1
Alcohol- en cannabisgebruik bij jongeren
2
Inhoudsopgave Inleiding ................................................................................................................................. 3 Prevalentie ............................................................................................................................ 3 Wetgeving ............................................................................................................................. 4 Motieven................................................................................................................................ 4 Gevolgen ............................................................................................................................... 6 Werking en herkenbaarheid .................................................................................................. 8 Aanpak: Aandachtspunten voor opvoedings-ondersteuners in gesprek met ouders. ............10 Meer weten ? .......................................................................................................................11
3
Inleiding Alcohol en andere drugs zijn ruim aanwezig in onze samenleving. Met alcohol en andere drugs bedoelen we alcohol, tabak, psychoactieve medicatie en illegale drugs. Het onderscheid tussen legale en illegale drugs is in de eerste plaats een juridisch onderscheid, dat niets zegt over het gezondheidsrisico van deze middelen. Vanuit een gezondheidsperspectief zijn al deze middelen 'drugs' en houden ze in meerdere of mindere mate risico's in voor de gezondheid en het welzijn van de gebruiker en zijn omgeving. Alcohol- en andere drugproblemen vormen een belangrijke maatschappelijke problematiek. Het aantal problematische alcoholgebruikers wordt in België geschat op 10.5% van de 15jarigen en ouder (Gezondheidsenquête, 2013). De gezondheidsenquête toont aan dat 8% van de bevolking in de twee weken voorafgaand aan de bevraging een antidepressivum heeft genomen. In de leerlingenbevraging (VAD, 2014-2015) zien we dat 15,3% van de 12-18-jarigen ooit cannabis heeft geprobeerd. Het laatstejaarsgebruik van cannabis bedraagt bij 17-18-jarigen in Vlaanderen 25,2%. Ook cannabis is echter een illegale drug.
Prevalentie Van alle drugs blijft alcohol nog steeds de nummer één. Van de 12-14-jarigen heeft 39% al eens alcohol gedronken. Bij de 15-16-jarigen is dat 84%. Verder treedt met de stijging van de leeftijd ook een verandering op in het gebruikspatroon. Bij oudere jongeren treffen we opvallend meer regelmatige (minstens één maal per week tot dagelijks) alcoholdrinkers aan. 35,6% van de 17-18-jarigen drinkt minstens één maal per week alcohol. Er zijn ongeveer evenveel jongens als meisjes die alcohol drinken, maar er zijn veel meer jongens dan meisjes die regelmatig drinken (18,5% tegenover 10,2%). De laatste tien jaar daalde het ooitgebruik van alcohol. Die daling is voornamelijk toe te wijzen aan een sterke daling van het alcoholgebruik bij de 12-14 jarigen (van 74,8% tot 39% over de voorbije tien jaar). De gemiddelde leeftijd waarop jongeren hun eerste glas alcohol drinken, schoof de voorbije 5 jaar dan ook op van 13,6 jaar naar 14,3 jaar. Een groot deel van de jongeren dat alcohol drinkt, doet dat regelmatig. Dit is anders dan bij cannabisgebruik. Er is een groot verschil tussen een keer cannabis uitproberen (experimenteel gebruiken) en het regelmatig gebruiken. We zien dat de cijfers een stuk hoger liggen bij de eerste vorm van gebruik dan bij de tweede. Cannabis blijft de meest gebruikte illegale drug in ons land. Uit de cijfers (VADleerlingenbevraging, 2014-2015) blijkt dat 15,3% van de leerlingen in het middelbaar
4
onderwijs (12- tot 18-jarigen) ooit cannabis heeft gebruikt. Andere illegale drugs dan cannabis werden door 2,7% van de leerlingen ooit gebruikt. Bij 12-14-jarigen is het ooitgebruik van cannabis nog uitzonderlijk (2,9%), maar bij 1516-jarigen heeft 18,9% en bij 17-18-jarigen 36% ooit cannabis gebruikt. Jongeren die ooit cannabis hebben gebruikt, deden dit gemiddeld de eerste keer rond hun vijftiende of zestiende. Er is een beperkt aantal cannabisgebruikers dat vaak cannabis gebruikt: van de 17en 18-jarigen gebruikt 4,3% regelmatig (= minstens één maal per week tot dagelijks) cannabis en 20,7% occasioneel (= minder dan één maal per week). Jongens gebruiken gemiddeld iets meer dan meisjes. Onder laatstejaarsgebruikers waren bijvoorbeeld dubbel zoveel jongens als meisjes regelmatige gebruikers. Het cannabisgebruik van jongeren schommelt de voorbije 10 jaar (van 2004-2005 tot 2014-2015). Er is geen sprake van een uitgesproken stijging of een daling in gebruik.
