ACTIEONDERZOEK WEES EERLIJK AMBASSADEURS

12/2/2014

WEES EERLIJK

ACTIEONDERZOEK WEES EERLIJK AMBASSADEURS

Most Significant Change | Aldwin Geluk Onderzoeksrapport Woord en Daad - Most significant change.docx

Inhoudsopgave Inhoudsopgave

2

Voorwoord

3

Beschrijving programma

4

Wees Eerlijk-Campagne

4

Onderzoek dat al wordt uitgevoerd

5

Theorie van verandering Wees Eerlijk Ambassadeurs

6

Invloedssferen

7

Doel ambassadeurs

7

Handelingsperspectieven

7

Motivatie voor onderzoek en onderzoeksvraag

9

SBOS

9

Onderzoeksvraag

9

Toegepaste methodiek

10

Domeinen van verandering

10

Beschikbare ambassadeurs

10

Rol docenten

10

Werkwijze

11

Gestelde vragen

11

Opzet bijeenkomst 4 november

12

Resultaten

14

Meest significante verhalen

14

Verwachte resultaten leerlingen

16

Onverwachte resultaten leerlingen

20

Resultaten docenten

22

Reactie campagneteam

23

Bijsturing programma

24

Bijlagen

26

Bijlage 1

27

Inside – outside story Aldwin Geluk

27

Geselecteerde MSC-verhalen leerlingen

28

Geselecteerde MSC-verhalen docenten

31

Onderzoeksrapport Woord en Daad - Most significant change.docx

2

Voorwoord ‘Dit is voor het eerst dat ik een blanke zie werken.’ Het is die opmerking van een Sierra Leoonse vrouw, die me altijd bij zal blijven. We hadden net met een groep 15/16-jaar oude leerlingen water gehaald bij de dorpspomp. Dagenlang hadden we de dorpelingen zien zeulen met hun emmers en jerrycans, en de leerlingen wilden het zelf wel eens proberen. Dat viel tegen! Het water was zwaarder dan gedacht en het natuurlijke evenwicht dat Afrikanen kunnen opbrengen, bleek niet te zijn weggelegd voor Nederlandse vmbo’ers. De vrouw in kwestie kende blanken alleen uit hun airconditioned SUV’s en van hun fototoestellen. Nu zag ze voor het eerst dat blanke jongeren ook naast haar wilden staan, en het niet schuwden om vuile handen te krijgen om haar te helpen. Zomaar een voorbeeld van een onverwacht positief effect van een Wees Eerlijk-reis. Dit rapport verhaalt over zulke verhalen, maar dan in de Nederlandse context. Verhalen van leerlingen die op reis zijn geweest met de Wees Eerlijk-campagne. Sommige verhalen stroken met onze verwachtingen en plannen; sommige verhalen schuren en stellen teleur. Maar de mooiste verhalen, dat zijn die onverwachte, en dat zijn er best veel. Benieuwd geworden?Veel leesplezier toegewenst!

Aldwin Geluk Ede, december 2013


3

Beschrijving programma Het doel van de Wees Eerlijk-campagne is als volgt geformuleerd in de SBOS-subsidie-aanvraag (2010): ‘Het programma ‘Wees eerlijk’ spoort vmbo-scholieren aan tot een duurzame levensstijl. Door bewustwordingscontests, reizen en persoonlijk contact met leeftijdsgenoten in het Zuiden, worden zij uitgedaagd om in hun levensstijl, hun opvattingen en de inzet van hun talenten actief bij te dragen aan een eerlijker en rechtvaardiger wereld.’ Initiatiefnemers voor Wees Eerlijk zijn Woord en Daad en ZOA, twee ontwikkelingsorganisaties, waarbij Woord en Daad zich vooral richt op onderwijs, arbeidsbemiddeling en bedrijfsontwikkeling, en ZOA op noodhulp en wederopbouw in crisisgebieden.

Wees Eerlijk-Campagne De Wees Eerlijk-campagne bestaat uit 4 onderdelen: Wat 1. De Wees Eerlijk Wedstrijd: De wedstrijd begint met een door Wees Eerlijk georganiseerde themadag met workshops over voedselverdeling, klimaatverandering en eerlijke handel. Doel van deze dag is leerlingen aan het denken en direct ook aan het doen te zetten, als het gaat om een duurzame levensstijl. Vervolgens gaan de middelbare scholieren hier een, of twee weken mee aan de slag door middel van kort opdrachten. Door duurzame acties te doen, verdienen ze punten in de wedstrijd. Door Wees Eerlijk ontwikkelde themalessen kunnen de Wees Eerlijk Wedstrijd ondersteunen, alsmede een digitale Wees Eerlijk-meter. 2. Wees Eerlijk Reizen: In het kader van de campagne zijn 8 reizen uitgevoerd naar ontwikkelingslanden, waarbij jongeren die bij de onder 1. genoemde wedstrijden goed hebben gepresteerd, de kans krijgen zelf te ervaren wat het verschil is tussen rijk en arm, onder meer door persoonlijk contact met lokale leeftijdsgenoten. Door zelf mee te werken bij bijv. boerderijen in Oeganda, leren zij hoe mensen in ontwikkelingslanden de gevolgen dragen van Westers consumeergedrag dat leidt tot klimaatverandering, oneerlijke handel en oneerlijke voedselverdeling. 3. Na de reis zijn de jongeren Wees Eerlijk Ambassadeur. Door het geven van presentaties aan 150 mensen p.p., dagen zij hun omgeving uit duurzamer te gaan consumeren.

Gewenste output 15.000 jongeren doen mee aan deze evenementen.

Gewenste outcome Bij 90% van de direct bereikte jongeren is de kennis toegenomen, bij 80% is de houding ten positieve toegenomen en bij 70% het gedrag.

64 jongeren reizen

Bij 100 procent van de bereikte jongeren is kennis, houding en gedrag positief veranderd.

64 jongeren bereiken 150 personen p.p.

Bij de 150 personen wordt positiever gedrag verwacht. Hiervoor zijn (nog) geen concrete verwachtingen


4

4. Aan het eind van elk (kalender)jaar, vindt het Wees Eerlijk Event plaats. Zowel Wees Eerlijk-ambassadeurs als hun vrienden/klasgenoten, als 2 jongeren uit ontwikkelingslanden zijn hier bij elkaar om een verdiepingsslag te maken als het gaat om een duurzame levensstijl. Jongeren tekenen hier ook een overeenkomst waarin zij verklaren duurzamer te zullen gaan leven.

400 jongeren

opgesteld. Bij 90% van de bereikte jongeren is de kennis toegenomen, bij 80% is de houding positief.

Onderzoek dat al wordt uitgevoerd De twee grootste onderdelen van de campagne vormen de Wees Eerlijk Wedstrijd (1) en de Reizen (2 en 3). Bureau Motivaction gebruikt web based vragenlijsten voor (0-meting) en 10 weken na de Wees Eerlijk Wedstrijd (1-meting) om de outcome van activiteit 1 te meten. Er is ook sprake van een controlegroep van leerlingen op scholen waar Wees Eerlijk niet actief is. Het onderzoek waar dit rapport over handelt, is wat betreft het Wees Eerlijk-team een goede kwalitatieve aanvulling op het kwantitatieve onderzoek dat al gebeurt in samenwerking met Motivaction.


5

Theorie van verandering Wees Eerlijk Ambassadeurs De Wees Eerlijk Ambassadeurs doorlopen de volgende (vereenvoudigde) veranderingstheorie:

Output: Wees Eerlijk Wedstrijd (150 leerlingen)

Output (optioneel): Wees Eerlijk Themalessen (150 leerlingen)

Doel: Leerlingen informeren, en aanzetten tot duurzame gedragsverandering

Doel: Leerlingen verder over oorzaken en gevolgen van een (on)duurzame levensstijl.

Outcome: Bij 90% van de direct bereikte jongeren is de kennis toegenomen, bij 80% is de houding ten positieve toegenomen en bij 70% het gedrag.

Outcome: Bij 90 % van de direct bereikte jongeren is de kennis toegenomen

Doel: Leerlingen ontdekken zelf de verschillen tussen rijk en arm, en de gevolgen van een niet-duurzame levensstijl in het Noorden op de levens van ‘gewone’ mensen in het Zuiden. Outcome: Bij 100% is kennis, houding en gedrag positief veranderd.

Doel: Begeleid door Wees Eerlijk-medewerkers en ondersteund door een docent bereiken de WE Ambassadeurs d.m.v. zelf te organiseren bijeenkomsten elk 150 mensen in hun eigen omgeving. Outcome: Bij de 150 personen wordt positiever gedrag verwacht. Hiervoor zijn (nog) geen concrete verwachtingen opgesteld.

Verandering bij publiek door Wees Eerlijk Ambassadeur die ervaring deelt en oproept tot duurzame levensstijl.

Output: Wees Eerlijk Ambassadeurs

Verandering bij jongeren door ervaring en ontdekken. Verwerken van ervaringen in verslagen en werkstuk

Output: Wees Eerlijk Reizen (8 zeer gemotiveerde leerlingen per bereikte 150 deelnemende school.

