Succesvol tenderen
De komende jaren wil Gouda de Spoorzone opnieuw inrichten tot een aantrekkelijk gebied voor wonen, werken en leisure. Het meest westelijke deel heeft een werkbestemming. Daar bezit de gemeente
Stel dat je als gemeente een stuk grond wilt
15.000 m2 grond verdeeld over drie kavels. Natuurlijk
verkopen dat als bestemming kantorenlocatie heeft,
wil de gemeente daar een goede prijs voor hebben,
welke weg bewandel je dan? Formuleer je zelf een
maar ze wil ook een kantoorontwikkeling die
programma van eisen zodat je van een bepaalde
kwalitatief in lijn is met de rest van de Spoorzone.
kwaliteit verzekerd bent? Of stel je de opbrengsten centraal en laat je de markt het spel bepalen? Beide
Géén Europese aanbesteding
benaderingen hebben hun voors en tegens. In Gouda
Grosso modo waren er twee mogelijkheden.
adviseerde APPM een aanpak die de pluspunten van
Mogelijkheid één was het programma en de
beide verenigde.
gemeentelijke beleidswensen neer te leggen in een aanbesteding. APPM adviseerde de gemeente daarvan af te zien. Als gemeente leg je je al in een vroeg stadium vast. De doorlooptijd van de aanbesteding is lang, de transactiekosten voor gemeente en marktpartijen liggen hoog. Ook bestaat het gevaar van een niet-marktconforme uitvraag. Mogelijkheid twee was een grondverkoop waarbij de kavels separaat zouden worden verkocht aan de meest biedende partij. Het leek ons beter om voor deze benadering te kiezen, vanwege de kans
32
op een hogere opbrengst èn omdat de markt de >
33
> kans zou krijgen zelf een product te ontwikkelen
tegelijk bedoeld als bouwprikkel richting marktpartij.
dat het beste bij de betreffende locatie zou passen.
De grond moest in ieder geval zo duur zijn dat de
Wel moesten we er op een of andere manier voor
koper er weinig voor zou voelen om hem lang te laten
zorgen dat er een zekere kwaliteit zou komen en dat
verrenten. Wel werd de markt de vrijheid geboden
de marktpartij(en) snel na aankoop zouden overgaan
het grondtransport uit te stellen. Daar zat een ‘maar’
tot ontwikkeling.
aan vast. De grondprijs zou netto contant worden gemaakt naar de datum die in de grondbieding
Architectonische visie
genoemd was. Met andere woorden: wie later
Om de kwaliteit te borgen, vroegen we de bieders
afneemt, betaalt extra.
om een architectonische visie. De stedenbouwkundig supervisor van de Spoorzone toetste deze aan
Impuls
beleidskaders en een beeldkwaliteitsplan, beide
De tender is uitermate succesvol verlopen. De
al vastgesteld door de gemeenteraad van Gouda.
opbrengst is boven verwachting en de geboden
De architectonische visie werd tot een knock
kwaliteit heeft de toets der kritiek ruimschoots
out-criterium gemaakt; wie niet voldeed, werd
doorstaan. De ontwikkelaars hebben te kennen
uitgesloten.
gegeven snel tot realisatie te willen overgaan.
Een garantie voor kwaliteit is de architectonische visie
Het feit dat de grond verkocht is, en dat binnen
niet. De winnende inschrijver koopt de grond zonder
vrij korte termijn, heeft de ontwikkeling van de
ontwikkelplicht. Hij kan met afwijkende plannen
Spoorzone een impuls gegeven en pakt positief
komen. Een bouwaanvraag voor zijn plannen zal
uit voor het imago van Gouda als vestigingslocatie
echter worden getoetst aan de beleidskaders.
voor het bedrijfsleven. < Informatie:
[email protected]
Minimum grondprijs Verder stelde de gemeente op advies van APPM een minimum grondprijs vast. Die werd uiteraard niet gecommuniceerd. De minimum grondprijs
34
garandeerde een minimale opbrengst maar was
De tender is uitermate succesvol verlopen. De opbrengst is boven verwachting.
