appm nieuwsbrief 15 nazomer 2011
1
energie en klimaat
De tijden zijn onzeker en oude waarden niet langer vanzelfsprekend. Dat heeft ook een voordeel: er is ruimte ontstaan om naar nieuwe wegen te zoeken. In deze nieuwsbrief staan enkele mooie voorbeelden. APPM heeft als onderdeel van een consortium
water
meegewerkt aan een alternatief ontwerp voor de IJmeerverbinding. Door buiten de bekende kaders te denken, hebben we een oplossing gevonden die vele
ruimte en vastgoed
miljarden goedkoper is en een veel betere business case laat zien. Met de Urbanisator pakken we op een nieuwe manier de kantoorleegstand aan; met succes. We denken dat een soortgelijke aanpak geschikt is voor de herstructureringswijken. Hoe? Lees daarover meer in deze nieuwsbrief. En het is de hoogste tijd
infra en mobiliteit
de energietransitie daadwerkelijk gestalte te geven. Daarom bieden we enkele praktische handvatten om
organisatieontwikkeling en professionalisering
advies
te werken aan duurzaamheid en vertellen we over
management
Ons motto: “Met veel plezier aan mooie opdrachten werken.”
gebied, bereikbaarheid, infrastructuur en mobiliteit, een klimaatbestendig, waterrijk en duurzaam Nederland.
Moed en Visie houden we ons bezig met de inrichting, ontwikkeling en herstructurering van ons stedelijk en landelijk
APPM Management Consultants organiseert met zo’n 60 managers en adviseurs een Mooier Nederland. Met Passie,
2
Zekerheid
onze betrokkenheid bij de ontwikkeling van smart grids. Wij ervaren dat je met vakmanschap, creativiteit en initiatief heel veel kunt bereiken. Dat is zeker. Piet Brandjes Pepijn van Wijmen
3
Nieuwe Lijn: baanbrekend en goedkoop alternatief 4
Het consortium Jacobs/APPM Management Consultants/ Posad heeft in opdracht van de Werkmaatschappij Almere Amsterdam (WAA) een alternatief plan ontwikkeld voor de IJmeerverbinding. De businesscase van het consortium scoort op alle onderdelen (investering, beheer en onderhoud, OV-exploitatie en grondexploitatie) beter dan het Publieke Referentie Alternatief (PRA). De kosten voor de aanleg van de Nieuwe Lijn bedragen s 1,97 miljard, wat minder dan de helft is van de aanlegkosten van het PRA. Het tekort van de business case van het PRA is met 86% gereduceerd van s 3,8 miljard tot s 0,5 miljard. >
5
“That it’s not done before in The Netherlands, doesn’t mean it can’t be done”
van bestaande infrastructuur en het aanpassen van de voorgestelde ruimtelijke ontwikkelingen in Almere en Diemen. Leidraad bij dit laatste was het concept van Transit Oriented Development (TOD). In TOD worden infrastructurele en ruimtelijke ingrepen met elkaar gecombineerd, zowel in planvorming, financiering
> Het plan - De Nieuwe Lijn - is een regiometro tussen
als exploitatie. Het openbaar vervoerssysteem is de
Amsterdam Isolatorweg/Sloterdijk en Almere Oost.
ruggengraat en aanjager van stedelijke ontwikkeling.
De Nieuwe Lijn gaat over het bestaande metronet via
Kenmerkend is een regionaal netwerk in combinatie
Amsterdam Lelylaan en Amsterdam Zuid naar Diemen
met gecentreerde leefomgevingen rond haltes
Zuid en vandaar verder naar IJburg, Pampus, Almere
van hoogwaardig openbaar vervoer, met hoge
Centrum en Almere Oost. Hij combineert de voordelen
bebouwingsdichtheden en gemengde functies. De
van metro en sprinter: fijnmazigheid en korte reistijden
hoogwaardige kwaliteit van het openbaar vervoer
binnen stedelijk gebied, hoge snelheden daarbuiten.
versterkt de waarde van de locaties, terwijl de hoge
Een rit van Almere Centrum naar Amsterdam duurt
dichtheden en het gevarieerde programma op hun
nog geen 25 minuten, waarmee de Nieuwe Lijn een
beurt weer de exploitatie (en dus de kwaliteit) van
concurrerend alternatief voor auto en trein biedt.
het OV verbeteren.
De regiometro maakt gebruik van zowel metroals NS-spoor. Deze combinatie is een noviteit voor
Kansrijke woon- en werkgebieden
Nederland, maar wordt in het buitenland al jaren veilig
In de Nieuwe Lijn resulteert deze benadering onder
en succesvol toegepast. Integratie met het bestaande
meer in de bouw van het nieuwe kruisstation
OV-netwerk is gegarandeerd door multimodale
Nieuw Diemen, waardoor kansen ontstaan voor de
overstapknopen in Almere, Diemen en Amsterdam.
ontwikkeling van kansrijke woon- en werkgebieden. Tegelijk verbetert de ruimtelijke structuur van Diemen,
6
OV en RO combineren
die zich nu kenmerkt door een sterke versnippering.
Grote winst is behaald door de hogere exploitatie-
Verder stelt het consortium voor het dure buitendijkse
resultaten, maar ook door optimaal gebruik te maken
woongebied IJland in Almere Pampus kleiner te >
7
De combinatie met APPM heeft de optimalisaties gevonden in het vervoersconcept en de ruimtelijke ontwikkelingskansen 8
9
> maken en later te ontwikkelen. Op een nieuw schiereiland aan de oostkant kunnen de benodigde woningaantallen worden gerealiseerd in een hoogwaardig woonmilieu. Ingrepen als deze laten een verbetering van de grondexploitatie zien van s 834 miljoen ten opzichte van het PRA.
De Nieuwe Lijn is miljarden goedkoper en toont een veel betere business case gericht op zitplaatsgarantie, waarmee het consortium een besparing van s 25 miljoen op jaarbasis realiseert.
Besparing en kwaliteit Het consortium heeft voortdurend de afweging gemaakt
Voor de brug over het IJmeer is een elegante oplossing
tussen een zo scherp mogelijke Business Case enerzijds en
gevonden. Deze steunt op drie nieuwe eilanden die
haalbaarheid, verkoopbaarheid en kwaliteit anderzijds.
een ecologische en recreatieve waarde aan het IJmeer
Simpel gezegd: zeer grote woningdichtheden en een
toevoegen. De eilanden drukken bovendien de kosten
mindere vervoerskwaliteit leiden tot hogere opbrengsten,
van de aanleg.
maar staan op gespannen voet met de behoeften van de gebruikers en zijn daarom niet reëel.