Verandering door (1) informatieoverdracht en (2) directe ervaringen met duurzame levensstijl op te doen (learning by doing)

Doel: Het programma ‘Wees eerlijk’ spoort vmbo-scholieren aan tot een duurzame levensstijl. Door bewustwordingscontests, reizen en persoonlijk contact met leeftijdsgenoten in het Zuiden, worden zij uitgedaagd om in hun levensstijl, hun opvattingen en de inzet van hun talenten actief bij te dragen aan een eerlijker en rechtvaardiger wereld.”


6

Invloedssferen Op een andere wijze in beeld gebracht, is te zien hoe de Wees Eerlijk Ambassadeurs een belangrijke rol spelen in het bereiken van de indirecte invloedssfeer van de Wees Eerlijk-campagne.

Indirecte invloedsfeer Directe invloedsfeer  Leerkrachten/ Schoolleiding Wees Eerlijk Campagne bij WE  WE-Event (workshops, wedstrijd) Wedstrijd en  Themalessen op school Reizen  WE-reizen betrokken  WE Event  64 jongeren (ambassadeurs) die op reis gaan: leren, beleven, reflecteren

Controlesfeer

   

Per ambassadeur 150 mensen: Scholen Ouders, familie Leeftijdsgenoten Sociale verbanden

Doel ambassadeurs Elke Wees Eerlijk Ambassadeur (hierna WEA’er) die op reis is geweest, is verplicht na afloop van de reis binnen 12 maanden minimaal 150 mensen te bereiken met zijn ervaringen, door middel van het geven van presentaties. In de aanvankelijke beschrijving van het programma zijn er geen indicatoren vastgesteld over het effect dat de ambassadeurs zouden moeten hebben op hun publiek. Wel kan worden gesteld dat deze activiteiten vallen onder de algemene doelstelling van Wees Eerlijk, die stelt dat deelnemers ‘worden uitgedaagd om in hun levensstijl, hun opvattingen en de inzet van hun talenten actief bij te dragen aan een eerlijker en rechtvaardiger wereld’.

Naast het kwantitatieve doel van de WEA’ers om elk 150 mensen te bereiken, worden zij door de campagnemedewerkers gestimuleerd om, aan de hand van hun reiservaringen, zo concreet mogelijk handelingsperspectieven aan hun toehoorders aan te bieden.

Handelingsperspectieven Wees Eerlijk richt zich op drie hoofdthema’s, elk met hun eigen handelingsperspectieven: Onderzoeksrapport Woord en Daad - Most significant change.docx

7

1. Oneerlijke voedselverdeling -> minder eten weggooien, zuinig omspringen met voedsel, om zo de druk op de wereldvoedselmarkt te verminderen. 2. Klimaatverandering -> minder energie verspillen, korter douchen, verspilling van schoon drinkwater tegengaan, om zo de bijdrage die het Noorden levert aan de klimaatverandering te doen afnemen. 3. Eerlijke handel -> fairtrade of andere duurzaam gelabelde of eerlijk geproduceerde producten kopen in plaats van niet-duurzame producten, om zo eerlijke handel te stimuleren. Dit vooral toegespitst op voedsel en kleding.


8

Motivatie voor onderzoek en onderzoeksvraag Er is veel in beweging in de wereld van mondiaal burgerschap. De subsidiebudgetten hiervoor nemen in hoog tempo af, en de scepsis ervoor neemt – in elk geval in politiek Den Haag – toe. Niet zonder reden; in april 2009 oordeelde het IOB, de onderzoeksdienst van het ministerie van Buitenlandse Zaken, dat ‘draagvlakactiviteiten’, zoals deze toen nog werden genoemd, niet of nauwelijks tot aanwijsbare, meetbare resultaten leidden. De belangrijkste reden hiervoor: er werd in veel gevallen helemaal niet gemeten en gemonitord. Dit is inmiddels veranderd. Mede door de politieke druk, maar ook door een toenemende wens van NGO’s om zelf inzicht te krijgen in de effecten van hun dure reisprogramma’s, is er de laatste jaren steeds meer aandacht voor effectmeting van ‘ervaringsreizen’. Ook bij Stichting Woord en Daad leeft deze wens al enige tijd, maar is ook aandacht voor de moeite met het meten van met name het indirecte bereik van het werk van ambassadeurs: in ons geval jongeren uit de middelbare-schoolleeftijd die twee weken lang een ontwikkelingsland bezoeken en daarna – na een training door campagnemedewerkers – zelfstandig presentatie geven en mensen bereiken.

SBOS Vandaar dat – toen Woord en Daad samen met ZOA in 2010 een SBOS-aanvraag deed – het verwachte indirecte bereik van het werk van de ambassadeurs op 0 werd gesteld. Niet omdat we geen effect verwachtten, wel omdat we geen idee hadden hoe we dit effect op een haalbare manier zouden kunnen meten. De eerste jaren is er dus ook geen onderzoek gedaan naar het effect van de presentaties die de reizende leerlingen van de Wees Eerlijk-campagne gaven. SBOS, de uitvoeringsinstantie die de subsidies op het gebied van mondiaal burgerschap van het Ministerie van Buitenlandse Zaken beheert en die ook Wees Eerlijk mede-financiert, heeft er bij ZOA en Woord en Daad sterk op aangedrongen toch te gaan meten in hoeverre de Wees Eerlijkambassadeurs hun omgeving (de ‘tweede schil’) wisten te bereiken, en bovenal: te veranderen. Dit alles heeft bijgedragen tot deelname van Woord en Daad aan het traject Actieonderzoek, dat het NCDO hiervoor aanbood. In overleg met de onderzoekscoaches is niet gekozen voor een kwantitatieve insteek, maar voor een kwalitatieve aanpak. In het volgende hoofdstuk wordt deze aanpak verder toegelicht.

Onderzoeksvraag Als onderzoeksvraag is de volgende vraag geformuleerd: In welke mate dragen de Wees Eerlijk-reizen bij aan een duurzame gedragsverandering van de deelnemers zelf en aan hun directe en indirecte omgeving? Onderzoeksrapport Woord en Daad - Most significant change.docx

9

Toegepaste methodiek Tijdens dit actieonderzoek hebben wij ons beperkt tot het effect van de Wees Eerlijk Ambassadeurs op hun omgeving (de 150 mensen die zij bereiken). Dit om het onderzoek enerzijds behapbaar te houden, en om anderzijds een goede meer kwalitatieve aanvulling te bieden op het meer kwantitatieve onderzoek van Motivaction, dat al gedaan wordt naar de andere elementen van de campagne. Tijdens dit onderzoek is gebruik gemaakt van de gesprekstechniek Most Significant Change (hierna: MSC), om de impact van de ambassadeurs inzichtelijk te krijgen. Zowel de verwachte resultaten als niet verwachte resultaten kwamen hierbij ter sprake. Na afloop van de gesprekkenserie en de eerste rapportage, heeft een leersessie plaatsgevonden met het campagneteam, waar een aantal conclusies en aanpassingen voor de toekomst zijn voorgesteld.

Domeinen van verandering Voordat er kon worden nagedacht over het meten/monitoren van het effect van de werkzaamheden van WEA’ers, dienden de meest relevante domeinen van verandering in kaart te worden gebracht. Het campagneteam heeft de vijf belangrijkste domeinen als volgt benoemd:  Het eigen leven van de WEA’er: welke veranderingen heeft hij/zij zelf qua kennis, houding en gedrag doorgevoerd als het gaat om de 3 hoofdthema’s van Wees Eerlijk?  Het gezin van de WEA’er: welke veranderingen in het gedrag zijn er merkbaar in de gezinssituatie?  Vrienden: Hebben WEA’ers bij vrienden en leeftijdsgenoten veranderingen waargenomen op dit vlak?  School: Is er, fysiek in of rond de school, bij klasgenoten of inhoudelijk tijdens de lessen iets veranderd naar aanleiding van hun reis?  Presentaties: Op welke wijze hebben WEA’ers gedragsveranderingen gezien/bemerkt bij het publiek van de presentaties die zij gehouden hebben?

Beschikbare ambassadeurs De twee organisaties ZOA als Woord en Daad zijn gezamenlijk verantwoordelijk voor Wees Eerlijk. Beide organiseren zij Wees Eerlijk-reizen. Omdat de organisaties qua identiteit wat verschillen en zich op verschillende typen scholen richten, vonden wij het raadzaam dat aan de MSC-gesprekken leerlingen vanuit het netwerk van beide organisaties deelnamen. Zie voor verslagen van deze reizen de website van Wees Eerlijk.

Rol docenten De inhoudelijke en logistieke begeleiding van de WE-reizen ligt met name bij de projectmedewerkers van Wees Eerlijk. De meereizende docenten zijn met name verantwoordelijk voor het wel en wee van de leerlingen, het begeleiden van hun persoonlijke opdrachten en het begeleiden van de dagverslagen die op de website worden geplaatst.