35
jon Bellis
jeroen van der hoeven
Het kan dus wél: een groot infraproject volgens planning en binnen budget
36
De reconstructie van de N242, de oostelijke ringweg
Zo’n drie en een half jaar is er aan de drukbereden
van Alkmaar, is in meerdere opzichten opmerkelijk.
ringweg gewerkt. In plaats van de begrote s 120
Het was bij aanvang voor de provincie Noord-Holland
miljoen heeft de reconstructie de provincie s 70
het grootste project ooit en bovendien het eerste
miljoen gekost. Voor dat enorme prijsverschil zijn
D&C-contract. Als klap op de vuurpijl is het ook
meerdere verklaringen. De minst opwindende is dat
nog eens volgens planning en ruim binnen budget
het project werd aanbesteed in een gunstige markt.
afgerond. Belangrijkste succesfactor: het betrekken
Leerzamer is de strikt doorgevoerde no change-policy.
en serieus nemen van alle stakeholders. En een beetje
Voor iedereen in het project gold: ken het contract en
geluk natuurlijk.
handel ernaar, laat je niet overhalen wijzigingen aan te brengen. De partij die toch een wijziging wenst aan >
37
> te brengen, moet daar ook voor betalen. Een D&C-
Krediet
contract lopende de rit aanpassen kost nu eenmaal
Een tegenslag aan het eind van de rit illustreert het
veel geld. Dat er relatief weinig hoefde te worden
rendement van al deze inspanningen. Bij het om
aangepast, was ook te danken aan het warme onthaal
bouwen van de laatste gelijkvloerse kruising traden
dat het project ten deel viel. Weinig weerstand betekent
problemen op die zich indirect vertaalden in extra
dat er weinig noodzaak is ‘zoethoudertjes’ uit te delen.
files en ongelukken. Daar zaten weggebruikers en omwonenden niet op te wachten, zeker niet in het
Draagvlak schragen
zicht van de finish. We moesten de politiek om zes
Uit het bovenstaande komt al naar voren dat een
weken geduld vragen. In die periode zou er sprake
stevig draagvlak enorm belangrijk is voor een project
blijven van flinke hinder, maar we zouden wel de
als dit. Dat draagvlak was er van nature al, omdat de
gelegenheid hebben om de problemen op te lossen.
Alkmaarse ringweg door iedereen als een knelpunt
Zou de politiek ‘nee’ zeggen, dan zouden we een stap
werd ervaren. Het is echter wel zaak dat draagvlak
terug moeten doen in de bouwfasering, wat een zeer
te benutten en uit te bouwen en gedurende het
kostbare en tijdrovende manoeuvre zou zijn geweest.
gehele proces te schragen, om te voorkomen dat
We kregen respijt. Het in de voorgaande jaren
onverwachte ontwikkelingen het doen kantelen naar
opgebouwde krediet betaalde zich uit.
weerstand. Veel geld en tijd werd gestoken in een
38
optimale communicatie en in het betrekken van de
Regiegroep
stakeholders. Naar aanleiding van de verwachte grote
De aannemer, Heijmans Infra, rondt op dit moment
gevolgen voor de regio, is bijvoorbeeld een regiegroep
de laatste opleverpunten af. Complimenten overigens
opgericht waarin regionale wegbeheerders zitting
ook voor de aannemer, die zich in het D&C-project
hadden. Verder werd een klankbordgroep gevormd
een goede partner heeft betoond. Het mede voor
met vertegenwoordigers van hulpdiensten, openbaar
dit project ontwikkelde model van de regiegroep
vervoer en belangenorganisaties zoals VNO, KvK en
gaat nu in heel Noord-Holland worden toegepast.
LTO. Ook vond regelmatig overleg plaats met de
Daarmee krijgt het succes van de N242 een mooi
centrale vertegenwoordigers van de gemeenten en met
vervolg. <
diverse bewonersorganisaties en bedrijvenverenigingen.
Informatie:
[email protected] en
[email protected]
39
+++korte berichten+++korte berichten+++korte berichten+++korte berichten+++korte b masterplan van de ontwikkeling van ‘Amsterdam Connecting Trade’ (ACT), ten zuiden van Schiphol, is een Ongestoord Logistieke Verbinding (OLV): een vrachtbaan toegankelijk voor vrachtverkeer tussen het spoor, het terrein A4-zone West, Schiphol Logistics Park en de luchthaven. Maar misschien ook met de bloemenveiling Aalsmeeren het kassengebied. Zowel de luchthaven als haar omgeving profiteren daarmee van een duurzaam toenemende bereikbaarheid. In opdracht van de Provincie Noord-Holland in samenwerking met Amsterdam Airport Schiphol heeft APPM de aanpak voor de haalbaarheidsfase van de OLV vormgegeven, en APPM is nu gestart met de haalbaarheidsfase. Dat gebeurt in samenspraak met SADC, de gemeente Haarlemmermeer en de Stadsregio Amsterdam.
