ALCOHOL EN JONGEREN: EEN ONGELUKKIGE COMBINATIE
Huib Valkenberg, Consument en Veiligheid Nico van der Lely, Reinier de Graaf Gasthuis Marco Brugmans, Consument en Veiligheid
17 augustus 2007 Medisch Contact online en www.veiligheid.nl
1
Het aantal jongeren dat na alcoholgebruik noodgedwongen een ziekenhuis bezoekt lijkt de laatste jaren sterk toe te nemen. Vooral medici slaan alarm. Maar zorgt de berichtgeving in de media voor een vertekend beeld, zoals wel gesuggereerd wordt, of is er echt aanleiding tot zorg? Niet lang geleden berichtten de kranten over een 16-jarige inwoner van Berlijn die na een avondje zogenaamd “comadrinken” – hij consumeerde in korte tijd 52 glazen tequila – inderdaad in een coma raakte. Enkele weken later overleed hij. Ook in Nederland komen alarmerende geluiden uit de medische wereld over buitensporig alcoholgebruik onder jongeren, zoals onder andere blijkt uit een recent artikel in Medisch Contact [1]. In juni nog raakte een jongen van 12 jaar oud in een coma na het in korte tijd drinken van een liter alcohol. Dat de gevolgen voor - vooral - het jonge brein en voor de lichamelijke ontwikkeling ernstig kunnen zijn staat voor medici buiten kijf. Sommigen van hen verwijten verantwoordelijke instanties dat er veel te lang gewacht wordt met maatregelen om de problematiek aan te pakken. In hun eigen ziekenhuizen worden volgens hen de jongeren in steeds grotere getale binnengebracht met een alcoholvergiftiging. Daarnaast zorgt een verhoogd risico op ongevallen na alcoholgebruik voor gezondheidsschade. Om deze redenen is men in Delft gestart met een alcoholpolikliniek voor kinderen. Artsen verwijzen tot nu toe naar lokale gegevens, vaak uit een enkel ziekenhuis, waardoor de werkelijke omvang van het probleem onduidelijk blijft. Het Nederlands Signalerings Centrum Kindergeneeskunde (NSCK) inventariseert pas sinds 1 januari 2007 gevallen van alcoholvergiftiging onder kinderen tot en met 17 jaar. Stichting Consument en Veiligheid beschikt over landelijk representatieve gegevens over aantallen Spoedeisende Hulp (SEH)-behandelingen, die de problematiek weergeven. Sinds 1997 registreert Consument en Veiligheid in het Letsel Informatie Systeem (LIS) [2] slachtoffers die na een ongeval, geweld of automutilatie zijn behandeld op een SEH-afdeling van een selectie van ziekenhuizen in Nederland. Deze ziekenhuizen vormen een representatieve steekproef van ziekenhuizen in Nederland met een continu bezette SEH-afdeling. Alcoholvergiftigingen Uit analyse van de gegevens uit het Letsel Informatie Systeem blijkt dat naar schatting in Nederland jaarlijks 1.800 personen worden behandeld op een SEH-afdeling van een ziekenhuis in verband met een vergiftiging waarbij alcohol een rol speelde. In een deel van deze gevallen, bij ongeveer 450 personen, was een combinatie van alcoholische dranken en drugs of geneesmiddelen de oorzaak van de vergiftiging.1
1
Hierin zijn pogingen tot suïcide en andersoortige automutilatie via een overdosis drank, drugs en/of medicijnen niet meegenomen. Er lijkt de laatste jaren geen grote toe- of afname te zien te zijn in het aantal SEH-behandelingen naar aanleiding van vergiftigingen door automutilatie waarbij alcohol een rol speelde. Voor specifiekere gegevens over SEHbehandelingen en automutilatie, c.q. suïcidepogingen, zie Kerkhof, Mulder en Draisma [3].