10

In de campagneplannen is voor de docenten geen bijzondere rol weggelegd. Zij worden bijvoorbeeld niet ingezet als ‘ambassadeur’ binnen hun eigen school of omgeving. In de praktijk blijken de docenten die op reis zijn geweest niet zelden wel als zodanig te functioneren. Vandaar de keuze om hen ook te betrekken bij de MSC-gesprekken. Om te voorkomen dat de docenten de leerlingen tijdens de gesprekken zouden beïnvloeden, is ervoor gekozen de MSC-gesprekken gescheiden te laten plaatsvinden: docenten en leerlingen hadden elk hun eigen gesprekssessie.

Werkwijze De opzet van de MSC-gesprekken was als volgt, en viel uiteen in 4 stappen: Periode Juni 2013

Juli 2013

Doelgroep Alle 49 actieve WEA’ers en de 15 die het traject hebben afgerond, de 8 docenten Alle WEA’ers en docenten die hebben gereageerd

4 november

11 WEA’ers; 4 docenten

11 november

Wees Eerlijkcampagneteam

December

Doel Verhalen ‘oogsten’ van wat zij als meest significante verandering ervaren

Methode Web-surveys via Surveymonkey, bestaande uit 3 open vragen.

Door wie WEcampaigners

Uitvoering 38 leerlingen hebben hierop gereageerd en 6 docenten.

Verhalen wegen en analyseren en de 8 WEA-verhalen selecteren die getuigen van de meest significante verandering en alle docentenverhalen 1 selecteren Bijeenkomst in Gorinchem voor MSC-gesprek .

Analyse en weging door WEcampagneteam, hierin bijgestaan door onderzoekscoach. Alleen WEA’ers die al minimaal 1 presentatie hebben gegeven, zijn geselecteerd.

WEcampaigners; advies Jan Van Ongevalle

Fysieke bijeenkomst, m.m.v. 2 gespreksleiders, 2 notulisten en onderzoekscoach.

WEcampaigers, ondersteunend personeel, Jan van Ongevalle

Reflecteren op de onderzoeksresultaten en conclusies formuleren.

Reflectie sessie met team leden van de wees eerlijk campagne om te reflecteren op MSC-proces (Woord en Daad en ZOA) Papieren rapport met weergave belangrijkste verhalen, verslag bijeenkomst en analyse.

WEcampaigers

8 verhalen van leerlingen en alle verhalen van docenten zijn geselecteerd. Zij zijn in hun geheel als bijlage aan dit onderzoek toegevoegd. De leerlingen hebben in twee groepen gesproken en de docenten. Zie volgende hoofdstuk voor bevindingen. De bevindingen hiervan zijn beschikbaar in het volgende hoofdstuk

Eerste versie rapport afronden

Aldwin Geluk, advies Jan van Ongevalle

Gestelde vragen De volgende open vragen zijn in de websurvey gesteld aan de leerlingen:

1

Bij de selectie heeft het campagneteam niet alleen naar ‘positieve’ veranderingen gekeken, maar ook naar veranderingen die niet in de lijn van de campagne pasten. Aan de hand van de inhoud van álle verhalen is een secundaire analyse gedaan waarbij in het hoofdstuk Resultaten wordt stilgestaan. Onderzoeksrapport Woord en Daad - Most significant change.docx

11

1. Deze vraag gaat over het effect van de Wees Eerlijk-reis op jou persoonlijk. Wat heeft deze reis met jou gedaan? Beschrijf de belangrijkste verandering. (kies er 1 uit, hoeft geen grote verandering te zijn, mag wel). 2. Wat was volgens jou de belangrijkste verandering die je hebt kunnen observeren bij mensen in jouw omgeving (gezin vrienden) als een gevolg van jouw reis? (Het is voldoende om één specifiek voorbeeld te beschrijven. Het hoeft ook geen grote verandering te zijn, mag wel). 3. Deze laatste vraag gaat over jouw presentaties als Wees Eerlijk-ambassadeur. Wat is, denk jij, de belangrijkste verandering die jij hebt gezien/opgemerkt bij mensen in het publiek van je presentaties? (Vertel bijvoorbeeld over een reactie die je hebt gekregen van iemand in het publiek, of een verandering die je hebt gezien/gehoord). De volgende open vragen zijn gesteld aan de docenten: 1. Deze vraag gaat over het effect van de Wees Eerlijk-reis op jou persoonlijk. Wat heeft deze reis met je gedaan? Beschrijf de belangrijkste verandering. (kies er 1 uit, hoeft geen grote verandering te zijn, mag wel). 2. Deze vraag gaat over het eventuele effect van de reis op je omgeving: gezin, familie, school, omgeving. Wat was volgens jou de belangrijkste verandering die je hebt kunnen observeren bij mensen in jouw omgeving als een gevolg van jouw reis? (Het is voldoende om één specifiek voorbeeld te beschrijven. Het hoeft ook geen grote verandering te zijn, mag wel).

Opzet bijeenkomst 4 november Er vond op 4 november 2013 een bijeenkomst plaats waar 11 WEA’ers van verschillende reizen en 4 docenten aan deelnamen. Tijdens de bijeenkomst vonden rondom de 8 belangrijkste verhalen van de WEA’ers (dus niet alleen van WEA’ers die tijdens de bijeenkomst aanwezig waren) gesprekken plaats over de meest significante verandering die daarin zijn opgetekend. In overleg bepaalden de WEA’ers welk verhaal als het meest belangrijke werd geselecteerd, en waarom. De docenten kwamen apart bij elkaar en spraken door over de verhalen die alle docenten hadden aangeleverd. Ook zij selecteerden het verhaal van de meest significante verandering. Na afloop van de MSC-gesprekken vond een plenaire terugkoppeling plaats door de twee groepen.


12

Elk gesprek volgde de volgende agenda: Tijd 15 minuten

5 minuten

Activiteit 1. 2. 3.

Verhalen uitdelen op papier In elke groep leest één persoon een verhaal luidop. Na het voorlezen, bespreek het verhaal in je groep: de volgende richtvraag kan je hierbij helpen: Welke inzichten biedt het verhaal over de effecten van het wees eerlijk programma ? Wat zijn de belangrijkste punten in het verhaal. 4. Herhaal dit voor elk verhaal. Ieder bepaalt voor zichzelf welk verhaal de belangrijkste verandering laat zien.

30 minuten

Gesprek waarin iedereen beargumenteert welke keuze hij heeft gemaakt en waarom. Leerlingen delen hierin ook eigen ervaringen van hun ambassadeursproces.

10 minuten

O.l.v. groepsleider wordt gezamenlijk bepaald welk verhaal als meest significant wordt bestempeld en waarom.

5 minuten

Praktische afspraken over rapportage terug in de plenaire groep.  

geef kort aan waarover het gekozen verhaal gaat en waarom je groep dit verhaal heeft gekozen. Wat vond je leuk aan dit proces? Wat heeft je verrast?


13

Resultaten Uit de gesprekken met de leerlingen kwam een aantal verwachte (zoals voorzien in de programmabeschrijving) resultaten en een aantal onverwachte, verrassende resultaten naar voren. Aangezien er voor het effect van de reis op docenten die deelnemen aan de campagne geen indicatoren zijn opgesteld, zijn hier alle resultaten als ‘onverwacht’ aan te merken. De uitkomsten van de gesprekken zijn besproken in het campagneteam van Wees Eerlijk en hebben op een aantal punten geleid tot een inhoudelijke bijsturing van het programma. Ook zullen deze inzichten dienen voor een andere, scherpere benaderingswijze bij toekomstige programma’s.

Meest significante verhalen De beide groepen leerlingen en de groep docenten kozen de volgende verhalen uit als ‘meest significant’: deze vertellen volgens hen het best het verhaal van de campagne. Most Significant Change verhaal - groep 1 Voordat ik naar Sierra Leone reisde, vond ik dat ik altijd gewoon alles kon kopen wat ik wilde. Ik vond het belangrijk om alles bij de hand te hebben. Na de reis ben ik gaan zien dat dit niet gewoon is. Wij kunnen gewoon douchen en wij kunnen gewoon naar school en wij hebben een bed terwijl hun dat daar bijna niet hebben. Ik ben echt bewust geworden van de welvaart in Nederland. Bij mij thuis zijn we na de reis meer gaan letten op wat we kopen. We letten bijvoorbeeld meer op het kopen van fairtrade producten. Ook letten we erop dat we niet te veel kopen als we het niet nodig hebben. Zo gooien we minder eten weg. Bij de presentaties die ik heb gegeven over mijn reis, merkte ik dat veel jongeren onder de indruk waren van hoe de jongeren van hun leeftijd in Sierra Leone leven. Hoe weinig ze daar hebben terwijl wij hier zo veel hebben. Ik had het in mijn presentatie onder meer over het kopen van eerlijke kleding. Elke keer kreeg ik van mensen vragen waar zij goede eerlijke kleding konden kopen.