Haalbaarheid Ongestoord Logistieke Verbinding bij Schiphol
Informatie:
[email protected] of
[email protected]
Het op peil houden en waar nodig verbeteren luchthaven Schiphol en haar omgeving is een
Programmamanagement Wijkontwikkeling Breda
continue uitdaging. Voor de (internationale)
Breda heeft forse ambities bij de herontwikkeling en
bedrijvigheid op en rond de luchthaven zijn
versterking van oudere wijken. De gemeente wil ook
bereikbaarheid, betrouwbaarheid en logistieke
haar projectenorganisatie meer professionaliseren.
efficiëntie belangrijke vestigingsvoorwaarden. Tevens
APPM is gevraagd om Breda te helpen bij het
vragen luchtkwaliteit en verkeersveiligheid net als
vervullen van deze doelen. Binnen het programma
elders in het land om aandacht. Onderdeel van het
wijkontwikkeling geeft APPM vorm aan twee
van de bereikbaarheid en leefbaarheid van de
40
41
+++korte berichten+++korte berichten+++korte berichten+++korte berichten+++korte b onderdelen: het op interim-basis vervullen van het
een open planproces te komen tot oplossingen voor
programmamanagement en organisatieadvies over
de wijk. De programmamanager moet met gevoel
de inrichting van het programma.
voor de ‘harde’ en de ‘zachte’ kant van het vak hier
Wijkontwikkeling betekent in Breda dat de gemeente
vorm aan geven.
met haar partners door een integrale aanpak
Onder de noemer van het programma Wijkontwik-
probeert de leefbaarheid, de zelfredzaamheid en
keling zijn er in de loop van de tijd diverse projecten
de concurrentiepositie van Heuvel, Hoge Vucht,
en activiteiten opgestart. Het overzicht over het
Doornbos en Linie en Driesprong te verbeteren. Deze
geheel is op de achtergrond geraakt. APPM maakt
wijken vallen niet binnen de 40 prachtwijken van
nu een analyse van het programma en beschouwt in
Vogelaar maar Breda wil er met haar aanpak voor
hoeverre projecten en activiteiten effectief bijdragen
zorgen dat de wijken juist die status ver vóór blijven.
aan de doelstellingen. Dit leidt tot een herschikking
Betrokkenheid, vertrouwen en participatie van
van projecten en een andere wijze van aansturing.
bewoners en andere betrokkenen zijn cruciaal in
APPM adviseert hoe projectmanagers, projectleiders
het proces. De aandacht richt zich dan ook niet
en (lijn)medewerkers beter kunnen samenwerken in
alleen op de fysieke ingrepen maar ook op de
een heldere structuur.
sociaaleconomische kanten. De intentie is om in
Informatie:
[email protected]
Aan de slag met herstructurering bedrijventerreinen in Amsterdam-Zeeburg Op 24 juni heeft de stadsdeelraad van Zeeburg unaniem de toekomstvisie vastgesteld voor de bedrijventerreinen Cruquiusindustriegebied en Zeeburgerpad. Deze visie is onder leiding van APPM samen met betrokkenen in het gebied in
42
de periode februari - mei voorbereid.
43
+++korte berichten+++korte berichten+++korte berichten+++korte berichten+++korte b De bedrijvigheid in het gebied wordt vernieuwd en geïntensiveerd. Bovendien wordt een nautische identiteit ontwikkeld. Verder moet het gebied verlevendigen door ook woningen, cultuur, recreatieve en leisure activiteiten in beperkte mate toe te laten die de identiteit en karakter versterken. De sfeer moet behouden blijven maar het karakter zal wel veranderen. Door de bebouwing van het oostelijk havengebied in
APPM is nu gevraagd om met de ontwikkelstrategie
de afgelopen 15 jaren en de nu geplande bebouwing
aan de slag te gaan om te zien op welke wijze de
van het Zeeburgereiland en de komst van IJburg,
vernieuwing in het gebied tot stand kan komen.
