Rapport Actieonderzoek Mondiaal Mondig

Rapport Actieonderzoek Mondiaal Mondig Sanne Ros, maart 2014

Inhoudsopgave 1

2

Vooraf ....................................................................................... 3

1.1 1.2 1.3

Inleiding ........................................................................................ 3 Waarom dit onderzoek ..................................................................... 3 Onderzoeksvragen .......................................................................... 4

Methodiek .................................................................................. 5

2.1

Methoden ....................................................................................... 5

2.1.1 2.1.2 2.1.3

2.2

3

Vragenlijsten Alfa-college Groningen ..................................................... 5 Focusgroep evaluatie Noorderpoort Stadskanaal ..................................... 7 Interviews met docenten Noorderpoort Groningen ................................... 8

Reflectie op de methoden ................................................................. 8

Resultaten ................................................................................ 10

3.1 3.2 3.3 3.4

Deelvraag Deelvraag Deelvraag Deelvraag

1: 2: 3: 4:

kennis ...................................................................... 10 houding .................................................................... 13 handvatten voor gedrag .............................................. 16 bijdrage aan effecten .................................................. 18

4 Conclusie ................................................................................. 20 Bijlagen ......................................................................................... 22 Bijlage 1: vragenlijst met open vragen & repertory grid vragen .................. 22 Bijlage 2: Resultatenoverzicht vragenlijsten ............................................. 26 Bijlage 3: Resultatenoverzicht Repertory GRID ......................................... 34

2

1 Vooraf 1.1 Inleiding NoordBaak heeft in 2013 deelgenomen aan het leertraject actieonderzoek van de NCDO, het Nederlandse kennis- en adviescentrum voor burgerschap en internationale samenwerking. Het traject is opgezet voor organisaties die in Nederland werken aan het versterken van mondiaal burgerschap binnen verschillende groepen in de samenleving. Doel van het traject is om de organisaties met behulp van onderzoekscoaches van de NCDO praktijkervaring op te laten doen met kwalitatief actieonderzoek en deze ervaringen vervolgens te delen met andere organisaties die werken aan mondiaal burgerschap. NoordBaak deed mee aan het leertraject met haar burgerschapsprogramma Mondiaal Mondig (MM). Dit programma beoogt MBO-jongeren te betrekken bij wereldburgerschap en ze aan te zetten tot een duurzame en mondiaal bewuste leefstijl; jongeren leren over het effect van hun dagelijkse activiteiten op hun eigen omgeving en op de wereld. Wij bieden MM op diverse manieren aan scholen aan, afhankelijk van hoe de school burgerschap georganiseerd heeft en hoe wij dat daarin kunnen passen. Dit kan variëren van een projectweek, tot 1-2 projectdagen of tot losse workshops van 1,5 uur of 3 uur. Thema’s die aan bod komen binnen MM zijn: energie & klimaatverandering, afval & grondstoffen, kleding & kinderarbeid, gezond voedsel & fairtrade, maatschappelijk verantwoord ondernemen en andere mondiale thema’s. Het programma krijgt subsidie van SBOS en ontvangt daarnaast bijdrages van de scholen (co-financiering). 1.2 Waarom dit onderzoek NoordBaak evalueert MM op dit moment voornamelijk kwantitatief door middel van nul- en eenmetingen (effectmetingen). Voorafgaand aan MM vullen de leerlingen een vragenlijst in die bestaat uit vragen op het gebied van kennis, houding en gedrag. Daarnaast vragen we de leerlingen om hun waardering te geven voor de onderdelen van MM die ze gevolgd hebben. Enerzijds bieden de onderzoeksgegevens die hier uit komen enig (beperkt) inzicht in het effect van ons programma, anderzijds merken we ook dat het blijft bij cijfers en percentages die niet zo gaan leven binnen onze organisatie en waar we inhoudelijk niet zoveel uit halen. Als we MM uitvoeren, dan hebben we altijd al veel contact met de leerlingen over wat ze ervan vonden en hoe ze het hebben beleefd. Daarnaast geven de docenten ons ook feedback en input tijdens of vlak na de uitvoeringen. De informatie die we hieruit halen is voor ons veel waardevoller omdat we ze met elkaar delen als collega’s en ze meenemen in de organisatie van de volgende MM uitvoeringen. Dit is de kracht van de persoonlijke boodschap. Om dit naar een professioneler niveau te tillen en er daardoor ook meer uit te halen, hebben we de mogelijkheid aangegrepen om met behulp van de NCDO en de uitwisseling van