Most Significant Change verhaal - groep 2 Door de reis die ik heb gemaakt, kijk ik anders tegen de dingen die voor die tijd voor mij heel vanzelfsprekend waren, maar die voor mensen in Afrika o zo bijzonder zijn. Denk bijvoorbeeld aan 3 maaltijden per dag te eten hebben, elke dag schone kleren aan kunnen doen, 5 keer per week naar school, enzovoort. Ik ben hier een stuk dankbaarder gaan leven dan ik vóór de reis deed. Door dat ik deze reis heb gemaakt, attendeer ik mijn moeder er op dat ze fairtrade producten koopt. Soms bakken we ook samen een taart, die dan helemaal biologisch en fairtade is. We gaan dan naar een molenaar in de omgeving om eerlijke meel te kopen. Mensen reageren daar heel positief op. Onderzoeksrapport Woord en Daad - Most significant change.docx

14

Ik heb ontzettend veel enthousiaste reacties gekregen op de presentaties die ik heb gegeven. En ik vind het nog steeds gaaf als mensen naar mijn reis vragen zodat ik er over kan vertellen. Wat mij het meest opviel was dat mensen best verbaasd waren (‘wát, worden de boeren zó erg behandeld?’) als ik ze het verhaal vertel van een koffieboer die uitlegde dat hij, aan een kopje koffie waar wij 2 euro voor betalen op het station, minder dan 0,1 cent over houdt. Terwijl hij maandenlang bezig is met het verbouwen van de koffiebonen.

Most Significant Change verhaal - docenten Ik denk persoonlijk nog regelmatig terug aan de reis en de indrukken die je daar op doet. Met name het feit dat je de werkelijke armoede niet eens zo gemakkelijk ziet als je rondloopt in zo’n land. De mensen daar leven voor het oog gelukkig, en glimlachen vriendelijk, ook al hebben ze veel minder dan wij. Maar als je blijft 'kijken' zie je meer de werkelijkheid. In mijn omgeving hoor ik vooral bewondering dat jongeren van het vmbo deze reis kunnen en mogen ondernemen en zo een levensles kunnen opdoen. In mijn omgeving waarderen mensen ook dat Woord en Daad deze reis organiseert. Ik heb nooit een negatieve opmerking over bijv. 'jammer van het geld o.i.d. gehoord. Op school heb ik, na de reis, zelf een vitrine met producten ingericht die eerlijk zijn geproduceerd. Af en toe laat ik leerlingen naar de winkels gaan om een nieuw eerlijk product te halen voor de tentoonstelling. Ik hoop dat ze op die manier zelf meer ‘zicht’ op eerlijk leven krijgen.


15

Verwachte resultaten leerlingen Legenda In de volgende alinea’s worden de belangrijkste resultaten (verwacht en onverwacht) van het onderzoek benoemd. In enkele gevallen volgt een aantal inzichten uit de secundaire analyse van alle verzamelde verhalen. Daarop volgt een eenvoudige graadmeter die aangeeft of dit resultaat blijk geeft van een verandering zoals het programma die beoogt, of daarmee in lijn is. Vervolgens een conclusie, die deze graadmeter toelicht. Secundaire analyse In enkele gevallen worden enkele conclusies uit de secundaire analyse gedeeld. Dit is een inhoudelijke bestudering van alle aangeleverde verhalen. Er kunnen conclusies worden getrokken uit hoe vaak bepaalde termen worden genoemd. Verandering:

●●● Er is sprake van een zeer grote, positieve verandering ●●○ Er is sprake van een positieve verandering ●○○ De resultaten van deze verandering zijn minimaal ○○○ Dit resultaat draagt niet bij aan de doelstelling van het programma

1. Succesvolle focus op leefgedrag Er vonden gelijktijdig twee gesprekken met elk zo’n vijf leerlingen plaats. In beide gesprekken waren de deelnemers het erover eens dat het bij Wees Eerlijk in de eerste plaats gaat om het bereiken van een verandering inzake ‘leefgedrag’: de Wees Eerlijk-campagne beoogt een verschuiving teweeg te brengen in de achterbannen van Woord en Daad en ZOA, van een (eenzijdige) focus op ‘geven’ naar een bredere, holistischer mondiale betrokkenheid van burgers. Leerlingen praten over dat geld niet perse hoeft te helpen. Leerling: “Dat wil de reis natuurlijk ook, eerlijk leven in plaats van geld geven, toch?” Anderen kijken elkaar aan, knikken en zeggen: “Ja toch?” Secundaire analyse Uit de secundaire analyse van de verzamelde verhalen blijkt dat in 16 van de 24 verzamelde verhalen melding wordt gemaakt van een verandering in het leefgedrag bij de leerlingen zelf of in de directe omgeving van de leerlingen (gezin of vrienden). Er dient ook te worden vermeld dat dit niet geld voor alle verhalen. In twee verhalen wordt expliciet aangegeven dat de verandering er niet was of toch eerder beperkt: 

“Er was aan het begin een klein beetje een verandering, maar je bent snel weer in je oude ritme terug!” (vanuit secundaire analyse)  Een leerling vertelt over kleedgeld en dat ze graag wat minder kleding zou willen kopen. “Ik wil dan toch eigenlijk wel goedkopere dingen kopen, want dan kan ik meer kopen. En dan denk ik later: had ik beter niet kunnen doen. Waarom kan ik het nu niet laten hangen? Nee Onderzoeksrapport Woord en Daad - Most significant change.docx 16

(lachend): dat heb ik nog niet onder de knie.” (quote van leerling tijdens MSC analysemoment) Verandering:

●●●

Conclusie:

De focus op leefgedrag die de campagne beoogt, wordt gelegd. Er vindt in de meeste gevallen een verandering plaats. Maar er zijn ook indicaties dat deze verandering in sommige gevallen eerder beperkt is en verwatert na verloop van tijd.

2. Fairtrade als aansprekend handelingsperspectief In beide gesprekken kwam naar voren dat het promoten van fairtradeproducten het meest gebruikte en meest aansprekende handelingsperspectief is. Daarmee is ‘eerlijke handel’ (naast klimaatverandering en voedselverdeling een van de drie hoofdthema’s van Wees Eerlijk) het onderdeel dat het best uit de verf komt in het werk van de ambassadeurs. “Voordat ik betrokken was bij Wees Eerlijk dacht ik: fairtrade zal wel boeiend zijn, maar boeien! Nu leeft het echt voor me.” “Ik was een keer op een vrouwenvereniging voor een presentatie. Toen er chocolade werd getrakteerd, gingen ze direct naar de keuken lopen om te kijken of het wel fairtrade was”. Ook de andere handelingsperspectieven worden genoemd. Vooral het ‘korter douchen’ proberen de deelnemers zelf enthousiast. Niet altijd met langdurig resultaat. “In het begin ging ik kort douchen, maar nu? Dat vind ik wel lastig hoor. In het begin drie minuten, maar nu doe ik het wel langer.” De rest knikt van herkenning. Een deelnemers zegt: “Ik probeer het wel binnen 10 minuten te doen.” Secundaire analyse In de secundaire analyse van de 16 verhalen waarin een verandering in leefgedrag wordt aangegeven, komen de volgende handelingsperspectieven aan bod:  Koopgedrag aanpassen (fairtrade): 10 verhalen  Zuiniger leven: 8 verhalen  Letten op energieverbruik (verwarming, elektriciteit): 4 verhalen  Korter douchen: 2 verhalen

Verandering:

●●○

Conclusie:

De veranderingsfocus op eerlijke handel komt goed uit de verf. Klimaatverandering en oneerlijke voedselverdeling worden aanmerkelijk minder vaak genoemd.

3. Hoe minder concreet, hoe lastiger uit te leggen Om nog even door te gaan op het korter douchen: dit is een handelingsperspectief dat de campagne de leerlingen aanreikt om iets aan klimaatverandering te doen: minder verspilling van schoon drinkwater en van energie, door korter te douchen. De leerlingen geven aan dat zij dit lastiger vinden uit te leggen voor het publiek. Onderzoeksrapport Woord en Daad - Most significant change.docx

17

“Mensen vroegen heel vaak: wat helpt korter douchen? Ik hoopte altijd dat ze dit niet zouden vragen, want dat vind ik echt een hele lastige vraag.”

Verandering:

●○○

Conclusie:

Leerlingen vind het lastig relaties te leggen tussen duurzaam leefgedrag ‘hier’ en de gevolgen daarvan voor mensen in ontwikkelingslanden. Zeker als het gaat om minder concretere als-dan-verhalen, vinden zij dit moeilijk.

4. Handen uit de mouwen helpt Doel van de Wees Eerlijk-reizen is om jongeren niet alleen te laten ‘praten’ in ontwikkelingslanden, maar ze vooral laten ‘beleven’ en ‘doen’. Dit onderzoek bevestigt dat dit een aanpak is die werkt, zeker onder vmbo-leerlingen. Ze gebruiken deze ervaringen tijdens hun presentaties en weten mensen daarmee te overtuigen van een andere levenswijze. De docenten bevestigen dat de ‘doen’-aanpak werkt: De leerlingen moesten tijdens de reis een ochtend praten; maar ze waren veel liever blijven werken op de theeplantage.