2
Bijna een derde deel van de 1.800 slachtoffers - 560 personen - is tussen de 10 en 20 jaar oud (figuur 1), waarvan een honderdtal zelfs jonger dan 15 jaar. Per dag komen dus gemiddeld één à twee slachtoffers in de leeftijdscategorie van 10 tot en met 19 jaar met een alcoholvergiftiging binnen op een SEH-afdeling van een Nederlands ziekenhuis. De helft van hen wordt na behandeling in het ziekenhuis opgenomen. Dit geeft de ernst van een alcoholvergiftiging aan, want het gemiddelde percentage slachtoffers dat na een SEH-behandeling vanwege letsel wordt opgenomen in het ziekenhuis is 9 procent. Figuur 1
Jaarlijks aantal SEH-behandelingen n.a.v. alcoholvergiftigingen bij jongeren 10-24 jaar
20-24 jaar
m e isje s
15-19 jaar
jongens
10-14 jaar
0
50
100
150
200
250
300
Het totaal aantal alcoholvergiftigingen vertoont in Nederland de laatste jaren een sterke stijging. Een trendanalyse van de gegevens over de periode 2000-2005 toont aan dat het aantal SEHbehandelingen naar aanleiding van een vergiftiging waarbij alcohol betrokken was in die periode meer dan verdubbeld is, namelijk een stijging van 126 procent. Vooral bij jongeren van 10 tot en met 14 jaar is de stijging echter enorm; tussen 2000 en 2005 is het aantal SEH-behandelingen n.a.v. vergiftigingen met alcohol in deze leeftijdscategorie verzesvoudigd (figuur 2). In het Reinier de Graaf Gasthuis in Delft werd recent vastgesteld dat vooral onder meisjes tussen de 12 en 14 jaar het aantal alcoholvergiftigingen de laatste jaren sterk toeneemt. Uit de LIS-gegevens blijkt dat het verschil tussen jongens en meisjes in de leeftijdsgroep van 10 tot en met 14 jaar de afgelopen periode klein is, in tegenstelling tot de oudere leeftijdsgroepen (figuur 1), en een trendanalyse van alcoholvergiftigingen bij alleen meisjes van 10 tot en met 14 jaar toont inderdaad een flinke stijging. Toch blijft deze stijging achter bij de stijging in alcoholvergiftigingen onder jongens van 10 tot en met 14 jaar.
3
Figuur 2
Trend in SEH-behandelingen naar aanleiding van alcoholvergiftigingen in de periode 2000-2005, naar leeftijdscategorie; gecorrigeerd voor veranderende bevolkingsopbouw, geïndexeerd (2000=100)
700 600 500
10-14 jaar
400
15-19 jaar 20-24 jaar
300
25 jaar of ouder 200 100 0
2000
2001
2002
2003
2004
2005
Ook de leeftijdsgroepen 15-19 jaar en 20-24 jaar geven een forse stijging in het aantal vergiftigingen met alcohol te zien, respectievelijk 162 en 116 procent in de periode 2000-2005. Letsels door ongevallen en geweld waarbij alcohol betrokken is Naast acute vergiftigingen kan alcoholgebruik ook de oorzaak zijn van letsel door ongevallen of geweldsdelicten waarvoor een SEH-afdeling wordt bezocht. Voorbeelden hiervan zijn een val van een fiets in beschonken toestand, of letsel door een vechtpartij onder invloed van alcohol. Onderzoek toont aan dat alcoholgebruik het risico op ongevallen vergroot [4, 5], met name vanwege verminderde coördinatie, tragere reactie en verminderde concentratie [6]. Ook de kans om betrokken te raken bij geweld neemt door alcoholgebruik toe [7]. Registratie van alcoholgebruik dat vooraf ging aan ongevallen of geweldpleging is echter problematisch, omdat bij bezoek aan een SEH-afdeling niet systematisch aan de patiënten gevraagd wordt of er voorafgaand aan het ongeval alcohol gedronken is. De rol van alcohol bij een ongeval wordt in principe slechts dan geregistreerd als de patiënt dit vermeldt, of als de arts het relevant vindt in verband met de medische behandeling. Als een patiënt bijvoorbeeld dronken van de fiets is gevallen, en als gevolg daarvan hoofdletsel heeft opgelopen, dan zal de arts in veel gevallen niet registreren dat alcohol betrokken is geweest bij het ongeval, tenzij de patiënt zelf dit vermeldt. Als gevolg hiervan zullen de aantallen ongevallen met alcohol in LIS de ondergrens van het werkelijke aantal aangeven. Toch wordt volgens de LIS-registratie jaarlijks bij 8.800 SEH-behandelingen van letsels vastgesteld dat er alcohol bij het ongeval betrokken was.