3

andere organisaties ervaring op te doen met actieonderzoek en kwalitatief evalueren. 1.3 Onderzoeksvragen De hoofdvraag die centraal staat bij het actieonderzoek van NoordBaak is als volgt: “Wat is het effect van Mondiaal Mondig op de deelnemende leerlingen en hoe kan het programma verbeterd worden?” Aan de hand van de volgende deelvragen is getracht een antwoord te krijgen op deze vraag: 1.) In hoeverre wordt door Mondiaal Mondig de kennis van jongeren vergroot met betrekking tot mondiale thema’s?* 2.) In hoeverre draagt Mondiaal Mondig bij aan een positieve houding van de deelnemers ten aanzien van de mondiale thema’s? 3.) In hoeverre beschikken leerlingen na deelname aan Mondiaal Mondig over praktische handvatten om mondiaal burgerschap in hun dagelijks leven in de praktijk te brengen? 4.) Welke factoren dragen bij aan deze effecten op de doelgroep en wat zouden we op basis van deze deelvragen anders doen? (aanbevelingen naar de toekomst, huidige aanpak vs. nieuwe manieren van evalueren; wat levert ons dat op?) *De mondiale thema’s zijn de volgende:  Zuinig met water & energie  Mobiliteit  Recycling & omgang met afval  Consumentengedrag  Vrijwilligerswerk  Doneren & informatie zoeken  Je mening geven over mondiale vraagstukken De thema’s zijn afkomstig van de NCDO en zijn de vormen waarin het gedrag van jongeren zich uit als het gaat om Mondiaal Burgerschap.1

1

NCDO, van Gent, de Goede en Boonstoppel (2012)

4

2 Methodiek In dit hoofdstuk zal een beschrijving worden gegeven van de gebruikte methoden voor het actieonderzoek van MM: de vragenlijsten die zijn afgenomen op het Alfacollege Groningen, de focusgroep evaluatie met leerlingen van het Noorderpoort Stadskanaal en de interviews met drie docenten van het Noorderpoort Groningen. Na een beschrijving van deze drie methoden en het doel ervan, volgt een reflectie erop. 2.1 Methoden NoordBaak heeft dit actieonderzoek uitgevoerd aan de hand van de volgende methoden:  Een vragenlijst met daarin open vragen en afbeeldingen waarbij we de leerlingen gevraagd hebben om aan te geven wat voor associatie het bij hen oproept. Deze afbeeldingen zijn samengesteld op basis van de Kelly Repertory Grid analyse  Focusgroep evaluatie  Interviews met docenten 2.1.1 Vragenlijsten Alfa-college Groningen NoordBaak verzorgt regelmatig MM workshops tijdens de burgerschapscarrousels van het Alfa-college Groningen. Tijdens deze carrousels geven maatschappelijke organisaties workshops over diverse thema’s op het gebied van de vier dimensies van burgerschap: sociaal, economisch, politiek en vitaal. NoordBaak geeft workshops op het gebied van wereldburgerschap & duurzaamheid en vervult daarmee de sociale en economische dimensie. De leerlingen zijn afkomstig van allerlei opleidingen en de niveau’s lopen ook meestal door elkaar heen (veelal niveau 2 t/m 4). Tijdens 10 MM workshops hebben 130 leerlingen de vragenlijsten ingevuld. 4 groepen van in totaal 41 leerlingen hebben dit vooraf gedaan en 6 groepen van in totaal 89 leerlingen van na afloop van de workshop. Het betrof de workshops ‘Duurzaamheidsquiz’ en ‘Hoe smaakt een Wereldburger?’ die werden gegeven op drie verschillende locaties van het Alfa-college in dat jaar. Voor dit onderzoek is geen onderscheid gemaakt tussen beide workshops; ze worden gezien als één MM workshop. Door de vragenlijsten vooraf en achteraf af te nemen op drie verschillende locaties met leerlingen van diverse opleidingen variërend van techniek tot administratief tot zorg, geven de resultaten volgens ons een goed beeld van de effecten van onze workshops en zijn ze representatief voor de doelgroep. Kelly Repertory Grid methode Zoals gezegd bestond de vragenlijst uit open vragen en afbeeldingen die op basis van de Kelly Repertory Grid (RG) methode zijn samengesteld. Andries Metz, stagiair van de Hbo studie Human Technology aan de Hanzehogeschool, heeft deze