Verandering:

●●●

Conclusie:

Door leerlingen zelf aan het werk te zetten in ontwikkelingslanden, veranderen zij zelf sterker en wordt hun verhaal overtuigender.

5. Het publiek verandert mee – maar hoe diep gaat dit? De leerlingen getuigen breed van veranderingen die zij opmerken in het publiek van de presentaties die zij houden. Alle door hen geselecteerde ‘meest significante verhalen’ bevatten dit element ook, en uit de gespreksverslagen blijkt dat de leerlingen heel goed begrijpen dat het hierom draait, en dat zij daar ook naar streven. Uit de verhalen die zij vertellen, blijkt ook dat het publiek daadwerkelijk aan het denken is gezet. “Ik zie mensen knikken tijdens mijn presentaties. Je ziet ze soms gewoon denken. En dan denk ik: ik heb ze te pakken!” “Ik had het tijdens mijn presentatie onder meer over het lopen van eerlijke kleding. Elke keer kreeg ik van mensen vragen waar zij goede, eerlijke kleding konden kopen.” “Vaak krijgen we reacties dat mensen echt niet weten dat zich zulke erge dingen afspelen (in ontwikkelingslanden, AG). Het is niet lastig om de boodschap van fairtrade door te geven, omdat jij het verhaal uit de eerste hand hebt. Je hebt het zelf meegemaakt!” Tegelijk blijkt uit diezelfde gesprekken dat de ervaring overdragen ook niet altijd even gemakkelijk is. Leerlingen konden het verhaal wel vertellen, maar liepen er tegenaan dat ze niet het gevoel konden delen. “Je moet het gewoon zelf zien”. “In mijn hoofd speelt zich een film af, maar een ander heeft geen beeld.” Onderzoeksrapport Woord en Daad - Most significant change.docx

18

Secundaire analyse Ook vanuit de secundaire analyse, een nadere inhoudelijke bestudering van alle aangeleverde verhalen, zijn er voorbeelden die het bovenstaande illustreren: 

 



“Ik heb ontzettend veel enthousiaste reacties gekregen, en ik vind het nog steeds gaaf als mensen er naar vragen zodat ik er over kan vertellen. Wat mij het meest opviel was dat mensen best verbaasd waren (wát, worden de boeren zó erg behandeld) als ik ze het verhaal van Osram Kamara vertelde (zo heette hij toch?!)” “Ik kreeg reacties als: hadden ze daar echt geen stromend water en elektriciteit? En hoe kan het dat we die mensen in de armere landen ermee helpen als wij wat duurzamer leven?” “Mensen stelde veel vragen over wat wij gezien en gedaan hebben in Thailand. Daarom dachten zij beter na over de problemen die er ook in Thailand zijn. Mensen zien Thailand vooral als een vakantieland en niet als een land waar veel armoede heerst.” “Dat veel jongeren onder de indruk waren van hoe de jongeren van hun leeftijd daar leven en hoe weinig ze daar hebben terwijl wij hier zo veel hebben. Ze hebben wel elke keer gevraagd waar we goede kleding konden kopen.”

Een aantal van de verhalen bevestigt ook het feit dat de kennis bij het publiek over de situatie in het Zuiden en hoe dit verbonden kan zijn met onze levenswijze of situatie in Nederland toch wel heel beperkt is. Daardoor vormen deze presentaties ook een soort van ‘eye opener’. De volgende verhalen illustreren dit:  

“Reactie: "oh, echt waar!? Kunnen wij mensen daar helpen door hier eerlijke producten te kopen? Veel mensen weten het niet.” “Ik kreeg reacties als: hadden ze daar echt geen stromend water en elektriciteit? En hoe kan het dat we die mensen in de armere landen ermee helpen als wij wat duurzamer leven?”

Tevens blijven er wel nog vraagtekens over de omvang en de duurzaamheid van de verandering bij het publiek aan de presentaties, zoals de onderstaande verhalen vanuit de secundaire analyse illustreren. Men kan er dus niet vanuit gaan dat de presentaties sowieso diepe verandering teweeg zullen brengen. 

 

“Bij de eerste presentatie was ik wel een beetje zenuwachtig, straks doen ze niet goed mee, vinden ze er niks aan ofzo. maar dat viel alles mee, leiding en leden van de jv's deden echt leuk mee, en ze kwamen ook echt tijdens en na de inleiding met verhalen en vragen. echt een verandering zie je niet, maar iedereen was wel erg positief.” “Eigenlijk hoorde ik alleen vlak na afloop reacties als: goed om eens bij stil te staan. Hoelang het verhaal dan is blijven hangen kan ik niet zeggen.” “Nog geen verandering gezien.”


19

Verandering:

●●○

Conclusie:

In veel gevallen blijkt er bij het publiek van de presentaties van de leerlingen een verandering merkbaar. Niet in alle gevallen verloopt de ‘doorgave’ van deze ervaring vlekkeloos. Ook blijven er vragen over de omvang en de duurzaamheid van de mogelijke verandering.

Onverwachte resultaten leerlingen Uit de verhalen en de gespreksverslagen blijkt dat er niet alleen verwachte (en gewenste) resultaten te bespeuren zijn. Ook onverwachte positieve en onverwachte ongewenste resultaten komen aan de oppervlakte. 1. Armoede-ervaring ‘werkt’ De beide leerlingengroepen selecteerden een verhaal van een leerling die naar Sierra Leone was gereisd als het meest significant. Ook de docenten selecteerden een verhaal van een docent die in Sierra Leone was gereisd als meest belangrijk. Van de landen die tijdens deze campagne zijn bezocht (naast Sierra Leone ook Thailand, Sri Lanka, Oeganda en Zuid-Afrika) staat Sierra Leone het laagst in de UNDP-Human Development Index, die landen indeelt naar hun mate van rijkdom/armoede. Dit is dus het armste land dat door de campagne is bezocht, en dat was ook te merken: logistiek veel tegenslagen, ongerief door slechte hygiëne, beperkte voorzieningen, enz. Hoewel er ook uit andere, minder arme landen, overtuigende verhalen kwamen, lijkt de conclusie gerechtvaardigd dat een groot verschil tussen ‘hier’ en ‘daar’ – qua rijkdom – kan bijdragen aan de impact van de reis, voor zowel de leerling als zijn omgeving. Verandering:

●●●

Conclusie:

Als een zeer arm land wordt bezocht, of beter gezegd: een grote armoede-ervaring van de reiziger, kan dit bijdragen aan een grotere impact op de leerling en zijn omgeving.

2. Grote persoonlijke veranderingen Diverse leerlingen geven aan zelf persoonlijk erg te zijn veranderd door de reis. De campagne beoogt een verandering op het gebied van kennis-houding-gedrag. Maar bij een aantal leerlingen gaat het, zo blijkt, een behoorlijk stuk dieper. Een van de leerlingen zegt bijvoorbeeld: “Toen ik terug kwam zei mijn moeder: je bent ouder geworden. Je ging weg als een kind, met een ander denkbeeld over de samenleving. Maar ik denk, je laat iets van je kind achter. Je laat een stukje naïviteit achter. Je bent zonder je ouders twee weken lang, je gaat zelf je keuzes maken enzo. En ik ben altijd heel gebonden met m’n moeder, dus!”


20

Een ander geeft aan, onder invloed van de reis te hebben gekozen voor een andere vervolgstudie: werken in de waterbouw, met het oog op de droogte en problemen met klimaatverandering waarmee zij tijdens haar reis naar Oeganda werd geconfronteerd. Een ander geeft aan na haar middelbare school tijdelijk in een ontwikkelingsland te willen gaan werken. Verandering:

●●○

Conclusie:

Een aantal leerlingen aan de reis maakt persoonlijk grote veranderingen door, die soms levensbepalende gevolgen hebben.

3. Schuldgevoel Het campagneteam van Wees Eerlijk hanteert heel bewust een ‘niet dwingende’ tone-of-voice voor de campagne. Het is niet de bedoeling mensen een schuldgevoel aan te praten, of te dwingen hun gedrag aan te passen. Wel proberen we, door het plaatje van oorzaak en gevolg te schetsen, aan te tonen dat duurzamer leefgedrag ‘hier’ wel degelijk leidt tot een betere positie van de mensen ‘daar’. Vervolgens moeten mensen zelf de afweging maken of, en zo ja in welke mate zij hun levensstijl daaraan aanpassen. Uit de verhalen en gesprekken blijkt dat deze nuance bij de leerlingen niet tot nauwelijks is doorgedrongen. Dit vraagt om bezinning in het campagneteam. “Dat mensen zich medeschuldig voelen. Dat is eigenlijk precies het doel van Wees Eerlijk.” “Bij mij in de kerk was men nadat ik een presentatie op de jeugdvereniging hield vooral erg geschokt. Mijn leider vertelde mij dat hij zich voor die tijd totaal niet bewust was geweest van het feit dat hij ook medeschuldig was aan armoede en dergelijke. Ik heb wel gemerkt dat mensen even stilgezet werden.”