4
Elf procent van de SEH-behandelingen vindt plaats bij slachtoffers in de leeftijdscategorie 10 tot en met 19 jaar, meest jongens. Het gaat in deze leeftijdsgroep om jaarlijks 930 patiënten; tweehonderd van hen worden na behandeling in een ziekenhuis opgenomen. Ruim 70 procent van de jonge slachtoffers valt, vaak van een fiets of brommer. Eén op de tien aan alcohol gerelateerde letsels bij jongeren ontstaat door geweld. Daarbij is meestal onbekend of de dader, dan wel het slachtoffer alcohol had gedronken. Een beter inzicht in de mate van onderschatting van aantallen ongevallen met alcohol in de LIS-registratie krijgen we echter via ander onderzoek van Consument en Veiligheid. Naast het Letsel Informatie Systeem verzamelt Consument en Veiligheid gegevens over ongevallen en letsels via een vervolgonderzoek onder een willekeurige selectie van patiënten die eerder na een SEH-behandeling in LIS geregistreerd zijn. In de gebruikte vragenlijst wordt aan de patiënten expliciet informatie gevraagd over de betrokkenheid van alcohol bij het ongeval, waardoor we, duidelijker dan in het geval van een SEH-registratie uit het Letsel Informatie Systeem, in beeld krijgen of bij een bepaald ongeval alcohol daadwerkelijk een rol heeft gespeeld. Uit eerder onderzoek blijkt dat alcoholgebruik onder bezoekers van een SEH-afdeling het best te achterhalen is via zelfrapportage van het slachtoffer [8]. Uit deze gegevens blijkt dat er tot wel zeven keer meer ongevallen waarvoor een slachtoffer op een SEH-afdeling behandeld wordt mogelijk aan alcohol gerelateerd zijn dan in het Letsel Informatie Systeem geregistreerd worden. Op basis van het vervolgonderzoek schatten we in dat er in Nederland per jaar 63.000 personen behandeld worden op een SEH-afdeling na een ongeval of geweld waarbij het slachtoffer in de zes uur voorafgaand aan het ongeval alcohol had gedronken. Dit is ongeveer 8% van alle ongevallen en letsels door geweld die jaarlijks plaatsvinden in Nederland. Van deze 63.000 jaarlijkse ongevallen kan niet zonder meer gezegd worden dat alcohol daadwerkelijk een rol speelt in het ongeval, maar in 20.000 gevallen geeft een slachtoffer zelf aan dat alcohol een belangrijke of zeer belangrijke rol bij het ontstaan van het ongeval speelt. Tevens hebben 40.000 personen die aangeven gedronken te hebben naar eigen zeggen drie of meer glazen alcohol op in de zes uur voorafgaand aan het ongeval – wat in elk geval een verhoogd risico op een ongeval met zich meebrengt en dus aannemelijk maakt dat alcohol ook in deze 2
ongevallen een rol speelde . Tabel 1 geeft deze aantallen weer, afzonderlijk voor de totale bevolking en voor de leeftijdsgroep 10-19 jaar. Bij de jongeren ligt het aantal personen dat aangeeft vooraf gedronken te hebben rond de tienduizend. Het is duidelijk dat het aantal SEHbehandelingen waarbij de betrokkenheid van alcoholische dranken op de SEH-afdeling geregistreerd is, maar een topje van de ijsberg is als het gaat om het werkelijke aantal ongevallen waarin alcohol in het spel was.
2
Deze aantallen overlappen, en kunnen niet worden opgeteld tot een totaal; een deel van de mensen die drie of meer glazen hebben gedronken geeft aan dat alcohol een (zeer) belangrijke rol speelde bij het ontstaan van het letsel.