5

vragenlijst opgesteld, met als meelezer Sanne Ros. Zie de bijlage voor de gehele vragenlijst. De RG Techniek is gebaseerd op George Kelly’s psychologische theorie van persoonlijke constructen. De bouwstenen van deze theorie en de RG Techniek zijn de persoonlijke interpretaties en beoordelingen van mensen over hun omgeving. Deze omgeving heeft betrekking op mensen, objecten of een combinatie van alle drie. 2 Voor het ontwikkelen van de afbeeldingen voor dit actieonderzoek heeft Andries Metz de mondiale thema’s van de NCDO (zie 1.3) als uitgangspunt genomen. Voor een succesvolle Repertory Grid analyse, is het cruciaal dat de plaatjes waar uit gekozen kan worden alledrie gelijkwaardig zijn; er is nl niet per se een goed antwoord. De respondenten moeten namelijk een keuze maken die ze kunnen verantwoorden; want de uitleg bij de plaatjes, daar draait het om. Bij elk NCDO thema is goed gekeken naar de gegeven voorbeelden. Daar heeft Andries Metz ongeveer 10 plaatjes bij bedacht. Uiteindelijk heeft hij hier weer de drie meest gelijkwaardige per thema gebruikt. Niet alle thema’s zijn verwerkt in de vragenlijst omdat we het zo simpel en kort mogelijk wilde houden en niet met hele lange vragenlijsten wilden aankomen. De thema’s die wel in de vragenlijst zijn gekomen, zijn door Andries geselecteerd aan de hand van de ‘plaatjes-koppels’ die bij een ieder tot de verbeelding zouden spreken. Dit heeft in de volgende vragen/afbeeldingen geresulteerd: “Welke 2 plaatjes passen volgens jou het beste bij elkaar en waarom?”  Koe, vis, kip  Bus, fiets, auto  Douche, toilet, tandenborstel  Koffie, banaan, chocola  Nier, Euroteken, t-shirt Bij de analyse van de antwoorden, hebben we dus vooral gekeken naar de uitleg bij de keuzes voor afbeeldingen. Die uitleg zegt ons namelijk iets over de beleving van de thema’s en de vraag of de leerlingen er vooraf anders naar kijken dan achteraf. Daarnaast bevatte de vragenlijst de volgende open vragen:  Als je iets zou willen doen aan duurzaamheid, welke stappen zou je dan ondernemen?  Wat betekent duurzaamheid voor jou?  Welke duurzaamheidstip zou jij aan je moeder of je oma geven?  Wat heb jij geleerd van deze workshop?  Wat zou jij nog meer willen leren over duurzaamheid? 2

Bron: http://www.leerwiki.nl/Wat_is_de_Kelly_Repertory_Grid_Techniek_en_hoe_gebruik_je_die