raakt het ruim 100 jaar bestaande bedrijvengebied
Informatie:
[email protected]
steeds meer ingesloten in een woonomgeving. Tegelijk zien we dat het gebied zich met de rug naar
44
het water heeft gekeerd, en nauwelijks nog gebruik
Toch HOV naar de IJmond
van kades wordt gemaakt. Er is leegstand, deels
De toenemende congestie van het huidige wegennet,
verouderde bedrijvigheid en vertrekkende bedrijven.
samen met het groter wordende economische belang
Het biedt daardoor een rommelige aanblik. In ateliers
van de regio IJmond, maken dat er maatregelen
met ondernemers, ontwikkelaars, omwonenden
moeten worden genomen om de kernen van de
en beleidsmakers is een aantal toekomstscenario’s
gemeente Velsen bereikbaar en leefbaar te houden.
opgesteld. De scenario’s verschillen in de mate waarin
De potentie van het openbaar vervoer in de IJmond
het gebied wordt behouden voor werkgelegenheid.
is daarnaast groot gezien het grote aandeel van de
Vervolgens is een afwegingskader opgesteld over
auto in de verplaatsingen. Hoogwaardig Openbaar
consequenties, haalbaarheid en betaalbaarheid
Vervoer (HOV) is een kans voor Velsen om de
van de scenario’s.
problemen ten aanzien van bereikbaarheid en
Op basis hiervan heeft de stadsdeelraad gekozen
leefbaarheid het hoofd te bieden.
voor het behoud van gevarieerde werkgelegenheid.
Sinds kort is APPM samen met Grontmij gevraagd het
45
+++korte berichten+++korte berichten+++korte berichten+++korte berichten+++korte b meenemen? Dit alles heeft geresulteerd in een door partijen gewogen en gedragen HOV-tracé. De kansen op een hoogwaardig regionaal netwerk tot en met de IJmond worden steeds groter. Informatie:
[email protected]
Realisatie Waterstad Westergouwe in zicht In de periode tot 2022 worden ten zuidwesten van
46
proces te trekken om een tot een passende tracékeuze
het centrum van Gouda ongeveer 4000 woningen
te komen en een voorlopig ontwerp voor dit tracé te
gebouwd in een waterrijke omgeving; Waterstad
maken. Een lastig proces omdat alle pogingen in het
Westergouwe. APPM heeft vanaf 2002 aan de wieg
verleden om tot het doortrekken van de Zuidtangent
gestaan van de ontwikkeling van Westergouwe.
te komen in groot tumult binnen de gemeente van
Eind 2004 is het bestuurlijke akkoord bereikt met
tafel waren geveegd. Velsen en de Velsenaren wilde
het Ministerie van VROM. Dit is uitgewerkt in
geen snelle bus die de kernen met ieder hun eigen
een masterplan. Nu in 2008 is er overeenkomst
dorpse identiteit zou splitsen. Inmiddels hebben
over de uitwerking en kan gestart worden met de
de provincie Noord Holland, het college van de
voorbereidingen voor de uitvoering.
gemeente Velsen en de gemeenteraad de voorkeur
Onlangs heeft de gemeente Gouda de Samen
voor het voorgestelde HOV tracé uitgesproken. De
werkingsoverenkomst getekend met de combinatie
Provinciale Staten volgen later dit najaar. Sleutel tot
Volker Wessels Vastgoed / Heijmans Vastgoed
overeenstemming over deze slepende kwestie is een
Realisatie. In de overeenkomst zijn alle afspraken
zorgvuldig samenspraakproces. Alle belanghebbenden
vastgelegd over de ontwikkeling van de nieuwe
zijn betrokken om met ons mee te denken. Wat kan
woonwijk Westergouwe. Aansluitend op de
er wel en wat niet? Hoe kan het? Wat is voor
ondertekening is het ontwerpbestemmingsplan
betrokkenen belangrijk? Wat moeten we zeker
in procedure gebracht. Hiermee kan de feitelijke
47
+++korte berichten+++korte berichten+++korte berichten+++korte berichten+++korte b realisatie nu voortvarend ter hand worden genomen. Daarvoor is het publiek-privaat projectbureau Westergouwe opgericht. Als onderdeel van dit projectbureau, zal APPM ook in de komende fase een prominente rol vervullen bij het omzetten van de technische lastige veenpolder in een mooie, nieuwe wijk voor Gouda. Informatie:
[email protected]
48
Samenwerking in de Schiphol-Driehoek
afspraken gemaakt omtrent de realisatie van dit
De driehoek A4-A5-Oude Schipholweg ligt ingeklemd
gevraagd een proces in te richten om met betrokken
tussen grootschalige infrastructuur, de luchthaven
publieke en private partijen in overleg te treden
Schiphol en de dorpsbebouwing van Badhoevedorp.