Internationale ervaring Een integraal en complex vraagstuk als de IJmeer-
Bij de ontwikkeling van nieuwe woonmilieus is het
verbinding vraagt om een team met aanvullende
optimum gezocht tussen aan de ene kant de grond-
ervaring, kennis en competenties. In een iteratief
exploitatie en aan de andere kant het leefklimaat en
proces combineerden de teamleden hun specifieke
de verkoopbaarheid. Kleine extra investeringen in
kwaliteiten. Jacobs heeft een groot internationaal
groenstructuren worden voorgesteld om de kwaliteit
trackrecord op gebied van de ontwikkeling, de calculatie,
in Almere Pampus te verbeteren.
het ontwerp en de uitvoering van grote infrastructuuren OV-projecten. APPM heeft niet alleen veel kennis
10
Ten aanzien van het comfort stelt het consortium voor
van en ervaring met visievorming en ontwikkeling van
om voor andere uitgangspunten te kiezen dan in het
regionale OV-systemen in Nederland, maar ook van de
PRA. Zo is de Amsterdamse comfortnorm voor de metro
manier waarop de koppeling tussen infrastructuur en
gedurende het drukste half uur vervangen door een norm
ruimtelijke ontwikkeling wordt vormgegeven. >
11
> Posad beschikt over grondige en specifieke stedenbouwkundige kennis en heeft uitgebreide ervaring met
De Nieuwe Lijn is drager voor verdere ruimtelijke ontwikkeling in de MRA
de ontwikkeling van ruimtelijke strategieën waarbij juist die koppeling tussen infrastructuur en ruimtelijke opgaven centraal staat. Door creativiteit, realisme en (internationale) expertise hand in hand te laten gaan, trad het consortium buiten de Nederlandse denkkaders en kwamen vernieuwende oplossingen tot stand. Wenkend perspectief Voor de internationale concurrentiekracht van metropoolregio’s is bereikbaarheid een absolute voorwaarde voor succes. De Nieuwe Lijn biedt een flexibele oplossing met een maximale capaciteit tegen minimale kosten. Ze is een drager voor verdere ruimtelijke ontwikkeling en verdichting in de MRA. De Nieuwe Lijn kan bovendien de basis vormen voor een OV-netwerk dat de gehele metropoolregio beslaat. Daarmee vormt zij ook voor de verre toekomst een wenkend perspectief. Meer informatie: www.denieuwelijn.eu bert swart |
[email protected]
marcel Touset |
[email protected]
erik van der kooij |
12
[email protected]
13
Omgevingsmanager tilt projecten naar een hoger plan Het inzetten van een omgevingsmanager bij ruimtelijke en infrastructurele projecten is geen nieuw fenomeen. Onze ervaring is echter dat het belang van zijn (of haar) inbreng vaak onderschat wordt. Mits tijdig betrokken, is de omgevingsmanager meer dan haarlemmerolie. Zijn bijdrage is van strategische betekenis en tilt de kwaliteit van het project naar een hoger niveau. >
14
15
> Een omgevingsmanager is in onze optiek een intermediair tussen projectorganisatie en stakeholders
Emotie speelt een grote rol
die op een onafhankelijke wijze de belangen en doelstellingen van alle betrokkenen vertaalt naar
16
het project, vanaf de initiatieffase tot en met de
laatste fase zal hij erop toezien dat de uitvoering goed
uitvoering. Van groot belang is dat hij tijdig wordt
verloopt. De lijntjes met de omgeving blijven open, om
ingezet. De omgevingsmanager heeft tijd nodig om
de werkzaamheden zo te helpen organiseren dat ze
een relatie op te bouwen met de omgeving en uit
zo min mogelijke overlast veroorzaken. In deze fase zit
te groeien tot het gezicht van het project.
veel overlap met het werk van communicatieadviseurs.
Veranderende rol
Empathisch vermogen
Bij het inzetten van een omgevingsmanager onder-
APPM was of is omgevingsmanager bij uiteenlopende
scheiden we drie fasen: tijdens de planvorming, als
projecten en in verschillende fasen. Het project
de ‘wat-vraag’ nog moet worden beantwoord; bij de
Beatrixlaan in Rijswijk bijvoorbeeld, de N242 en
voorbereiding van de uitvoering, als ‘de hoe-vraag’
N241 in Noord-Holland en het vernieuwen van de
speelt; en tijdens de uitvoering zelf. In elke fase speelt
Wilhelminasluis in Zaandam. Projecten die ons iets
hij een andere rol en wordt er een beroep gedaan op
hebben geleerd over de kwaliteiten waarover de
andere competenties.
omgevingsmanager moet beschikken. Hij moet een
In de initiatieffase integreert de omgevingsmanager
onafhankelijk denker zijn en sterk in zijn schoenen
de kennis, wensen en knelpunten van de omgeving
staan, omdat hij rekening heeft te houden met
in het project. Hierdoor zal zowel het proces als de
alle belangen. Hij moet over overtuigingskracht
kwaliteit van de oplossingen verbeteren. In de ‘hoe’-
beschikken, ook richting interne stakeholders. Dat
fase ontwikkelt het VO zich naar DO en wordt de
hij kennis van zaken heeft en communicatief vaardig
speelruimte kleiner. De rol van de omgevingsmanager
is, spreekt voor zich. Al deze kwaliteiten zijn weinig
verandert van een strategische naar een meer
waard zonder inlevingsvermogen. Daarom is de hij
procesmatige. Het blijft van belang actief en open te
vaak een zij. Emotie speelt een grote rol. Wie zich
communiceren met de betrokken partijen. Tijdens de
inleeft in de mensen om wie het gaat, in wat ze >
17
Een omgevingsmanager tilt de kwaliteit van een project naar een hoger niveau > doen en welke band ze hebben met hun omgeving, krijgt goed inzicht in hun wensen en behoeften. Voor de projectmedewerkers mag het dagelijkse kost zijn, voor een bewoner kan het veranderen van zijn omgeving of een gedwongen verhuizing grote impact hebben. De omgevingsmanager heeft daarom ook als taak de projectorganisatie deze spiegel voor te houden. Investeren Wie vanaf de beginfase de omgeving betrekt, maakt het project beter, zowel inhoudelijk als procesmatig. Noodzakelijke bijstellingen achteraf of weerstand van de omgeving zijn kostbaar en tijdrovend. Voor de investeringen in omgevingsmanagement geldt zeker dat de kost voor de baat uitgaat.