Verandering:

○○○

Conclusie:

De gewenste ‘tone of voice’ van de campagne wordt door leerlingen vaak niet overgenomen.

4. Met andere ogen naar Nederland kijken Een andere interessante observatie uit de verhalen is het feit dat in 5 van de 8 besproken verhalen er wordt aangegeven dat de reis heeft bijgedragen tot het bekijken ‘met andere ogen’ van de eigen leefwijze en omstandigheden hier in Nederland. Als men naar alle verhalen kijkt vanuit een secundaire analyse dan geldt dit voor 10 van de 24 verhalen. Er zijn dus aanwijzingen dat men zich er meer van bewust wordt dat de leefomstandigheden hier misschien niet zo vanzelfsprekend zijn: leerlingen tonen zich bijvoorbeeld meer dankbaar voor wat zij hier hebben. Of ze verwijzen naar het feit dat ze nu minder geneigd zijn om over kleine ongemakken te zeuren. Onderzoeksrapport Woord en Daad - Most significant change.docx

21

Voordat ik op reis ben geweest naar Sierra Leone dacht ik eigenlijk niet na over mijn manier van leven. Ik ben toch wel veel bewuster gaan leven, dankbaar voor mijn leventje hier, en alles wat ik heb.

Verandering:

●●○

Conclusie:

Bij een aantal leerlingen levert de reis een positievere houding op t.o.v. de voorspoed die zij in Nederland ervaren. Zij geven daarmee blijk van een meer mondiaal wereldbeeld.

5. Diverse observaties Twee andere observaties vallen op: 1. Een bijkomende opmerking: “Ik heb meer respect gekregen voor donker getinte mensen.” 2. Ook een onverwachte positieve verandering die belangrijk kan zijn om verder mee te nemen in het programma is de volgende observatie: “Een groep leerlingen en hun docent houden een groepswhatsapp bij waarin geregeld herinneringen worden opgehaald aan de reis en waarin filmpjes voorbij komen.” Deze spontane sociale groepen kunnen een kans zijn voor het programma als sterke verbinding tussen Wees Eerlijk en de groep die verder ondersteund kan worden in hun betrokkenheid om zo via hun connecties een groot aantal mensen te blijven bereiken.

Resultaten docenten Uit de gesprekken met de docenten kwam een aantal resultaten, die strikt genomen allemaal als ‘onverwacht’ bestempeld kunnen worden, omdat hiervoor in de campagneplannen geen impact was voorzien. 1. Docenten veranderen mee Vrijwel alle docenten geven aan zelf mee te veranderen. Ze kopen meer fairtrade producten, leven bewuster en proberen ook hun omgeving mee te krijgen. “Als je dit in den brede gaat uitdragen, merk je ook wel weerstand. Ik heb bijvoorbeeld een fairphone gekocht, maar als je dat vertelt op een verjaardag, moet je eens kijken wat er gebeurt als je dat doet, wat dat oproept. Verhalen over armoede dat geloven de mensen wel, maar als het je zelf wat kost, krijg je toch discussie. Als het concreet handen en voeten krijgt, bereik je het meest effect.”

Verandering:

●●●

Conclusie:

Vrijwel alle meereizende docenten geven aan een duurzame gedragsverandering te hebben doorgemaakt door de reis


22

2. De school verandert mee Diverse docenten melden ook dat zij op school zelf projecten zijn begonnen in de lijn van de Wees Eerlijk-campagne. Van het inzamelen van oude mobieltjes om die te recyclen, tot het inrichten van een vitrine met fairtradeproducten. Op niet alle scholen krijgen de docenten hiervoor ondersteuning, maar de conclusie kan worden getrokken dat vrijwel alle deelnemende docenten ook op hun scholen als ambassadeur gaan fungeren. “Vrienden en familie meekrijgen is makkelijk. De school mee of omkrijgen, is heel lastig, want het heeft ook een effect op de portemonnee van de school zelf. Plastic niet gescheiden inzamelen is toch erg lastig en de conciërge wil geen mokken in de vaatwasser zetten. Hoe krijg je de school zo ver dat ze dat doen?”

Verandering:

●●●

Conclusie:

Vrijwel alle meereizende docenten fungeren op hun school als ambassadeur van duurzame verandering.

Reactie campagneteam In het campagneteam van Wees Eerlijk zijn de resultaten van het onderzoek besproken. Vier campagnemedewerkers waren hierbij aanwezig: Twee van Woord en Daad en twee van ZOA. De volgende hoofdconclusies zijn getrokken. 1. De reizen hebben zin Allereerst wordt opgemerkt dat de reizen voor het allergrootste deel aan de verwachtingen voldoen. Uit alle verhalen en reacties erop blijkt dat de reizen voldoen aan hun doel en ‘zin’ hebben. De doelstelling van de campagne om hiermee nadruk te leggen op leefgedrag en duurzame keuzes komt zeker door. Ook in het geven van hun presentaties weten de leerlingen dit over te brengen. Wel is er blijvende aandacht nodig voor het begeleiden van de leerlingen bij hun presentaties. 2. Fairtrade slaagt beter dan de rest De doelstelling van de campagne om eerlijk handelen onder de aandacht te brengen, is zeker geslaagd. De andere twee hoofddoelstellingen van de campagne: duurzamer leefgedrag op het gebied van klimaatverandering en voedselverspilling, wordt minder opgepikt door de leerlingen. 3. Zorgen over de tone of voice Er leven zorgen binnen het campagneteam over de belerende toon die leerlingen regelmatig blijken te kiezen in het aanspreken van hun publiek. Wellicht kan dit wel leiden tot het gewenste resultaat (gedragsverandering bij het publiek), en staat het formeel de doelstelling dus niet in de weg, toch is dit wel iets dat zal moeten veranderen.


23

4. Waardering Most Significant Change Het campagneteam spreekt waardering uit over de gekozen aanpak. De gesprekken werken extra motiverend voor de betrokken leerlingen en docenten, en bereiken daarmee een eigen, onvoorziende, stimulans voor de campagne. 5. Verrast over de docenten Het campagneteam is blij verrast over de positieve veranderingen waar de bij de campagne betrokken docenten van getuigen. Onverwacht en onverplicht blijken zij waardevolle ambassadeurs van verandering te zijn.

Bijsturing programma Het programma Wees Eerlijk verdient op een aantal punten inhoudelijke bijsturing. Het campagneteam heeft de volgende voornemens geformuleerd, op basis van dit onderzoek: 1. Armoede-ervaring in elke reis Het liefst zouden we alleen maar leerlingen meenemen naar écht arme landen. Vanwege logistiek en veiligheid is dit echter niet altijd mogelijk. Wel willen we ervoor zorg dragen dat elke reis voor de leerlingen een echte armoede-ervaring bevat. Dit verhoogt de impact die de leerlingen hebben op hun reis. Gedacht kan worden aan: het bezoeken van sloppenwijken, slapen in een budgetlocatie, gesprekken met mensen die leven in armoede. Ook middeninkomenslanden kennen genoeg ‘pockets of poverty’ die hierin kunnen voorzien. 2. Meer begeleiding op klimaat en voedsel Om ook de onder ambassadeurs minder ‘populaire’ thema’s van Wees Eerlijk voor het voetlicht te krijgen in de presentaties van de leerlingen, gaat het campagneteam leerlingen beter toerusten hiervoor. Heel concreet: er wordt een lijst gemaakt met handelingsperspectieven en hun onderbouwing, die leerlingen tijdens hun presentaties kunnen gebruiken, als het gaat om klimaatverandering en oneerlijke voedselverdeling. 3. Meer aandacht ‘tone of voice’ Meer dan voorheen komt in de training van de ambassadeurs aandacht voor de juiste ‘tone of voice’. Ook in de monitoring van de presentaties komt hier expliciet aandacht voor. Kan het bijvoorbeeld zijn dat het geconstateerde ‘schuldgevoel’ ook te maken heeft met een inzicht dat er iets fundamenteel schort met het systeem en de verdeling van arm en rijk op de wereld? Deze meer onderliggende oorzaken zullen behandeld en geadresseerd moeten worden, voordat de ‘tone of voice’ die wij graag willen horen, besproken kan worden. 4. Stimuleren informeel contact na de reis Diverse groepen leerlingen, hun docent en de Wees Eerlijk-projectleider, zijn sinds de reis via Facebook of Whatsapp met elkaar op informele manier in contact gebleven. Uit de verhalen en Onderzoeksrapport Woord en Daad - Most significant change.docx