Wetgeving De wet (B.S. 31/12/09) legt duidelijke leeftijdsgrenzen vast voor verkoop en schenken van alcohol aan jongeren. Alcoholhoudende dranken (bier, wijn, ...) mogen niet verkocht, geschonken of aangeboden worden aan jongeren onder de 16 jaar. Voor sterke drank (mixdranken, vodka, ...) ligt de leeftijdsgrens op 18 jaar. Wanneer iemand alcohol wil kopen, mag men een bewijs vragen dat men ouder is dan 16 of 18 jaar. Cannabis invoeren, produceren, bezitten, gebruiken en verkopen is in België voor iedereen illegaal en dus strafbaar, ook na de wetswijziging van juni 2003 (B.S. 02/06/03): Over minderjarigen (-18 jaar) is de wet heel duidelijk: bezit en gebruik van zowel cannabis als van andere illegale drugs zijn in alle omstandigheden verboden. Wanneer een minderjarige betrapt wordt met drugs, maakt de politie een procesverbaal op en bezorgt dit aan het parket. Ook de ouders worden op de hoogte gebracht. Alleen als een meerderjarige een kleine hoeveelheid cannabis voor persoonlijk gebruik (maximum 3 gram of 1 geteelde plant) bezit en als er geen sprake is van openbare overlast of verzwarende omstandigheden (bijvoorbeeld de aanwezigheid van minderjarigen), kan er een zogeheten vereenvoudigd proces-verbaal opgemaakt worden.
Motieven Het syntheserapport van de leerlingenbevraging, schooljaar 2014-2015 biedt inzicht in de motieven van jongeren om al dan niet alcohol te drinken en cannabis te gebruiken. De meeste leerlingen die nooit alcohol hebben gedronken, zeggen dit niet te doen omdat ze alcohol niet nodig hebben (70,5%). Dit geldt voor alle leeftijden, onderwijsrichtingen en zowel jongens als meisjes. De twee volgende meeste genoemde motivaties zijn: omdat ze alcohol ongezond vinden (47,1%) en omdat alcohol drinken voor hun leeftijd verboden is (53,1%). De meest vermelde motieven om wel alcohol te drinken zijn met stip voor de gezelligheid met vrienden (73,8%) en omdat men er zin in had (48,9%), vooral bij de twee oudste leeftijdsgroepen. De top drie bij 12-14-jarigen is voor de gezelligheid met vrienden (45,5%),
5
uit nieuwsgierigheid (39,8%) en omdat het hen werd aangeboden (34,8%). Naar geslacht en onderwijsvorm zijn er geen verschillen in de top drie motivaties. De meest aangehaalde motieven om geen cannabis te gebruiken, zijn omdat jongeren vinden dat ze het niet nodig hebben (77,3% van degene die nooit cannabis hebben gebruikt), omdat ze cannabis gevaarlijk vinden (71,1%) en omdat men het ongezond vindt (59,5%). Motieven om wel cannabis te gebruiken, zijn voornamelijk voor de gezelligheid met vrienden (59,6%), uit nieuwsgierigheid (46,6%) en om te ontspannen (44,6%). Zowel jongeren die alcohol drinken als jongeren die cannabis gebruiken, doen dat veelal omwille van positieve motieven (vb. voor de gezelligheid) en het experiment. Er is minder sprake van gebruiksmotieven om negatieve zaken te vermijden (om zich goed te voelen, om mijn zorgen te vergeten, om goed te kunnen slapen, om verveling tegen te gaan, om me zelfzekerder te voelen). Het zijn dit soort motieven die vaker wijzen op problematisch gebruik. Experimenteren hoort bij het opgroeien en hoeft niet te verontrusten. Het vraagt wel om duidelijke grenzen. Ook experimenteren kan immers problemen met zich meebrengen (bv. In het verkeer). Het blijft daarom belangrijk om waakzaam te zijn, alcoholgebruik zo lang mogelijk uit te stellen en druggebruik te ontraden.