over de toekomst van het gebied. Het doel is een
Het is een potentiële topvestigingslocatie gelegen
integrale gebiedsontwikkeling tot stand te brengen
tussen twee economische polen in de Noordvleugel: de
die gericht is op kwaliteit- en waardemaximalisatie
luchthaven Schiphol en de Zuidas. In het gebied wordt
voor alle betrokken partijen. Ten behoeve hiervan
de A9 omgelegd ten behoeve van de verbetering van
dient de samenwerking te worden vormgegeven,
het leefmilieu in Badhoevedorp en wordt de aanleg
een gedragen gebiedsvisie te worden ontwikkeld en
van bedrijven en kantoren in Badhoevedorp-Zuid
uiteindelijk de daadwerkelijke ontwikkeling te worden
voorzien. Daarnaast is sprake van de eventuele tweede
vormgegeven. Juist de kennis en ervaring van APPM
terminal van Schiphol, de aanleg van OV structuren en
bij het organiseren van een gebiedssamenwerking, het
weginfrastructuur voor de ontsluiting van het gebied.
ontwikkelen van gedragen visies en het vormgeven van
De Driehoek is tevens strategisch gelegen ten opzichte
gebiedsontwikkeling is van toegevoegde waarde bij
van diverse ecologische en recreatieve groenstructuren.
deze ambitieuze opgave.
In het kader van Mainport&Groen worden momenteel
Informatie:
[email protected]
groen. De provincie Noord-Holland heeft APPM
49
Schaatsers ook in zomer actief
Team APPM klaar
voor nieuwe seizoen 50
De ambitie is dat komend schaatsseizoen minstens zo
Yuri Solinger, Rhian Ket en Boris Kusmirak. De sfeer is,
mooi wordt als afgelopen jaar. Aan de teamspirit zal
zoals Lars Elgersma het treffend omschrijft: “helemaal
het in ieder geval niet liggen: Team APPM is inmiddels
apies…’’ Als ‘warming up’ voor de supporters een
uitgegroeid tot een zeer hechte groep schaatsers
korte update van waar de schaatsers mee bezig zijn
bestaande uit: Jacques de Koning, Lars Elgersma,
en wat hun doel is voor het nieuwe seizoen. >
51
de
Johan de Wit
52
> “Sportief gezien staan we er hartstikke goed voor. De jongens zijn zeer gemotiveerd, ze hebben geen blessures en ze willen heel graag. En er is rust in de ploeg. Dat is heel belangrijk. We willen op dezelfde voet doorgaan als afgelopen
Jan Ykema
jaar. Hooguit misschien wat technische aanpassingen
Er is meer tussen hemel en aarde dan
hier en daar. Maar verder niets wezenlijks veranderen.
schaatsen alleen. De keuze voor Jan Ykema
Waarom zouden we, het was een succesjaar.
als hulpcoach van hoofdcoach Johan de
Zelf ben ik begonnen met de trainersopleiding van
Wit bevestigt dit. Jan zal niet alleen zijn
de KNSB, omdat ik nu eenmaal de vereiste diploma’s
schaatservaring inbrengen, maar ook zijn
moet hebben. Wel blijf ik vasthouden aan mijn eigen
levenservaring. Zowel voor Jan als voor
visie. Die verschilt in veel opzichten van die van de
Team APPM een schitterende kans om elkaar
KNSB. Met de jongens hebben we afgesproken dat
weer op een hoger plan te brengen. De
we daar niet in mee gaan. We doen het op onze
energie die bij de samenwerking vrijkomt is
eigen manier.”
tijdens de trainingen al voelbaar. Het past
Mijn grote ambitie is dat we dit jaar een Nederlands
prachtig in de filosofie van APPM: “met
kampioen hebben. En het zou super zijn als we een of
mooie mensen mooie dingen doen, daar
meerdere nominaties verdienen voor de Olympische
gaat het om”. Kijk voor meer informatie
spelen.” >
over team APPM op www.teamappm.nl.