Jelle kootstra |
[email protected]
hellas schelleman |
[email protected]
marjolein brandt |
18
[email protected]
19
Ook de langste
Nogal wat duurzaamheidsplannen van gemeenten sterven in schoonheid. Doelen worden niet gerealiseerd door hun technische of organisatorische complexiteit of financiële onhaalbaarheid. Vaker nog
wandeling begint met de eerste stap
zijn de ambities torenhoog, zonder dat deze gedeeld worden door de bevolking of de markt; daarmee zijn ze dus niet haalbaar. Gevolg is dat er weinig van de grond komt. In Hardenberg gaat het anders. Met een veelheid aan kleinere en grotere initiatieven heeft de gemeente tal van duurzame successen geboekt. Samen met APPM heeft de gemeente een seminar georganiseerd waarin de praktijkvoorbeelden besproken zijn met overheden en marktpartijen. Motto: duurzaamheid is dichterbij dan je denkt. >
20
21
> De achterliggende gedachte van de Hardenbergse aanpak is simpel: ga aan de slag. Duurzaamheid zit niet per se in grootse plannen en hemelbestormende concepten, maar ook in het dagelijkse doen en denken. Begin dicht bij huis, met haalbare en betaalbare ideeën. Leer daarvan en zet met de verworven kennis de volgende stapjes. Formuleer wel mooie ambities, want ambities stimuleren en inspireren, maar bekijk de concrete
Met pekelwater heb je minder zout nodig en kun je gladheid efficiënter bestrijden
invulling per geval en betrek daarbij ook marktpartijen en eindgebruikers. Elektrische kettingzagen Bijvoorbeeld: de gladheidsbestrijding in Hardenberg. Na de paniek in de afgelopen winters hebben veel gemeenten een pakhuis vol zout. Hardenberg gebruikt echter pekelwater: je hebt minder zout nodig en het is efficiënter bij de bestrijding van gladheid. Ander voorbeeld: door benzine aangedreven kettingzagen die afgeschreven zijn, worden vervangen door elektrische. Ook heeft de gemeente een aantal elektrische bedrijfswagens aangeschaft. Een groter project is de onlangs opgeleverde gemeentewerf. Hiermee heeft Hardenberg een van meest duurzame gebouwen van Nederland ontwikkeld, met onder andere een WKO-installatie, natuurdaken, zonnepanelen, milieu-vriendelijke materialen en waterhergebruik. In aanbouw is het nieuwe stadskantoor,
22
waar ook duurzame technieken worden toegepast. >
23
• Duurzame oplossingen voor het beheer van de openbare ruimte zijn vaak eenvoudig, effectief en duidelijk zichtbaar. • Trek die duurzame lijn door naar de mensen: maak duurzaamheid vanzelfsprekend onderdeel van je P&O-beleid. Denk aan het tijdig omscholen
Hardenberg heeft een van de duurzaamste gebouwen van Nederland ontwikkeld
van medewerkers met zware fysieke beroepen, zodat ze op hogere leeftijd kunnen doorstromen naar niet-fysieke beroepen. • Daag je toeleveranciers uit. Stel daarvoor geen ingewikkelde inkoopplannen op, maar ga met ze aan tafel zitten; ook zij hebben profijt van slimmere en energiezuinige oplossingen. • En vooral: ga vandaag aan de slag!
> Duurzaam is dichterbij dan je denkt Duurzaamheid hoeft geen papieren tijger te zijn. Of
Deze tips lijken simpel en zijn dat ook. Iedere situatie
het zoveelste rapport dat in de la verdwijnt. Door
vraagt om zijn eigen strategie, maar ingewikkeld
gewoon te beginnen, boek je snel aansprekende
hoeft dat niet te zijn. Ze vormen de basis voor iedere
resultaten. Ook de langste wandeling begint immers
gemeente, organisatie of bedrijf dat werk wil maken
met de eerste stap. Met het mooie voorbeeld van de
van duurzaamheid en energiebesparing.
slimme gemeente en ondernemers in Hardenberg in het achterhoofd, heeft APPM enkele tips geformuleerd voor een heldere strategie en voortvarende aanpak: • Formuleer inspirerende ambities.
gerrit kuper |
[email protected]
• Begin tegelijk dicht bij huis.
hotze hofstra |
[email protected]
• Geef zelf het goede voorbeeld: vergroen het eigen
24
wagenpark, gebouwen, en afvalverwerking.
25
APPM heeft het proces- en projectmanagement
kwaliteit is ondermaats, de verbindingen met de
verzorgd voor de herinrichting van de OV Knoop
Binckhorst en de belangrijkste winkelstraat van
Voorburg. Bijna 2,5 jaar zijn we bij dit project
Voorburg zijn slecht. De nieuwe infrastructuur heeft
betrokken geweest. Daarin hebben we een
het 17de-eeuwse landgoed Hofwijck grotendeels
gebiedsvisie inclusief beeldkwaliteitsplan opgesteld,
‘ondergesneeuwd’. Het ontwerp van Posad legt
een nota van uitgangspunten geformuleerd en de
nieuwe verbindingen en verbetert bestaande.
totstandkoming van het nieuwe ontwerp en de
De sleutel is de diagonale Loper, een natuurlijke
bestemmingsplanwijzigingen begeleid. Ook heeft
looproute van het station naar de Binckhorst
APPM de subsidieaanvragen verzorgd. Het definitief
en het centrum. De Loper is een breed
ontwerp (van stedenbouwkundig bureau Posad) is
voetgangersgebied. Het is een uitnodigende
inmiddels vertaald in een bestek dat binnenkort op
en veilige entree van Voorburg en zowel
de markt komt.
doorgangs- als verblijfszone. Aan de Loper zit de openbaarvervoersknoop vast, met het bus- en
De OV Knoop is een belangrijk regionaal en
treinstation, een tramhalte en een groot P+R-
multi-modaal knooppunt. Hier worden de A12, het
terrein. Hiermee verbetert de bereikbaarheid
spoor, Randstadrail, de bus, de tram, de regionale
en wordt de toekomstige ontwikkeling van de
fietsroute en het oude centrum van Voorburg
Binckhorst gefaciliteerd. Tevens zorgt het nieuwe
met elkaar verbonden. In loop der jaren is het
ontwerp voor een goede koppeling tussen de oude
gebied geleidelijk in verval geraakt. De ruimtelijke
landgoedstructuur en de nieuwe infrastructuur.