24

gesprekken blijkt dat deze manier van contact hebben kan bijdragen aan een grotere betrokkenheid van de deelnemers bij het programma. Het campagneteam gaat dit onderzoeken en deze manier van contact stimuleren. 5. Docenten instrumentaliseren Aangezien docenten zonder dat zij daartoe een verplichting hebben, in de praktijk vaak toch als ambassadeur gaan fungeren, kan het wellicht nuttig zijn het te gaan instrumentaliseren: doelen opstellen voor de meereizende docenten. Wellicht is dit voor deze campagne niet meer mogelijk, maar bij een volgende bewustwordingscampagne op het gebied van mondiaal burgerschap waarbij ook scholen zijn betrokken, kunnen docenten expliciet als doelgroep worden meegenomen. Hierbij moet dan ook gesproken worden met de schooldirectie/ -leiding, zodat de docenten de ruimte en middelen krijgen die ze nodig hebben. 6. Voortzetting methodiek Dit onderzoek wordt binnen het campagneteam als waardevol beschouwd, en zal in de toekomst worden herhaald om de impact van ervaringsreizen op leerlingen die met ZOA en Woord en Daad reizen in kaart te brengen. Zie ook bijlage 1 bij dit rapport: Inside- outside story. Aanvankelijk leefden er binnen het campagneteam wel vragen bij de gekozen methodiek, maar deze werden gedurende het traject weggenomen. Het belangrijkste bezwaar was: focussen we hiermee niet te veel op de successen, komen zwakheden van het programma hiermee wel in beeld? Het rapport zelf geeft wel aan dat dit bezwaar ongefundeerd is gebleken. Met name ook door de secundaire analyse van de gekozen verhalen, blijken ook de zwakheden duidelijk boven te komen drijven. Dr. Wim Blok, de manager afdeling Resultaatmanagement en Leren van Woord en Daad heeft kennis genomen van een voorlopige versie van dit onderzoeksrapport. Hij schrijft in een reactie: “Ik vind dat jullie uitgekomen zijn op een variant die prima te verantwoorden is en m.i. heel (tijds)efficiënt is. Verder vind ik dat jullie het maximale aan conclusies en lessen hebben gehaald uit de resultaten.” Deze afdeling wil de methode vaker gaan inzetten: “Ik ben het met jullie eens dat deze aanpak vaker ingezet kan worden als we gedragsverandering in kaart willen brengen. Zoals je weet willen we ook in het Zuiden meer met deze aanpak gaan doen.”


25

Bijlagen


26

Bijlage 1 - Inside – outside story Aldwin Geluk Op verzoek van het NCDO heeft Aldwin Geluk tijdens één van de contactmomenten in kaart gebracht welke belangrijke formele momenten er waren in het evaluatieproces (outside story) en wat deze ‘deden’ met het campagneteam (inside story). Outside story Het aanbod om deel te nemen aan het actieonderzoek kwam voor ons op een uitgelezen moment: we hadden als organisatie juist van SBOS te horen gekregen dat zij van ons verwachten dat wij de impact van het werk van onze Wees Eerlijkambassadeurs zouden gaan meten. We waren net op zoek naar een manier om aan dit verzoek gevolg te kunnen geven, zonder dat het een vermogen zou gaan kosten. Er leefden direct al ideeën hoe we dit konden aanpakken. De eerste bijeenkomst in de werfkelder in Utrecht bracht enige nuance in de plannen. Door de gesprekken met de coaches, verschoven we al snel van een kwantitatieve naar kwalitatieve insteek: Most Significant Change. Dit leek een goede manier te bieden om, zonder met allerlei enquêteformulieren te gaan werken, toch boeiende resultaten te gaan oogsten. Na een periode van inactiviteit gold de tweede bijeenkomst als aanjager van het afronden van het onderzoeksplan. Zaken werden meer gestructureerd, een onderzoeksopzet en tijdspad werden opgesteld.

In mei/juni zijn we begonnen met het versturen van de uitnodigingen voor de websurvey. Na diverse reminders, waaronder persoonlijk via whatsapp en Facebook/twitter, kregen we van de docenten een respons van 100 procent, van de leerlingen 78 procent. Tevredenstellend. Inhoudelijk waren nogal wat reacties vrij beperkt. Een aantal echt ook tevredenstellend uitgebreid. De selectie van verhalen door het campagneteam verliep soepel. Al snel konden we de meest significante verhalen selecteren. De MSC-meeting in Gorinchem verliep constructief. 11 leerlingen en 4 docenten namen deel aan de gesprekssessies. Allemaal hadden ze een duidelijke uitkomst van het gesprek. Van al deze gesprekken is verslag gedaan.

Inside story Collega’s in het campagneteam waren blij met dit aanbod. Vooral omdat we al snel de mogelijkheid zagen om met een manier vonden om met een minimum aan kosten/uren en onder professionele begeleiding met een onderzoeksrapport te komen waar zowel onze organisatie lessen uit zou kunnen trekken, als ook de subsidieverstrekker tevreden mee zou zijn. Andere collega’s hadden direct al ideeën voor een snelle, hanteerbare kwalitatieve insteek voor het onderzoek. Deze manier van werken riep wel wat vragen op. Onderzoeksprofessionals in onze organisatie waren direct enthousiast, en wilden graag op de hoogte blijven, omdat zij graag deze aanpak ook in het Zuiden willen gaan gebruiken. In het campagneteam zelf waren de reacties verdeeld: de een zag het als een leuke uitdaging, anderen reageerden afwachtender, vanwege onbekendheid met de gekozen aanpak. Bij mijzelf begon op dit moment het enthousiasme te groeien. Ik dacht dat wij, vanwege ons getreuzel, achter zouden lopen bij de andere deelnemers, maar dit viel nog best wel mee. Bovendien begon ik oprecht benieuwd te raken naar de uitkomsten van het onderzoek. Als campagneteam en als twee participerende organisaties, waren we vooral benieuwd wat ‘onze’ reizen voor uitkomst hadden. Direct al waren we positief getroffen door de antwoorden van diverse leerlingen. Hierdoor konden we voor reizen die nog gemaakt moesten worden, direct al bepaalde keuzes bijstellen. Deze selectie leverde leuke gesprekken op tussen de verschillende campaigners. Je leert zo ook van elkaar ontdekken waar verschillende mensen de focus leggen: wat vind je nu echt belangrijk? Voor mijzelf en ons als campaigners werd hierbij voor het eerst iets duidelijk dat ik mij eerder niet had gerealiseerd: dit programma, dat 3 jaar geleden begon met het schrijven van een subsidieaanvraag, verandert echt levens van mensen. Talentvolle jongeren bewandelen wegen die ze anders nooit zouden gaan en weten mensen te raken met hun ervaringen. Hier werd ik wel even stil van.


27

Bijlage 2 - Geselecteerde MSC-verhalen leerlingen Verhaal 1 Door de reis die ik heb gemaakt naar vluchtelingenkampen in Thailand ben ik zuiniger gaan leven. Vooral omdat ik nu zelf heb gezien hoe slecht de mensen in het vluchtelingenkamp leefden. Terug in Nederland heb ik mensen hierover verteld. Mijn ouders zijn nu ook zuiniger gaan leven. Tijdens presentaties heb ik zeker de aandacht van mijn publiek. Als ik ga vertellen over het vluchtelingenkamp zie ik gelijk alle ogen helemaal open gaan door verbazing en ze vinden het allemaal indrukwekkend. Verhaal 2 De reis naar Thailand heeft mij een beter beeld gegeven van de armoede in deze wereld en ik heb goed kunnen zien wat wij als "rijke" mensen aan deze armoede kunnen doen. Met deze ervaring kan ik nu veel mensen vertellen over wat ik allemaal gezien heb. Mensen in mijn omgeving hadden veel aandacht voor wat ik heb meegemaakt. Daarom werken ze nu sneller en beter mee bij verschillende acties voor goede doelen. Hun open zijn meer open gegaan voor de nood in de wereld. Tijdens de presentatie die ik heb gegeven stelden mensen mij veel vragen over wat wij gezien en gedaan hebben in Thailand. Daardoor denken zij nu beter na over de problemen die er ook in Thailand zijn. De meeste mensen hier zien Thailand toch vooral als een vakantieland en niet als een land waar veel armoede heerst. Verhaal 3 Voordat ik naar Sierra Leone reisde, vond ik dat ik altijd gewoon alles kon kopen wat ik wilde. Ik vond het belangrijk om alles bij de hand te hebben. Na de reis ben ik gaan zien dat dit niet gewoon is. Wij kunnen gewoon douchen en wij kunnen gewoon naar school en wij hebben een bed terwijl hun dat daar bijna niet hebben. Ik ben echt bewust geworden van de welvaart in Nederland. Bij mij thuis zijn we na de reis meer gaan letten op wat we kopen. We letten bijvoorbeeld meer op het kopen van fairtrade producten. Ook letten we erop dat we niet te veel kopen als we het niet nodig hebben. Zo gooien we minder eten weg. Bij de presentaties die ik heb gegeven over mijn reis, merkte ik dat veel jongeren onder de indruk waren van hoe de jongeren van hun leeftijd in Sierra Leone leven. Hoe weinig ze daar hebben terwijl wij hier zo veel hebben. Ik had het in mijn presentatie onder meer over het kopen van eerlijke kleding. Elke keer kreeg ik van mensen vragen waar zij goede eerlijke kleding konden kopen. Verhaal 4 Door mijn reis naar Oeganda ben ik bewuster gaan leven. Vooral wat betreft energieverbuik. Ik check nu bijvoorbeeld elke dag of er per ongeluk ergens een stekker onnodig in het stopcontact zit en of er