6
Gevolgen We stellen vast dat lang niet iedereen op korte of lange termijn problemen krijgt als gevolg van alcoholgebruik en dat niet iedereen experimenteert met drugs. De redenen waarom iemand gaat gebruiken of de redenen waarom iemand problemen krijgt met middelengebruik, hangen niet alleen af van het middel – eigenschappen, effecten, kostprijs, … - zelf. Problematisch gebruik heeft ook te maken met het milieu - de fysieke en sociale omgeving waarin mensen (niet) gebruiken - en met de mens - zijn persoonlijkheid, waarden en normen, leeftijd, biogenetische en maatschappelijke kwetsbaarheid. Mens, middel en milieu staan in interactie met elkaar en bepalen samen of iemand al dan niet een bepaald middel (problematisch) gaat gebruiken. Sommige personen en groepen blijken omwille van individuele en/of maatschappelijke factoren gevoeliger te zijn voor de risico's van middelengebruik dan andere; ze zijn op dit vlak extra kwetsbaar. Naast de risicofactoren die ook voor volwassenen gelden, hebben jongeren omwille van hun leeftijd een aantal specifieke kwetsbaarheden. Uit de literatuur blijkt: > >
>
>
>
Kinderen en jongeren zijn kwetsbaarder voor de effecten van alcohol dan volwassenen. Ze zijn fysiek kleiner en ze hebben geen ervaring met alcohol en de effecten ervan. De adolescentie is een kritieke periode waarin bepaalde hersengebieden (onder meer de prefrontale cortex die instaat voor het plannen en organiseren) nog volop in ontwikkeling zijn. o Alcohol heeft hierop een verstorende werking en dit kan leiden tot structurele veranderingen die blijvende functionele stoornissen tot gevolg hebben. Meisjes lijken gevoeliger voor de schadelijke effecten op de hersenen. o Langdurig, excessief gebruik van alcohol kan bij adolescenten leiden tot verminderde prestaties op leren en geheugen. o Het is ook aangetoond dat cannabis negatieve effecten heeft op de ontwikkeling van de hersenen. De stoffen in cannabis kunnen de hersenontwikkeling bij jongeren verstoren en ervoor zorgen dat de hersenen beschadigd raken. o Langdurig en veelvuldig cannabisgebruik – zeker op jonge leeftijd vermindert het concentratievermogen, het geheugen en de leerprestaties. Als iemand stopt met cannabis, kan het enkele maanden duren voor deze effecten verdwijnen. Een vroege beginleeftijd van alcohol- of cannabisgebruik en langdurig gebruik zijn risico-indicatoren voor het ontstaan van middelenproblemen op volwassen leeftijd en verhogen de kans op fysieke en mentale gezondheidsproblemen en sociale problemen. Tijdens de adolescentie moet een aantal ontwikkelingstaken worden vervuld, zoals het leren omgaan met succes en mislukkingen, het construeren van een eigen identiteit,… Overmatig middelengebruik kan dit proces verstoren en leiden tot een (tijdelijke) ontwikkelingsstilstand. De adolescentie is een periode waarin jongeren instabiel zijn en het experiment opzoeken in hun zoektocht naar een eigen identiteit. Ook gebruik van alcohol en andere drugs kan hierbij horen, wat jongeren soms in risicovolle situaties brengt. Adolescenten beschikken vaak nog onvoldoende over de nodige sociale vaardigheden om (onder invloed) probleemsituaties ten gevolge van (overmatig) gebruik op te lossen.
7
> >
Het risico op ongevallen, verwondingen, geweld en zelfverwonding is hoog bij minderjarige drinkers. Drinken verhoogt de kans op seksueel gedrag in bepaalde situaties, bijvoorbeeld tijdens een eerste afspraak en is gerelateerd aan meer risicovol seksueel gedrag.