53
Yuri solinger
> “In de zomer trainen we natuurlijk gewoon keihard door. Lopen, fietsen en krachttraining, soms twee keer per dag. Zorgen dat je sterk en fit bent en blijft. Hoewel het erbij hoort, heb ik in deze periode iets meer moeite om mezelf te motiveren voor een training dan in de winter. Daarom verheug ik me van tevoren ook echt op Calgary. Heerlijk weer ijs onder je voeten. Daar gaat het om. Dan gaat het trainen ineens weer vanzelf. Ook omdat we elkaar dan weer vaker zien. Dat helpt zeker! Ik gebruik de zomerperiode ook om ervoor te zorgen dat mijn spullen goed in orde zijn. Dan kun je zodra
uri
het schaatsen begint, je daar weer 120 procent op
54
richten. Voor mezelf heb ik een lijn uitgestippeld tot 2010, de Olympische Spelen. Daar durfde ik me vorig jaar nog niet zo op te focussen, maar nu ben ik er wel klaar voor. Ik ben 29, de oudste van het team. Het is nu of nooit. Daarom heb ik me een aantal concrete doelen gesteld waar ik aan moet voldoen. Haalbare doelen, waarmee ik mezelf tot de spelen kan opwerken. Stapje voor stapje hogerop komen.” >
55
Lars elgersma
> “Ook buiten het schaatsseizoen train ik dagelijks, behalve zondag. Soms ook wel twee keer op een dag. Verder loop ik hard en doe krachttraining, maar fietsen heeft mijn voorkeur. Ik woon in een prachtige omgeving. Lekker door de duinen en door de polder met de wind op je bakkes. Daar geniet ik echt van. Deze zomer heb ik besloten niet te gaan skeeleren. Daar had ik geen zin in en dat is me zeer goed bevallen. Ik ben weer helemaal klaar voor het schaatsen. Trouwens, het seizoen dat je niet schaatst wordt gelukkig steeds korter. Voorheen stopte je in maart en begon je pas in oktober. Tegenwoordig staan we in de zomer alweer regelmatig op het ijs. Lekker! Dit jaar wil ik nog beter presteren dan vorig jaar. Dat is natuurlijk wel heel spannend. Maar: geen prestatie zonder doel. Vorig jaar dacht ik nog in kleine stapjes, maar nu durf ik verder te kijken. Als je in hokjes denkt, kun je nooit een hokje overslaan. Die ruimte wil ik wel hebben. Daarom is het wat mij betreft het credo nu: the sky is the limit. Dat geeft een gevoel
56
van bevrijding.” >
57
ket
rhian ket
> “Op de muur van mijn kamer heb ik een briefje geprikt: 20 februari 2010. Dat is de dag dat ik op de Olympische Spelen in Vancouver heel hard wil rijden. Ik wil meedoen én presteren. Dat is niet alleen een wens, nee dat is iets waarvan ik wéét dat het kan. Drie jaar geleden was ik er zo dichtbij. Nu ben ik nog fitter, gezonder én geconcentreerder. Het moet gewoon lukken. Deze zomer ben ik eigenlijk al beter in vorm dan vorige winter. Dat moet er nu ook uitkomen. Eerst bij de Summerclassics in Calgary, maar daarna natuurlijk op het NK afstanden. Daar moet de eerste grote piek komen. Ik sta nu anders in mijn ambities dan vorig jaar. Ik heb een duidelijk doel, maar houd me voor ogen dat de weg ernaartoe ook heel belangrijk is. Daardoor wordt dat traject ook léuk. Dat geeft me een nog grotere impuls. De hechtheid van het team draagt daar zeker toe bij. We zijn veel dichter naar elkaar toe gegroeid. Dat geeft extra kracht. Ik ben in ieder geval super
58
gemotiveerd.” >
59
ques de
jacques de koning