6

2.1.2 Focusgroep evaluatie Noorderpoort Stadskanaal Programma MM Stadskanaal Op 5 en 7 november 2013 organiseerde NoordBaak twee MM projectdagen voor 250 eerstejaars leerlingen op het Noorderpoort in Stadskanaal in Oost-Groningen. De dagen waren onderdeel van de StArtsthot formule van de school. De eerste dag stond in het teken van duurzaamheid en de tweede dag in het teken van pesten. Dit thema behandelt NoordBaak normaalgesproken niet en vormde daarmee een uitzondering op het MM programma. Voor dit actie-onderzoek is het wel interessant omdat het een thema is dat heel erg leeft bij de leerlingen en heel dichtbij ze staat. Dag 1 (5-11) bestond uit een workshopscaroussel met daarin de onderdelen Fairplay wedstrijd, Tegeltjesfabriek, Bosnië-project, Verhuisbericht en Duurzaamheidsquiz. Dag II (7-11); bestond uit een debattraining in kleine groepen van 15-20 leerlingen gevolgd door een debat over pesten. Ook zagen de leerlingen de film ‘Spijt!’ over pesten. Op beide dagen was de Mediamobiel actief en op dag II heeft de Kookmobiel een duurzame wereldlunch verzorgd. Focusgroep Twee weken later is er op dezelfde school geëvalueerd met een focusgroep, bestaande uit vijf Mbo leerlingen (vrouwen) die deel hadden genomen aan de projectdagen. Drie van deze leerlingen deden de opleiding Sociaal Agogisch Werk en twee de opleiding Pedagogisch Werk. Gespreksleider van de focusgroep was Sanne Ros. Melissa Huisman, stagiaire bij NoordBaak, maakte de notulen. Aan de opzet van de discussie met de focusgroep ligt een mix van creatieve werkvormen ten grondslag. Deze werkvormen sloten goed aan bij de vragen die we beantwoord wilden hebben en bij de doelgroep Mbo’ers. Belangrijk hierbij was dat iedereen input kon leveren zodat niet een paar dominante mensen de toon zouden zetten. We hebben het niet alleen cognitief willen insteken, maar juist ook creatief, vandaar ook de mindmap. De focusgroep evaluatie bestond uit de onderdelen: Aan de slag met Post it’s Bij dit onderdeel kregen de leerlingen post it’s uitgereikt en werd hen gevraagd om daarop te schrijven wat hen is bijgebleven van de twee projectdagen. Doel hiervan was te onderzoeken wat hen inhoudelijk is bijgebleven van de workshops en hoe ze vonden dat het georganiseerd was.