Naast bovenstaande kwetsbaarheden die voor alle jongeren gelden, zijn er een aantal specifieke groepen jongeren die extra kwetsbaar zijn voor problematisch middelengebruik: > > >
Kinderen van ouders met een alcohol- of drugprobleem Kinderen van ouders met psychische problemen Jongeren met psychische problemen
8
Werking en herkenbaarheid Alcohol heeft niet altijd en bij iedereen exact hetzelfde effect. Je persoonlijkheid, lichaamsbouw en de omstandigheden waarin je alcohol drinkt, bepalen mee de effecten. Over het algemeen worden vrouwen sneller dronken dan mannen.
Alcohol heeft een verdovend effect op de hersenen. Het verdooft in eerste instantie de delen van de hersenen die ons gedrag en onze emoties controleren. Zo komt het dat je je door een kleine hoeveelheid alcohol toch gestimuleerd of ontremd kan voelen. Als je meer drinkt, vermindert je reactievermogen. Je hoort en ziet minder scherp, maar je zelfvertrouwen neemt misleidend toe waardoor je soms meer risico’s gaat nemen (bv. in het verkeer). Nog meer alcohol bemoeilijkt de controle over je bewegingen en vermindert je coördinatievermogen. Lopen wordt wankelen, praten wordt lallen. Indien je blijft doordrinken, worden ook de diepere structuren van de hersenen verdoofd. Daar ligt het stuurcentrum van de automatische spierbewegingen (bijvoorbeeld hart en longen). Verdoving van dit stuurcentrum kan leiden tot coma en eventueel tot hart- en ademhalingsstilstand of kan zelfs de dood tot gevolg hebben.
Cannabis Sativa is de Latijnse naam voor de hennepplant. De vrouwelijke cannabisplant bevat tientallen chemische stoffen: cannabinoïden. De belangrijkste en bekendste roesopwekkende stof is THC (delta-9-tetrahydrocannabinol). Marihuana of wiet (de gedroogde bloemtoppen) en hasj (de hars van de plant in bruine blokjes) worden meestal gerookt: in een gerolde sigaret met een kartonnen filter (joint), in een pijpje of met een verdamper. Marihuana kan ook worden verwerkt in bijvoorbeeld cake (spacecake) of thee. De effecten komen daarbij trager op gang dan bij blowen en ze houden ook langer aan. De effecten van cannabis kunnen enorm verschillen volgens de variëteit, de hoeveelheid en de manier van gebruik. Ook persoonlijkheid, verwachtingen en de omstandigheden waarin iemand gebruikt, spelen een rol. Cannabis is een hallucinogene drug (dwz dat hij het bewustzijn verandert), ook al ervaren veel mensen het als verdovend. Cannabis versterkt het gevoel en de stemming van het moment (zowel positief als negatief). Wie zich goed voelt, zal waarschijnlijk een prettig, vrolijk gevoel (een 'high' gevoel) ervaren of een gevoel van ontspanning of slaperigheid. Soms krijgt men zomaar de slappe lach ('lachkick'). Wie angstig of down is, kan zich nog slechter gaan voelen na gebruik. Cannabis kan een zwaar gevoel in armen en benen veroorzaken. Dat heet ‘stoned’ zijn. Gebruikers hebben de indruk dat cannabis hun gedachtewereld en fantasie stimuleert en hen een positieve kijk op de wereld geeft. THC verhoogt ook de zintuiglijke gevoeligheid (kleuren lijken bijvoorbeeld intenser) en verandert de tijdsbeleving, waardoor gebruikers de realiteit anders kunnen ervaren. Het roken van een joint kan ook een hevige drang naar zoetigheden opwekken ('vreetkick').
9
Het is niet eenvoudig te herkennen of iemand cannabis heeft gebruikt of niet. Verwijde pupillen en rode ogen zijn vaak uiterlijke kenmerken van gebruik. Daarnaast kan het zijn dat de jongere minder alert is, minder interesse heeft in gezamenlijke activiteiten met het gezin, verstrooid is, snel geïrriteerd geraakt, enz. Dit zijn echter ook gewoon zaken die eigen zijn aan de puberteit, dus alleszins niet sluitend wijzen op gebruik.
10
Aanpak: Aandachtspunten voor opvoedingsondersteuners in gesprek met ouders.