› korte › berichten ›
› korte › berichten › › p. 26
26
1
› p. 27
1
› Nieuw leven voor multi› modale Knoop Voorburg
27
APPM begeleidt bewoners bij de renovatie en
Woonlastenwaarborg opgenomen. Dit is een door
sloop van de Sterflats in de herstructureringswijk
Aedes en de Woonbond ontwikkeld stappenplan
de Grote Waal in Hoorn. Opdrachtgever is
waarmee corporatie en bewoners gezamenlijk de
woningcorporatie IntermarisHoeksteen. De
energiebesparende maatregelen inventariseren en
corporatie gaat 316 woningen ingrijpend
de bijbehorende huurverhoging bepalen. Het streven
renoveren en 66 woningen vervangen door
is de totale woonlasten voor de bewoner omlaag te
nieuwbouw. De gemeente heeft op haar beurt
brengen. In de Woonlastenwaarborg staat ook wat er
toegezegd flink te investeren in het openbaar
gebeurt als de energiebesparende maatregelen een
gebied rondom de flats.
kleinere daling van de energiekosten opleveren dan
Voor de renovatie vinden ook verbeteringen in
verwacht. De bewoners van de eerste te renoveren
de woningen plaats. APPM stelt het bijbehorende
blokken zijn inmiddels akkoord gegaan met de
Sociaal Plan op en stemt de renovatievoorstellen
renovatie. APPM gaat nu aan de slag voor een
af met de bewoners. In het sociaal plan is de
sociaal plan voor de te slopen blokken.
› korte › berichten ›
› korte › berichten › › p. 28
28
2
› p. 29
2
› Renovatie Sterflats in Hoorn
29
3
› korte › berichten ›
De Jonge Ruimtemakers, een initiatief
onderaf moeten komen, met de overheid in een
van Jong APPM, zijn eind juni bij elkaar
faciliterende rol. De Jonge Ruimtemakers is welis-
gekomen om te discussiëren over het thema
waar geïntroduceerd door Jong APPM, maar het
knooppuntontwikkeling. Centraal stond
is de bedoeling dat het initiatief een eigen leven
de vraag: hoe kunnen we de potentie van
gaat leiden. Gezien de enthousiaste reacties lijkt
multimodale vervoersknooppunten optimaal
dat te lukken. Meer informatie bij Tjitske van Erp,
benutten. De avond werd samen met de
[email protected]
Vereniging Deltametropool georganiseerd. De Jonge Ruimtemakers is een netwerk van jonge professionals op het gebied van ruimte en bereikbaarheid die graag met collega’s van gedachten willen wisselen over actuele en boeiende thema’s. De deelnemers aan de open discussies zijn werkzaam bij het Rijk, provincies en gemeenten, en bij marktpartijen als adviesbureaus, corporaties en ontwikkelaars. De veelkleurigheid
› korte › berichten ›
3
› Jonge Ruimtemakers praten › over knooppuntontwikkeling
maakt de bijeenkomsten boeiend, omdat elke partij de vraagstukken vanuit zijn eigen invalshoek benadert. Deelnemers krijgen inzicht in elkaars zienswijzen, leren van elkaars oplossingen en inspireren elkaar. Bovendien ontstaat er een
30
tweede, de eerste ging over inversie: het idee dat initiatieven in de maatschappij (meer) van
› p. 31
› p. 30
netwerk. De bijeenkomst eind juni was de
31
Tennet werkt aan de vernieuwing en uitbreiding van
vrezen negatieve gezondheidseffecten van elektro-
het Nederlandse hoogspanningsnet. Dit gebeurt in
magnetische straling. De aanpak van Tennet en het
samenwerking met de Rijksoverheid. Projecten als
Rijk kan op een aantal punten beter aansluiten bij de
deze kenmerken zich door hun complexiteit, met
uitdagingen van deze opgave. Maartje Rieter en Wouter
name vanwege de impact op de omgeving en de
Müller van APPM doen in het artikel ‘Hoogspanning
politieke gevoeligheden. De verbindingen worden
bij aanleg 380 kV-net’ in het september nummer van
voor het overgrote deel bovengronds aangelegd. De
Ruimtelijke Ontwikkeling magazine aanbevelingen om
masten nemen veel ruimte in beslag en doorsnijden
het project anders in te richten. Het gaat daarbij om het
het landschap. Daarnaast is er een aanzienlijke
nadrukkelijker en eerder betrekken van de omgeving,
magneetveldzone waarbinnen bepaalde voorzieningen
het duidelijker inrichten van de besluitvorming en het
niet mogen worden gebouwd. Bovendien speelt
scheppen van helderheid in de projectorganisatie. Kijk
er ook nog zoiets als ‘gevoelshinder’: veel mensen
voor het artikel op www.appm.nl onder nieuws.
› korte › berichten ›
› korte › berichten › › p. 32
32
4
› p. 33
4
› 'Betrek omgeving meer bij › aanleg 380 kV-net'
33
Smart grids cruciaal voor energietranisitie Elektrisch vervoer (EV) wordt voor steeds meer overheden vanzelfsprekend. De volgende stap is EV koppelen aan duurzame energiewinning. Daarvoor hebben we smart grids nodig. Binnen dit thema zitten overheden met vragen op het gebied van technologie, organisatie en financiering. Pilots en proeftuinen leveren de eerste antwoorden op, maar vaak worden daarin niet meer dan afzonderlijke onderdelen van de slimme netwerken beproefd. Het is nu zaak om elementen met elkaar te combineren en betrokken partijen met elkaar te verbinden. Letterlijk en figuurlijk. >
34
35
Smart grids zijn zelfstandige, slimme netwerken
laag is, kan de eigenaar zijn auto weer opladen met
> Op de toekomstige elektriciteitsmarkt zijn
In de huidige proeftuinen met smart grids wordt
consumenten producenten en producenten
veelal met niet meer dan onderdelen van het
consumenten. Huishoudens, en ook bedrijven,
smart grid gewerkt. Pas als we alle losse elementen
winnen zelf stroom, bijvoorbeeld uit wind- en
koppelen, krijgen we een echt slim netwerk. Dat
zonne-energie. Die leveren ze aan elkaar en aan de
koppelen is veel meer dan alleen een technologisch
energiemaatschappijen via smart grids: zelfstandige,
vraagstuk. Er is een groot aantal spelers betrokken:
slimme netwerken, die gekoppeld zijn aan het
energiemaatschappijen, netwerkbeheerders, kennis-
hoofdnet. Tekorten binnen de smart grids worden
instellingen, overheden, bedrijven, consumenten.