28

geen lamp brandt voor niks. Het voelt zeker na de reis echt als een verplichting om te letten op deze dingen. In mijn directe omgeving merk ik eerlijk gezegd niet enorm veel van veranderingen bij mensen om mij heen. Nou, ja, toch: mijn vriendin koopt nu standaard wel Verkade chocolade in plaats van Milka. Verkade is fairtrade, Milka niet, heb ik haar verteld. Bij het geven van presentaties viel het mij op dat mensen echt geraakt waren door de verhalen die ik vertelde. Bij mij in de kerk was men nadat ik een presentatie op de jeugdvereniging hield vooral erg geschokt. Mijn leider vertelde mij dat hij zich voor die tijd totaal niet bewust was geweest van het feit dat hij ook medeschuldig was aan armoede en dergelijke. Ik heb wel gemerkt dat mensen even stilgezet werden. Verhaal 5 Voordat ik op reis ben geweest naar Sierra Leone dacht ik eigenlijk niet na over mijn manier van leven. Ik ben toch wel veel bewuster gaan leven, dankbaar voor mijn leventje hier, en alles wat ik heb. Mijn moeder vond fairtrade altijd maar een beetje belachelijk. Maar sinds ik presentaties geef hebben we altijd wel fairtrade producten, omdat we het nu weten wat het betekent voor de mensen daar. Ik vind het leuk dat we ook zo kunnen helpen. Tijdens mijn presentaties merkte ik dat er respect is voor de moeilijke situatie, het zware leven van de mensen in Sierra Leone. Vooral toen ik liet zien hoe een waterput in het echt gegraven wordt, met een hakding in de keiharde grond hakken in de brandende zon. Wat een moeite om water te kunnen krijgen! Verhaal 6 Door mijn reis naar Oeganda heb ik een ander beeld gekregen van hoe mijn toekomst eruit gaat zien: Ik wil nu Internationaal Land en Waterbeheer gaan studeren. Ik heb het idee dat ik daarmee nog meer kansen kan gaan helpen, bijvoorbeeld in Afrika. Door de reis zijn vrienden en familie wel veranderd. We kijken nu bij het kopen van kleding meer naar waar het vandaan komt, waar het gemaakt is en door wie. Tijdens en na presentaties is de belangrijkste verandering die ik heb gezien dat kinderen aangaven best een broodtrommel te willen gebruiken, ook zonder een extra boterhamzakje erin om dingen gescheiden te houden… Dat scheelt plastic. Verhaal 7 Door mijn reis naar Sierra Leone heb ik een beter inzicht gekregen in de problemen waarmee mensen in ontwikkelingslanden te maken hebben. Zo heb ik zelf ontdekt hoe zwaar het werk op het land is, en hoe hard de boeren daar moeten werken voor maar heel weinig geld. Ook ben ik gaan inzien dat geld geven aan arme mensen niet leidt tot verbetering van hun situatie, maar dat onderwijs en het aanleren van betere landbouwtechnieken wel helpen als je wil dat ze niet meer arm zijn. Onderzoeksrapport Woord en Daad - Most significant change.docx

29

In mijn omgeving, bijvoorbeeld in mijn eigen familie, zie ik als verandering dat mensen meer fairtrade producten zijn gaan kopen. Mijn moeder probeert er ook echt op te letten, en we hebben het nog regelmatig hierover. De reacties van mensen die mijn presentaties bijwoonden waren heel verschillend. Veel mensen zeiden dat ze voor die tijd dachten dat geld geven de beste oplossing is als je armoede wilt bestrijden, en dat ze door mijn verhaal zijn gaan inzien dat die niet altijd zo is. Ook door goede, eerlijke producten te kopen kun je zorgen dat mensen die arm zijn het beter krijgen. Verhaal 8 Door de reis die ik heb gemaakt, kijk ik anders tegen de dingen die voor die tijd voor mij heel vanzelfsprekend waren, maar die voor mensen in Afrika o zo bijzonder zijn. Denk bijvoorbeeld aan 3 maaltijden per dag te eten hebben, elke dag schone kleren aan kunnen doen, 5 keer per week naar school, enzovoort. Ik ben hier een stuk dankbaarder gaan leven dan ik vóór de reis deed. Door dat ik deze reis heb gemaakt, attendeer ik mijn moeder er op dat ze fairtrade producten koopt. Soms bakken we ook samen een taart, die dan helemaal biologisch en fairtrade is. We gaan dan naar een molenaar in de omgeving om eerlijke meel te kopen. Mensen reageren daar heel positief op. Ik heb ontzettend veel enthousiaste reacties gekregen op de presentaties die ik heb gegeven. En ik vind het nog steeds gaaf als mensen naar mijn reis vragen zodat ik er over kan vertellen. Wat mij het meest opviel was dat mensen best verbaasd waren (‘wát, worden de boeren zó erg behandeld?’) als ik ze het verhaal vertel van een koffieboer die uitlegde dat hij, aan een kopje koffie waar wij 2 euro voor betalen op het station, minder dan 0,1 cent over houdt. Terwijl hij maandenlang bezig is met het verbouwen van de koffiebonen.


30

Bjilage 3 - Geselecteerde MSC-verhalen docenten Verhaal 1 Door de reis is mijn wereldbeeld vergroot, wat geregeld terug komt in mijn lessen. In mijn eigen omgeving heeft de reis geleid tot meer bewustwording van verdeling arm en rijk Verhaal 2 Door de reis ben ik persoonlijk toch nog meer gaan letten op eerlijk leven. Dit heeft ook in mijn eigen omgeving effect: ik probeerde al zo weinig mogelijk eten weg te gooien, maar wil het nu echt vermijden. Mijn man probeert hier in mee te gaan Verhaal 3 Niet echt een verandering doordat ik elk jaar een aantal weken in een ontwikkelingsland verkeer. Verhaal 4 Ik denk persoonlijk nog regelmatig terug aan de reis en de indrukken die je daar op doet. Met name het feit dat je de werkelijke armoede niet eens zo gemakkelijk ziet als je rondloopt in zo’n land. De mensen daar leven voor het oog gelukkig, en glimlachen vriendelijk, ook al hebben ze veel minder dan wij. Maar als je blijft 'kijken' zie je meer de werkelijkheid. In mijn omgeving hoor ik vooral bewondering dat jongeren van het vmbo deze reis kunnen en mogen ondernemen en zo een levensles kunnen opdoen. In mijn omgeving waarderen mensen ook dat Woord en Daad deze reis organiseert. Ik heb nooit een negatieve opmerking over bijv. 'jammer van het geld o.i.d. gehoord. Op school heb ik, na de reis, zelf een vitrine met producten ingericht die eerlijk zijn geproduceerd. Af en toe laat ik leerlingen naar de winkels gaan om een nieuw eerlijk product te halen voor de tentoonstelling. Ik hoop dat ze op die manier zelf meer ‘zicht’ op eerlijk leven krijgen. Verhaal 5 Wat mij het meest is bijgebleven is de complexe situatie waarin de hulp in Ethiopië plaatsvindt. Ethiopiërs kijken weinig vooruit, armoede lijkt een onveranderlijk gegeven en de hand ophouden is heel normaal. Om aan die situatie echt wat te veranderen, is er veel tijd en geduld nodig. Zo'n reis geeft inzicht in de beperkte en langzame verandering die door middel van de projecten daar plaatsvindt. Deze reis heeft bij mij ook gezorgd voor meer relativeringsvermogen en flexibiliteit. Het deelnemen aan zo'n reis vraagt dat ook. Er lopen dingen anders dan gepland en er doen onverwachtse dingen op. Het is dan de kunst om dat te zien als uitdaging of kans en niet als een bedreiging of last. Daar heeft deze reis wel aan bijgedragen. In mijn omgeving heeft de reis bijgedragen aan een stukje bewustwording door de concrete ervaringen die je aan mensen kan vertellen. Het 'algemene verhaal' (armoede, honger, analfabetisme, oneerlijke prijzen enz.) kent iedereen eigenlijk wel. De voorbeelden maken hen bewust dat het geen ver-van-mijn-bed-show is, maar een realiteit waar we als westerlingen wat mee Onderzoeksrapport Woord en Daad - Most significant change.docx

31

kunnen en moeten doen. Dat betekent wat meer betalen voor een paar producten die dan fairtrade zijn. Het helpt om hen eens uit te laten rekenen wat ze nu echt per week meer kwijt zijn als ze ‘eerlijker’ gaan leven, en de vraag te stellen of ze dit nu echt te veel vinden. Verhaal 6 Bij mezelf bespeur ik sinds de reis een verandering in koopgedrag: ik koop meer fairtrade producten. Bij leerlingen en de organisatie op school veranderen er ook dingen ze gaan bewuster om met watergebruik: waterbesparende toiletten, kranen, etc.


32

ACTIEONDERZOEK WEES EERLIJK AMBASSADEURS

Recommend Documents