> “In ga door op de weg die ik vorig jaar ben ingeslagen. Wel blijf ik, waar mogelijk, zoeken naar verbetering. Deze zomer heb ik minder gefietst dan andere jaren. In plaats daarvan ben ik op een andere manier duurintensief gaan trainen. Met resultaat, want uit de test bleek dat mijn conditie deze zomer flink is verbeterd. Verder ben ik ook ander materiaal aan het uitproberen en met de mental coach aan de slag. Op alle fronten wil ik vooruit gaan. Het is absoluut mijn streven om op de 1000 meter in ieder geval nationaal - bovenin het veld te komen. Daar investeer ik veel in. Daarnaast wil ik natuurlijk op de 500 meter nog beter worden. Nu was ik, hoewel snelste Nederlander, slechts 8e op het WK. Dat moet wat mij betreft minstens de top 5 worden. Nu gaat het zo lekker, dat ik weet dat het mogelijk is. Ik hoop dit jaar zeker op een podiumplaats. Die kick
60
van vorig jaar wil ik graag nog eens ervaren.” >
61
boris kusmirak
> “Nadat ik weg moest bij DSB, heeft team APPM gevraagd of ik daar wilde komen schaatsen. Dat sprak me meteen aan. Ik heb bij DSB veel geleerd, maar het kwam er niet uit. Ik denk ik in een team waar iets minder druk is en meer mijn eigen ding kan doen, beter tot mijn recht ga komen. Team APPM is een hechte groep mensen. Ik voelde me er meteen thuis en dat is voor mij belangrijk als ik op topniveau wil presteren. Voor dit seizoen is mijn doel worldcups te rijden op de 5 kilometer. Hoewel ik er steeds erg dichtbij zat, is het me tot nu toe niet gelukt. Mijn droom en ambitie is in 2010 naar de Olympische spelen te gaan. Dat is op zich mogelijk, want bij het de vorige kwalificatietournooi kwam ik maar 10 seconden tekort op de 10 km. Dat is 4/10 seconde per rondje. Dat biedt perspectieven. Al ben ik wel realistisch: je kunt met schaatsen grote stappen voorwaarts maken en grote stappen achterwaarts. Ik heb het allebei gedaan. Maar nu weet ik dat ik op de goede koers zit
62
naar een stap vooruit.” <
63
Schaatsteam APPM
December
Schaatsers
Begeleiding
06-07 WC Essent ISU World Cup Sprint
Changchun
Jacques de Koning
Johan de Wit
06-07 Utrecht City Bokaal
Utrecht
Lars Elgersma
Jan Ykema
13-14 Challengerscup
Hoorn
Boris Kusmirak
Peter Eppinga
13-14 WC Essent ISU World Cup Sprint
Nagano
Yuri Solinger
Wouter van den Berg
27-28 NK AEGON Allround
Heerenveen
Rhian Ket
Ronald Sloots Wouter Steenhuizen
Januari
Alexander Oltrop
03-04 NK AEGON Sprint
Groningen
Karen Fuchten
09-11 EK Allround
Heerenveen
17-18 WK Sprint
Moskou
24-25 WC Essent ISU World Cup Sprint
Kolomna
31-01 WC Essent ISU World Cup Alles
Erfurt
31-01 Challengerscup
Hamar
Seizoen 2008-2009 Oktober 16-18 Landelijke selectie NK afstanden
Groningen
22
KNSB Schaats Open Dag
Landelijk
Februari
25
IJsselcup
Deventer
07-08 WK Allround
Hamar
07-08 Zilveren Schaats Gruno Bokaal
Groningen
31-02 Nederlandse Kampioenschappen
Afstanden
Heerenveen
14-15 WC Essent ISU World Cup
Lange Afstanden
Heerenveen
November 07-08 WC Essent ISU World Cup Alles
Berlijn
Maart
14-16 WC Essent ISU World Cup Alles
Heerenveen
06-08 WC Essent ISU World Cup Finale
Salt Lake City
07-08 Challengerscup
Berlijn
22-23 WC Essent ISU World Cup
64
Lange afstanden
29-30 Eindhoventrofee
Moskou
12-15 WK ISU Wereld Kampioenschap
Eindhoven
Afstanden
Richmond
65
Colo fon Nummer 9 · jaargang 4 · najaar 2008
uitgave APPM Management Consultants Redactie Piet Brandjes Monique Nales Pepijn van Wijmen Tekst Vincent Westzaan Edith van Zalinge fotografie schaatsteam appm Kirsten Auwema Vormgeving 52 graden noorderbreedte Drukwerk Druno en Dekker Productie APPM
66
Alles uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of overgenomen als er voor publicatie schriftelijke toestemming van de redactie is.
67
appm nieuwsbrief 9 najaar 2008
training Jacques de Koning
Spicalaan 8 2132 JG Hoofddorp
t 023 5621630 f 023 5627610
[email protected] www.appm.nl
Ceresstraat 35 4811 CB Breda
t 076 5210639 f 076 5202582
[email protected] www.appm.nl
Röntgenlaan 19c 2719 DX Zoetermeer
t 079 3600044 f 079 3617222
[email protected] www.appm.nl
68