aangevuld vanuit het hoofdnet, overschotten worden
Ze zijn nog beperkt bekend met het fenomeen en
daarheen of naar andere smart grids doorgesluisd.
met elkaar. Netwerkbeheerders en technologische
Slimme elektriciteitsmeters sturen dit proces aan en
instellingen kunnen bijvoorbeeld al veel, maar
maken dynamische beprijzing mogelijk.
hebben weinig ervaring in het samenwerken met
energie die anders verloren zou gaan. Ook slimme financieringsstrategieën
individuele consumenten, maar bijvoorbeeld ook Mobiele accu
met corporaties. Wat nodig is, is een intermediair
De elektrische auto is een belangrijke schakel in de
die alle deelgebieden kent, partijen bij elkaar
smart grids. Omdat ze mobiel zijn, kunnen ze op
krijgt, de verschillende belangen verenigt en
verschillende plekken en op verschillende momenten
slimme financieringsstrategieën ontwikkelt, zodat
van de dag onderdeel zijn van telkens een ander
initiatieven kunnen doorgroeien na de pilotfase.
netwerk. In de accu wordt energie opgeslagen.
36
Overdag bijvoorbeeld, staat de auto op het werk en
Marktleider
wordt hij opgeladen. Bij thuiskomst zal de accu nog
APPM is marktleider op het gebied van het
een overschot bevatten, die in het eigen huishouden
organiseren van elektrisch rijden en opladen. Al
kan worden aangewend. ’s Nachts, wanneer de vraag
twee jaar geleden adviseerden we de gemeente >
37
> Amsterdam bij de aanbesteding van oplaadinfrastructuur. Voor de gemeente Tilburg stellen we een Uitvoeringsprogramma Elektrisch Vervoer op, waarbinnen we ook gaan onderzoeken hoe elektrisch vervoer en smart grids met elkaar te combineren zijn. Ook in de ruimtelijke ordening. worden smart grids een belangrijk thema. Bij de plannen voor de duurzame wijk Erasmusveld in Den Haag hebben we een Programma van Eisen voor een intelligent netwerk voor elektriciteit, water en afval laten ontwikkelen. Op het bedrijventerrein A4 Zone West trekt APPM de duurzaamheidskar. Ook daar adviseren we over hoe de verschillende stromen in het gebied slim met elkaar te combineren zijn. Energietransitie is noodzakelijk en zonder smart grids niet mogelijk. De vraag is niet of maar wanneer we de slimme netwerken gaan gebruiken. Om tot een volwaardige markt te komen, zijn de komende tijd meer experimenten en pilots nodig om stap voor stap de benodigde kennis te verwerven.
Er is een intermediair nodig die alle deelgebieden kent, partijen bij elkaar brengt 38en belangen verenigt
Mark van kerkhof |
[email protected]
De manager als topsporter Acht APPM’ers hebben voor het Koningin Wilhelmina Fonds (KWF) de Alpe d’Huez bedwongen. Ruim 42.000 euro aan sponsorgeld hebben ze bij elkaar gefietst, en dat was heel wat meer dan ze vooraf dachten. Erik Tetteroo fietste mee en maakt de klim zes keer. Ook dat was meer dan hij durfde hopen. ‘Het heeft me geleerd dat je ambitieuze doelen moet durven formuleren.’ >
40
41
> Hij herinnert zich nog hoe ze met acht APPM’ers bij elkaar zaten in het kantoor in Zoetermeer, vrolijk tegen elkaar opbiedend over het aantal malen dat ze de Alpe d’Huez gingen bedwingen. Erik: ‘Ik dacht dat een keer of vier wel een goede prestatie zou zijn.
De dag voor de beklimming zat ik wel in de piepzak
Maar collega’s van mij met minder ervaring zeiden dat ze vijf of zes keer naar boven zouden gaan. Dus ik kon niet achterblijven en zette in op vijf keer. De dag voor de beklimming zat ik wel in de piepzak.
3
Draag uit wat je doet.
Met twee keer kon ik echt niet thuiskomen, ook
Vooraf hebben we ons grote netwerk op een directe,
drie was te weinig en vier het absolute minimum.
persoonlijke manier aangesproken.
Uiteindelijk lukte het me om zes keer de col te bedwingen!’
4
Zorg voor een goede voorbereiding en neem daar de tijd voor.
Het project inspireerde hem tot het opschrijven
Ik zie nog te vaak, ook in projecten, dat er vertrouwd
van zes uitgangspunten voor managers om tot
wordt op improvisatievermogen.
topprestaties te komen.
1
5
Haal kracht uit tegenslag.
Mijn collega Michiel Venne brak de dag voor de
Neem geen genoegen met de veilige middelmaat
Grote Beklimming zijn sleutelbeen. Hij baalde als een
maar ga voor het allerbeste. Dan ontdek je vanzelf
stekker, maar besloot de berg te voet te bedwingen.
nieuwe wegen.
Dat deed hij vier keer!
2 42
Stel ambitieuze doelen.
Doe het met elkaar.
6
Be inspired!
We werkten op de d’Alpe Huez in een goede sfeer
Als je betrokken bent bij wat je doet, kom je tot bijzon-
met een team met aanvullende kwaliteiten. Dat geeft
dere prestaties. APPM wil Nederland mooier maken.
veel extra energie.
Dat moeten we ons steeds voor ogen houden. >
43
44
Paul Musters
Michiel Venne
Harm-Jan Idema
Erik Tetteroo
Erwin Hemmelder Taco van Berkel
45
Ronald de Haas Erwin Meijer
> Olympisch Finn-zeiler Pieter-Jan Postma is een topsporter pur sang. Ook hij ziet overeenkomsten tussen topsport en topmanagement. En ook hij heeft, heel toevallig, een lijstje van zes punten.
1
Formuleer eerst concreet wat “succes” voor je betekent.
2
Neem jezelf serieus, gun het jezelf om succesvol te worden.