5
Tabel 1
Aantal SEH-behandelingen voor ongevallen/geweld waarbij alcohol mogelijk een rol heeft gespeeld, volgens SEH-registratie en volgens 2 zelfrapportage van de SEH-bezoekers achteraf LIS aantal (SEHdossier)
Rol van alcohol belangrijk of zeer belangrijk (schatting, zelfrapportage)
Vooraf drie of meer glazen gedronken (schatting, zelfrapportage)
Alcohol gedronken (schatting, zelfrapportage)
8.800
20.000
40.000
63.000
930
4.700
7.600
10.000
Alle leeftijden 10-19 jaar
Recent onderzoek van het Instituut voor Verslavingsonderzoek [8] bevestigt dat onze bevinding dat 8 procent van de letsels in Nederland mogelijk gerelateerd is aan alcoholgebruik alleszins reëel genoemd kan worden. Een studie naar de relatie tussen alcohol en SEH-bezoek in drie ziekenhuizen in Nederland, gebaseerd op zelfrapportage van de patiënten op een SEH-afdeling, toonde aan dat in deze ziekenhuizen tussen de 7 en 16 procent van de ongevallen voorafgegaan werd door alcoholgebruik. Het aantal letsels door ongevallen en geweld waarbij alcohol een rol in speelt is in de jaren 2001-2005 niet of nauwelijks toegenomen. Dit is een opvallend verschil met de sterk oplopende trend in alcoholvergiftigingen. Echter, het totale aantal ongevallen en letsels door geweld onder jongeren van 10 tot en met 19 jaar vertoont een daling van 20 procent tussen 2001 en 2005. Daarmee vergeleken is de gelijkblijvende trend voor ongevallen en geweld met alcohol alsnog verontrustend. Kosten Naast de (stijgende) gezondheidsschade die door alcoholgebruik veroorzaakt wordt zijn er natuurlijk de financiële gevolgen. Volgens Dhr. Arts, neuroloog in het korsakov-centrum de Winkler Kliniek in Wolfheze is het economisch verlies door uitval van mensen en door de medische opvang “immens” [1]. Berekeningen uit het Letsellastmodel [9] dat Consument en Veiligheid, in samenwerking met het Erasmus Medisch Centrum Rotterdam, heeft ontwikkeld kunnen dit nu zichtbaar maken. 3
4
Het totaal aan direct medische kosten en verzuimkosten van alcoholvergiftigingen en letsel door ongevallen en geweld waarvoor het slachtoffer op een SEH-afdeling is behandeld of
3
Bij directe medische kosten kan bijvoorbeeld gedacht worden aan kosten van ambulance-spoedvervoer, spoedeisende
hulp, overige poliklinische hulp, ziekenhuisverpleging (zowel initieel als heropnamen) en nazorg door de huisarts. In deze kosten zijn eventuele behandelingen van zorgverleners voor en na het ziekenhuisbezoek inbegrepen, maar niet de kosten van slachtoffers die alleen door de huisarts zijn gezien. 4
Met behulp van het verzuimmodel kunnen de gemiddelde verzuimduur in werkdagen en de kosten ten gevolge van het
verzuim per slachtoffer dat op een SEH-afdeling wordt behandeld of wordt opgenomen in een ziekenhuis geschat worden.