Weet waarover het gaat
Om ouders met vragen over jongeren en alcohol en cannabis te kunnen informeren en ondersteunen heb je zelf nood aan voldoende kennis over dit thema. Hiervoor verwijzen we naar de rest van dit dossier en naar www.vad.be. Je hoeft echter geen drugspecialist te zijn. De opvoeding rond drugs verschilt in wezen niet veel van opvoeding over andere thema’s. Een positieve ouder-kindrelatie met open communicatie en duidelijke grenzen, blijft de basis.
Benader ouders op een positieve manier
Vele ouders zijn erg kritisch voor zichzelf wanneer er iets misloopt of minder goed gaat met hun kinderen, zeker wanneer het gaat over een moeilijk thema zoals middelengebruik: hebben ze het verkeerd aangepakt? Zijn ze te streng geweest of net niet streng genoeg? Hebben ze niet tijdig gezien dat er iets zou mislopen? De oorzaak wordt vaak gelegd bij de opvoeding en ouders gaan zich schuldig voelen. Maar oorzaken voor gebruik of problemen met gebruik zijn niet eenduidig te kaderen. Veel factoren naast het ouderlijk milieu, spelen een rol. Ouders kunnen dus onmogelijk alles in de hand hebben. >
Heb aandacht voor de reeds geleverde inspanningen
Voor ouders bij jou terechtkomen voor advies of ondersteuning hebben ze vaak zelf al heel wat geprobeerd. Ga na wat ze zelf al hebben uitgeprobeerd en geef hiervoor de nodige erkenning. Vele ouders krijgen wel eens te horen “met mijn kind zou het niet waar zijn” of “ik zou dat zo of zo aangepakt hebben”. Alsof er een onfeilbare methode zou bestaan om kinderen en jongeren te helpen opgroeien. Bevestig wat ouders al goed doen en haal de impact aan die ze daarmee kunnen hebben. >
Heb aandacht voor wat wel goed gaat
Geef erkenning voor de moeilijke situatie waarin een ouder zich bevindt, maar heb zeker ook aandacht voor wat wel goed gaat in het gezin of met de jongere. Misschien houdt een jongere zich aan geen enkele afspraak over alcoholgebruik en loopt het regelmatig uit de hand, maar heeft hij wel een bijzonder goed contact met zijn zus of blijft hij gemotiveerd voor zijn studies of engageert hij zich elk weekend voor de kinderen in de jeugdbeweging. Toon aan ouders dat het belangrijk is daar oog voor te hebben en in de interacties met hun kind niet telkens te vervallen in een discussie over druggebruik. Het is belangrijk dat ouders erkenning en bevestiging geven aan hun kinderen voor zaken die ze wel goed doen. Jongeren zijn immers erg gevoelig voor beloningen en positieve feedback. Doorverwijzen
11
Als de problemen die ouders aankaarten de mogelijkheden van opvoedingsondersteuning overstijgen, verwijs dan tijdig door. Voor doorverwijsadressen kan je als intermediair terecht bij www.vad.be. Ouders kunnen steeds terecht bij de DrugLijn (078 15 10 20 of via www.druglijn.be).
Meer weten ? Voor productinformatie, meer informatie over het omgaan met alcohol en andere drugs in de opvoeding, kan je terecht op www.druglijn.be of www.gezondopvoeden.be. Op Groeimee.be vind je een dossier voor ouders over alcoholgebruik bij jongeren. Er zijn ook folders en filmpjes beschikbaar. Voor educatief materiaal, begeleidingsmethodieken, of brochures en folders kan je terecht op www.vad.be bij ‘materiaal’. Daarnaast vind je heel wat informatie in de digitale bibliotheek van VAD: deze bibliotheek bevat ruim 700 referenties van documenten over alcohol, illegale drugs en gokken, waarvan de full-text op internet kan worden geraadpleegd. In de boekencatalogus vindt u beschrijvingen van meer dan 10.000 boeken uit de bibliotheek van VAD.
12
Dit dossier is een product van EXPOO, het expertisecentrum opvoedingsondersteuning van de Vlaamse overheid. EXPOO - Encyclopedie over opvoeden Dossier opgemaakt door het VAD.
Contacteer EXPOO Hallepoortlaan 27, 1060 Brussel
[email protected] 02/542 56 74 www.expoo.be