3
Neem vervolgens verantwoordelijkheid en zet door.
4
Luister naar je innerlijke stem. Ga er met hart
meerdere keuzemogelijkheden. Maak de keuze die
en ziel voor, geef je helemaal.
ten dienste staat van je prioriteiten. Als topsporter moet mijn lichaam in balans zijn, dat betekent
5
Blijf jezelf prikkelen, stel elke dag een uitdagend
dat ik niet met mijn vrienden kan stappen. Het
maar haalbaar doel.
klinkt paradoxaal: maar de mate waarin ik mezelf
6
Behoud je energie. Zorg goed voor je zelf.
ondergeschikt weet te maken aan mijn persoonlijke doelen, bepaalt mijn succes.’
Neem rust als dat nodig is, maar vier je successen. erik tetteroo |
[email protected]
Het allerbelangrijkste voor Pieter-Jan is wat hij het
pieter jan postma | www.pieterjanpostma.nl
maken van keuzes noemt. ‘In elke situatie heb je
46
47
Innovatieve methodiek leidt tot transparante contractkeuze
APPM heeft voor de provincie Zuid-Holland een
uitbesteedt. Vervolgens onderzoekt hij welke
contractkeuzemethodiek ontwikkeld voor aanleg
ontwerpfuncties hieraan kunnen worden
en onderhoud van infrastructuur en water- en
toegevoegd: het detailontwerp, het definitief
groenprojecten. Uitgangspunt was de behoefte
ontwerp of misschien zelfs het voorontwerp. Daarna
van de provincie aan één methodiek. Deze moet
worden de onderhoudsactiviteiten geanalyseerd:
op transparante wijze leiden tot keuzes die helder
gaat de markt het onderhoud op zich nemen, en
en logisch zijn, voor de interne opdrachtgever,
zo ja, in welke mate.
de bestuurder en de marktpartijen.
Er bestaan legio tools die het maken van de keuze voor een contractvorm ondersteunen. Nadeel is dat ze vaak niet aansluiten op de behoeften. Zo zijn veel
Een uitgebreide vragenset leidt de opdrachtgever naar beargumenteerde keuzes
hulpmiddelen te veel een ‘black box’. De gebruiker beantwoordt een reeks vragen, drukt op de knop en
Om de opdrachtgever naar beargumenteerde keuzes
krijgt een advies. Er is echter geen direct zichtbare
te leiden, heeft APPM een uitgebreide vragenset
link tussen de antwoorden en het advies, wat ruimte
ontwikkeld. De opdrachtgever beantwoordt de
laat voor discussie en interpretatie. Daarnaast leveren
vragen projectspecifiek, door de opgave integraal
de tools vaak een te globaal advies op. Stel dat D&C
te benaderen vanuit drie invalshoeken: vanuit de
de ideale contractvorm blijkt te zijn, dan is nog
omgeving in de ruime zin van het woord (bestuur,
niet duidelijk welke elementen van het ontwerp
politiek, wegbeheerders, omwonenden, enzovoort),
zich voor uitbesteding lenen. Hetzelfde geldt voor
vanuit de techniek en vanuit de markt.
onderhoudsvraagstukken. Zinvolle discussies
50
Meerdere invalshoeken
Belangrijk kenmerk van de aanpak van APPM is dat
Het vertrekpunt van de APPM-methodiek is dat
de contractkeuze als proces is vormgegeven. De
de opdrachtgever alleen het feitelijke bouwen
vragen zorgen voor structuur en geven voeding >
51
> voor debat. De methodiek loodst een groep
Probleemherkenning
betrokkenen van opdrachtgeverszijde op een
APPM heeft de nieuwe contractkeuzemethodiek
logische manier langs de mogelijkheden en
stap voor stap ontwikkeld, in nauw overleg met
afwegingen. Er ontstaan vanzelf zinvolle discussies,
de gebruikers. Hun behoeften waren steeds het
die aandachtspunten boven water brengen, acties die
uitgangspunt. Op een bijeenkomst reageerden
nog moeten worden uitgevoerd, te beantwoorden
enkele collega-provincies dan ook enthousiast op
vragen, af te dekken risico’s. In feite gaat de
de innovatieve aanpak. Duidelijk bleek dat zowel de
opdrachtgever meteen aan de slag; geleidelijk
huidige problemen als de geformuleerde oplossingen
wordt de invulling van het contract duidelijk.
herkend werden. Op het moment dat deze nieuwsbrief werd samengesteld, werkte APPM aan
De methodiek daagt gebruikers uit om met hun
het afronden van de methodiek. In het najaar zal
eigen professionaliteit te besluiten op basis van
de provincie Zuid-Holland hem implementeren.
de opgedane inzichten. Een ondersteunende tool visualiseert de resultaten, maar aan het eind maakt de opdrachtgever zelf een goed beargumenteerde en voor iedereen heldere en
52
herleidbare keuze.
jon bellis |
[email protected] jeroen van der hoeven |
[email protected]
53
54
In de wijkaanpak en de herstructurering van
vertonen de stimuleringsmaatregelen vaak weinig
naoorlogse wijken ligt doorgaans de nadruk op
samenhang. Gericht inzetten op zittende ondernemers
fysieke en sociale ingrepen, de economische kant
levert veel meer op, zo blijkt uit een onderzoek van
blijft onderbelicht. Als er al aandacht voor is, dan
Birgit Couwenberg van APPM. >
Gerichte maat regelen krijgen wijkeconomie aan de praat 55
> Het deze zomer verschenen eerste evaluatierapport
leefomgeving en zijn ze bereid zich daarvoor in te
van de Visitatiecommissie Wijkenaanpak onderschrijft
zetten.
de stellingen van Birgit. De commissie concludeert naar aanleiding van haar wijkbezoeken dat over de hele
Afstemmen van ingrepen
breedte wordt gewerkt aan het thema wijkeconomie,
In het onderzoek van Birgit Couwenberg staan
maar dat veel initiatieven nogal ongericht zijn en op
concrete aanbevelingen om de wijkeconomie aan de
zichzelf staan. Ook de commissie onderschrijft dat
praat te krijgen en te houden: zie tabel op pagina 59.
wijkeconomie een belangrijke motor is voor fysieke en
Uitgangspunt daarbij is dat ieder vestigingsklimaat
sociale vernieuwing, maar het gaspedaal wordt nog
zijn eigen behoeften en wensen heeft. Stimulerende
niet diep genoeg ingedrukt.
maatregelen kunnen daar indirect of direct in voorzien. Fysieke, sociale en economische aspecten
Standplaatseconomie
staan niet los van elkaar, maar zijn factoren die elkaar
Birgit Couwenberg constateert dat de huidige
beïnvloeden. Door ze goed op elkaar af te stemmen,
maatregelen zich doorgaans concentreren op
leveren ze een gerichte bijdrage aan een gebied en
twee vestigingsklimaten: de ‘toonbankeconomie’
het gewenste type bedrijvigheid.