6
opgenomen is geweest in een ziekenhuis bedragen jaarlijks ten minste 72 miljoen Euro. Voor alleen de leeftijdsgroep van 10 tot en met 19 jaar is dit 3,3 miljoen Euro. In de alcoholpolikliniek in Delft bedragen de direct medische kosten van een zorgtraject al gauw 3200 Euro per patiënt. Vanwege de onderregistratie op SEH-afdelingen van betrokkenheid van alcohol bij ongevallen en geweldpleging betreffen genoemde bedragen waarschijnlijk forse onderschattingen. Conclusies De recente aandacht voor excessief alcoholgebruik door jongeren is terecht. Meest in het oog springend is uiteraard de explosieve stijging van het aantal alcoholvergiftigingen bij kinderen tussen 10 en 15 jaar. Het verbod op het kopen van drank onder de 16 jaar is blijkbaar geen afdoende maatregel om drankmisbruik in deze leeftijdsgroep te voorkomen. Maar ook in de leeftijdsgroep van 15 tot en met 19 jaar is de stijging zorgwekkend. Drinken tot je er letterlijk bij neervalt lijkt een populair tijdverdrijf te zijn geworden, in plaats van een uitzondering. Blijvende gezondheidsschade is vaak het gevolg. Ook de verhoogde kans op ongevallen en gewelddadig gedrag na alcoholconsumptie zorgt voor veel, en soms ernstig, letsel. Daarnaast zijn de kosten die de maatschappij bijgevolg moet opbrengen hoog. Of er daadwerkelijk maatregelen gewenst zijn is niet langer de vraag. Het is van blijvend belang om ongevallen en geweldpleging waarbij alcohol een rol speelde adequaat te registreren. Weliswaar kunnen we middels de huidige LIS-registratie en verder vervolgonderzoek een redelijke inschatting maken, desalniettemin is duidelijk dat er hier sprake is van een ondergrens van het werkelijk aantal ongevallen met alcohol. Voorts weten we dat het aantal letsels dat jaarlijks door de huisarts wordt gezien het dubbele is van dat wat op SEH-afdelingen wordt behandeld. Het is van belang ook hiervan na te gaan in welke mate alcohol een rol speelt. Een betere screening van de ongevallen met alcohol opent ook perspectieven voor succesvolle preventieve interventies. Recent Zweeds onderzoek [10] toont aan dat een SEHbehandeling de directe causale link tussen het alcoholgebruik en het ongeval zodanig onderstreept, dat dit een veelbelovend startpunt is om patiënten op hun eigen verantwoordelijkheid aan te spreken en de gevolgen van hun leeftstijl duidelijk te maken. Ook voor de huisartsenpraktijk biedt dit een veelbelovend perspectief voor interventies op leefstijlniveau bij patiënten en in hun directe sociale context van gezin, wijk en school.
7
Literatuur [1] Van Es, R. (2007). Alcoholalarm; de onderschatte schade van drank op het jonge brein. Medisch Contact 8: 320-323. [2] Consument en Veiligheid. Letsel Informatie Systeem 2001-2005. Amsterdam: Stichting Consument en Veiligheid; 2007. [3] Kerkhof, A. J. F. M., Mulder, S., Draisma, J. A. (2007). Suïcidepogingen behandeld in Nederlandse ziekenhuizen. TSG 1: 37-42. [4] Cherpitel, C.J., Bond, J., Ye, Y., Borges, G., MacDonald, S., Giesbrecht, N. (2003). A crossnational meta-analysis of alcohol and injury: data from the emergency room Collaborative Alcohol analysis Project (ERCAAP). Addiction 98(9): 1277-1286. [5] Blondell, R.D., Dodds, H.N., Looney, S.W., Lewis, C.M., Hagan, J.L., Lukan, J.K., Servoss, T.J. (2005). Toxicology screening results: injury associations among hospitalized trauma patients. The Journal of trauma 58(3): 561-570. [6] Cherpitel, C.J. (1993). Alcohol and injuries: a review of international emergency room studies. Addiction 88: 923-937. [7] Anderson, P., Baumberg, B. (2007). Alcohol and public health in Europe. United Kingdom: Institute of alcohol studies. [8] Vitale, S.G. (2006). A trip to the emergency room; Substance use among emergency room patients in the Netherlands: prevalence rates and methodological considerations. Rotterdam: Thesis Erasmus University Rotterdam. [9] Letsellastmodel 2005. Amsterdam: Consument en Veiligheid/Erasmus Medisch Centrum. [10] Nilsen, P., Holmqvist, M., Nordqvist, C., Bendtsen, P. (2007). Linking drinking to injury – Causal attribution of injury to alcohol intake among patients in a Swedisch emergency room. International Journal of Injury Control and Safety Promotion 14(2): 93-102.
8