(wijkverzorgende bedrijvigheid en detailhandel) en Voorbeelden van Maatregelen
Zittende ondernemers worden vaak vergeten
Een aantal door Birgit voorgestelde maatregelen is relatief eenvoudig uit te voeren. Een paar voorbeelden. • Zittende ondernemers van wie het bedrijf groeit
‘de kraamkamereconomie’ (startende ondernemers).
en de woonbehoefte verandert, kunnen aan de
De ‘standplaatseconomie’, de zittende ondernemers,
hand van fysieke ingrepen verleid worden in de
wordt echter vaak vergeten. Toch spelen deze
wijk te blijven. Denk hierbij aan het aanbieden
ondernemers een belangrijke rol. Geslaagde ‘lokale’
van passende bedrijfsruimten, maar ook aan een
ondernemers kunnen een voorbeeldfunctie vervullen
56
voor de wijk. Vaak voelen ze zich betrokken bij hun
passend (koop)woningaanbod. • Op tijdelijke locaties ontwikkelen zich vaak >
57
zijn juist de ondernemers die hier tijdelijk gehuisvest zijn een interessante groep om te behouden. • Pas de regelgeving aan, met name waar het gaat om bestemmingsplannen. Richt deze zodanig in dat functiemenging en werken aan huis mogelijk wordt. Kleine bedrijfjes worden zichtbaar en verlevendigen de wijk. • Stel een onafhankelijke coördinator aan, die partijen met elkaar verbindt, initiatieven op elkaar afstemt en geldstromen bundelt, zodat er richting wordt gegeven aan de ontwikkeling van de wijk. birgit couwenberg |
[email protected]
58
FysiekPersoons gericht
+ + ++ + ++ + ++ ++
++ + + +
+ + ++ +
+ ++ + ++ + + ++ + +
++ + + +
Fysiek- Gebiedsgericht
Ondernemesnetwerk Coaching & Begeleiding Verstrekken microkredieten
heroverwegen. Wordt wel voor sloop gekozen, dan
Verbeteren imago van de wijk ++ + Verhogen/verbeteren leefbaarheid + Samenhang tussen plannen + Aanstellen coördinator
is het verstandig de oorspronkelijke plannen te
Kansenzones creëren + Regeldruk verminderen ++ Broedplaatsen creëren
moeten maken voor nieuwe functies. Op z’n minst
Aanbod (betaalbare)bedrijfsruimte ++ Aanbod woon- werk units/werken aan huis + Revitalisering bestaande gebouwen Functiemenging: Kantoren Functiemenging: Detailhandel/Winkels ++ Functiemenging: Horeca + Functiemenging: Bedrijven + Openbare ruimte + + Ontsluiting/Bereikbaarheid: Toegangswegen + Ontsluiting/Bereikbaarheid: Parkeerplaatsen + Ontsluiting/Bereikbaarheid: OV-verbinding Ontsluiting/Bereikbaarheid: Fietsverbinding + Ontsluiting/Bereikbaarheid: ICT-verbinding ++ Aanwezigheid andere bedrijven ++ Leegstand tegengaan ++
> spontaan kansrijke initiatieven. De vraag is dan of de goed functionerende locaties wel plaats
Maatregel Toonbank Kraamkamer Standplaats economie economie economie
Op z’n minst is het verstandig de oorspronkelijke plannen te heroverwegen
NietFysiek Gebiedsgericht
NietFysiek Persoons gericht
59
De Urbanisator brengt vaart in de versterking en herontwikkeling van monofunctionele kantoorgebieden en verouderde bedrijventerreinen. Op verschillende plaatsen werpt de aanpak vruchten af. >
Urbanisator in actie!
60
61
Allereerst gaan de eigenaren aan de slag met een concreet actieplan
voedingsbodem voor investeringen, transformatie en opwaartse dynamiek. Vastgoedeigenaren Paasheuvelgebied Amstel III samen in actie De Urbanisator is deze zomer aan de slag gegaan om van
> Stichting Urbanisator Plaspoelpolder
het Paasheuvelgebied in Amstel III een levendig gebied
opgericht
met een positieve dynamiek te maken. De sleutel voor
Op 20 september jl. is de Stichting Urbanisator Plaspoel-
verandering ligt in eerste instantie bij de eigenaren. Zij
polder opgericht. Hierin werken vastgoedeigenaren,
kunnen direct profijt hebben van de opwaardering van
ondernemers en gemeente nauw samen om het onder-
het werkgebied, omdat de investeringen zich zullen
nemings- en investeringsklimaat in de Plaspoelpolder
vertalen in een waardestijging van hun bezit. Een collec-
te optimaliseren. Dit grootste businesspark van de
tief van eigenaren heeft de handen ineen geslagen en
regio heeft een grote potentie dankzij de uitstekende
wil deze opwaartse beweging op gang brengen. Begin
bereikbaarheid en de aanwezigheid van innovatieve
oktober vindt een tweede, gezamenlijke bijeenkomst
bedrijven als Shell en het Europees Octrooibureau. Door
plaats van vastgoedeigenaren in het gebied. Allereerst
de sterk veranderde marktomstandigheden zijn er echter
gaan de eigenaren aan de slag met een concreet actie-
nogal wat kantoren leeg komen te staan. Om deze
plan. Dit actieplan en het uit te bouwen collectief vormen
ontwikkeling tegen te gaan en ervoor te zorgen dat de
de basis voor een positieve verandering in het gebied.
kwaliteiten en kansen maximaal worden benut, is een
62
actieprogramma opgesteld. Aan de hand daarvan gaan de
Beukenhorst experimenteergebied in
partijen de komende periode gezamenlijk aan de slag met
Actieprogramma Leegstand Kantoren
een heldere profilering en het realiseren van beweging
In het verlengde van bovenstaande actiegerichte projec-
richting een aantrekkelijke werkstad. Ook zal, samen
ten, heeft APPM in samenwerking met de IVBN en de
met o.a. gemeente en ondernemersvereniging, invulling
gemeente Haarlemmermeer een analyse gemaakt van de
worden gegeven aan de rol van gebiedsmakelaar. Al
leegstand in de kantorengebieden de Beukenhorsten in
deze inspanningen zullen leiden tot een vruchtbare
Hoofddorp. Deze analyse is uitgevoerd in het kader >
63
> van het Actieprogramma ‘Aanpak leegstand kantoren’. Hierbinnen is Beukenhorst als pilot aangewezen, samen met Amstel III en Merwestein. Het doel van de pilots is het delen van de ervaringen met kansrijke oplossingsrichtingen en barrières bij het oplossen van leegstand. De analyse heeft geleid tot enkele scherpe conclusies en concrete aanbevelingen, die vanuit het gebied opgepakt zouden kunnen worden. De conclusie luidt dat er hard gewerkt moet worden om het gebied aantrekkelijker te maken. Tegelijk zullen er vierkante meters kantoorruimte uit de markt genomen moet worden. Voor een succesvol vervolg zullen betrokken partijen de urgentie gezamenlijk nog scherper moeten inzien. Dan komt een structurele oplossing van het probleem in beeld. Dit vraagt om een gezamenlijke aanpak en investeringen gericht op de lange termijn. Met deze analyse en aanbevelingen hoopt APPM zowel in Hoofddorp als landelijk een bijdrage te leveren aan het in beweging krijgen van de markt en het verminderen van de leegstand.
Tegelijk zullen er vierkante meters kantoorruimte uit de markt genomen 64 moet worden
Jaap van bezooijen |
[email protected]
Hilco van der wal |
[email protected]
Birgit couwenberg |
[email protected]
65
Team APPM sluit aan bij
66
‘iSkate’
Met ingang van komend seizoen zal de schaatswereld
bekendheid opgebouwd vanwege de eigenzinnige wijze
kennis gaan maken met ‘iSkate’, een nieuw innovatief
waarop deze mannen het nationale schaatsfirmament
concept waar APPM Management Consultants graag
bestormden. Met een minimaal budget maximale prestaties
haar medewerking aan verleent. iSkate is een uniek
neerzetten was het motto en dat heeft de blauwe APPM
samenwerkingsverband waarin onderwijs, talentont-
formatie de afgelopen jaren meer dan waargemaakt.
wikkeling en professioneel schaatsen voor mannen en
Deze werkwijze wordt nu voortgezet in samenwerking
vrouwen aan elkaar gekoppeld worden. Schaatsploeg
met meerdere partijen om een stevig fundament onder
Team APPM heeft sinds 2007 in hoog tempo landelijke
het nationale schaatsbouwwerk te kunnen neerzetten. >
67
> De mannenploeg van Team APPM zal samen met de vrouwen van Team Anker het toekomstperspectief gaan vormen voor de jonge talenten van de Groningse Schaatsacademie. Met zijn drieën zullen zij onder de koepel van Team iSkate wel hun eigen identiteit
De mannen van Team APPM zullen zich dit jaar richten op het sprinten
behouden. Ambassadeur en spreekbuis van iSkate
Topsport Talent School. Deze voorheen LOOT-scholen
wordt veelvoudig Europees- en Wereldkampioen
genoemde onderwijsinstellingen mogen en kunnen
Rintje Ritsma, zelf destijds baanbrekend door in
zich plooien naar de wensen van topsporters-in-
1995 de eerste professionele schaatsploeg met
spé. Met de unieke drie-eenheid binnen iSkate wil
naamsverbintenis met de sponsor tot stand te brengen.
men een stempel gaan drukken op de nationale en
Volgens Rintje Ritsma heeft manager Yuri Solinger
internationale schaatswereld. Gezien de eerdere
van Team APPM met dit creatieve idee voor een
ervaringen met de pioniers van Team APPM uit
totaal opleidingstraject een gat in de schaatsmarkt
Groningen gaat dat vast lukken!
aangeboord. “Als je jong bent en van schaatsen houdt, wil je graag een Gerard van Velde worden. Of een
De mannen van Team APPM zullen zich dit jaar
Rintje Ritsma, ja. Maar er vallen een hoop talenten
richten op het sprinten. De ploeg wordt gecoached
tussen wal en schip omdat ze de juiste faciliteiten
door oud-Olympisch Kampioen Gerard van Velde.
niet krijgen aangereikt”.
Michel Mulder en Jacques de Koning zijn de oude bekenden, nieuw zijn Hein Otterspeer, Sjoerd de Vries,
Talentontwikkeling was namelijk altijd voorbehouden
Jesper Hospes en de jonge Australiër Daniel Greig.
aan de clubs en in het verlengde daarvan aan de KNSB-
Sinds de voorbereidingen en trainingen zijn gestart
gewesten. iSkate heeft nu een geheel nieuwe opleiding
wijst alles erop dat deze mannen komende winter
ontwikkeld. Kinderen vanaf 12 jaar kunnen zich met
weer iets moois gaan laten zien, in de woorden van
ingang van het nieuwe seizoen bij de schaatsacademie
teammanager Yuri Solinger.
systematisch opwerken tot volwassen topschaatser of
68
-schaatster. Om die opleiding optimaal en verantwoord
APPM kijkt uit naar het nieuwe schaatsseizoen.
mogelijk te maken wordt samengewerkt met een
U ook?
69
Michel Mulder
Jacques de Koning
Hein Otterspeer
Colo fon Nummer 15 · jaargang 7 · nazomer 2011
uitgave APPM Management Consultants Redactie Piet Brandjes Monique Nales Pepijn van Wijmen Tekst Vincent Westzaan Vormgeving 52 graden noorderbreedte Drukwerk Druno en Dekker Productie APPM Alles uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of overgenomen onder voorwaarde van bronvermelding.
70
Daniel Greig
Sjoerd de Vries
Jesper Hospes
Gerard van velde
Spicalaan 8 2132 JG Hoofddorp
t 023 5621630
[email protected] f 023 5627610 www.appm.nl
Ceresstraat 35 4811 CB Breda
t 076 5210639
[email protected] f 076 5202582 www.appm.nl
Röntgenlaan 19c 2719 DX Zoetermeer
t 079 3600044
[email protected] 71 f 079 3617222 www.appm.nl
appm nieuwsbrief 15 nazomer 2011
72