7

Mind Mapping Bij dit onderdeel hebben de leerlingen samen een Mindmap gemaakt. Centraal thema van de Mind Map is ‘Jij en de Wereld’ . Doel van de Mindmap was om te bekijken in hoeverre de leerlingen henzelf in relatie tot de wereld ook zien als wereldburger en daarbij ook laten zien dat zij oog hebben voor duurzaamheid in al haar facetten (people, planet, profit). “Als jij de baas zou zijn” Bij dit laatste onderdeel is de leerlingen de vraag gesteld: ‘als jij de baas zou zijn over de project tweedaagse, wat zou je dan anders doen of weglaten?’. Dit onderdeel was vooral gericht op het evalueren van het organisatorische aspect van de twee projectdagen. Wat vonden de leerlingen van de onderdelen en hoe waarderen zij deze? Ook was het gericht op het achterhalen van nieuwe ideeën van de leerlingen zelf door de vraag: wat zou jij zelf toevoegen? 2.1.3 Interviews met docenten Noorderpoort Groningen Op vrijdag 24 mei 2013 zijn drie docenten van het Noorderpoort (School voor commerciële dienstverlening, Hora Siccamasingel Groningen) geïnterviewd met als doel om te kijken hoe de docenten denken over de kennis, houding en het gedrag van hun leerlingen t.a.v. mondiaal burgerschap. Op deze school heeft NoordBaak twee MM projectweken georganiseerd (dec. ’12). 2.2 Reflectie op de methoden “Deze manier van evalueren past erg goed bij NoordBaak en onze organisatiecultuur” Het uitvoeren van dit actieonderzoek is heel leerzaam, nuttig en interessant geweest. Wij hebben hierdoor ervaring kunnen opdoen met kwalitatieve evaluatiemethoden waarbij de doelgroepen nauw betrokken zijn. Als organisatie kijken wij hier dan ook positief op terug. Deze manier van evalueren past erg goed bij NoordBaak en onze organisatiecultuur. Tijdens de uitvoering van onze projecten op scholen waren we altijd al veel in gesprek met de leerlingen om te horen wat zij ervan vonden en hoe zij het hadden ervaren. Deze geluiden deelden we altijd al informeel met elkaar tijdens evaluaties en teamoverleggen. Nu, met onze deelname aan dit actietraject, hebben we het luisteren naar de doelgroep en het horen van de geluiden feitelijk grondiger en serieuzer aangepakt. Daarnaast hebben we niet meer alleen en te horen gekregen wat ze ervan vonden, maar vooral ook wat het effect van onze activiteiten op de leerlingen is. Wij merken dat de uitkomsten van deze vorm van evaluatie veel meer gaan leven binnen de organisatie dan de resultaten van de nul- en eenmetingen. De uitkomsten lijken daardoor ook waardevoller te zijn voor ons. We leren er als organisatie meer van en we doen er meer mee.

8

Focusgroep evaluatie “Creatieve werkvormen, positieve vibe met de leerlingen, volgende keer nog verder doorvragen” Op de focusgroep evaluatie kijkt NoordBaak, en met name ook de gespreksleider Sanne Ros, zeer positief terug. Het was een hele waardevolle ervaring om eens heel uitgebreid met een klein groepje leerlingen terug te blikken op het project dat we uitgevoerd hebben. In samenwerking met Marieke Hart, onderzoekscoach in dit traject, zijn creatieve werkvormen ontwikkeld die we op een later moment weer kunnen inzetten bij een andere evaluatie. Er heerste tijdens het groepsgesprek een hele positieve vibe; het was zichtbaar te merken dat de leerlingen het ook erg leuk vonden om eraan mee te doen en het ook zeer waardeerden dat ze hun mening konden geven. De volgende keer zal wel scherper en verder doorgevraagd worden zodat we meer inzichten krijgen in het effect. Nu is er vooral veel uitgekomen over de wijze waarop het georganiseerd werd en minder over de effecten van de projectdagen. Verloop onderzoeksproces Het onderzoeksproces zelf is niet helemaal volgens plan verlopen. Gedurende het actieonderzoek hebben we onderzoeksvragen nog moeten bijschaven. Deze bleken namelijk niet helder genoeg geformuleerd te zijn voorafgaand aan het traject. Er was geen compleet theoretisch kader neergezet met een duidelijke hoofdvraag en deelvragen en daaraan gekoppelde onderzoeksmethoden. Achteraf zijn die vragen nog geformuleerd en hebben we de onderzoeksresultaten hierop losgelaten. Hierdoor hebben we relatief weinig informatie over houding en gedrag. Daarentegen hebben we juist veel informatie over kennis en kennis van handelingsperspectieven. We moesten dus ‘roeien met de riemen die we hadden’. Representativiteit vragenlijsten Enige kanttekening dient ook geplaatst te worden bij de vragenlijsten. Een van onze teamleden opperde de vraag op of de uitkomsten van de 130 vragenlijsten wel als representatief kunnen beschouwd voor de doelgroep. Over deze vraag is vervolgens gediscussieerd in teamverband. Daarin is onder andere naar voren gebracht dat het er bij kwalitatief onderzoek uiteindelijk omgaat hoe wij hier als organisatie naar kijken, hoe wij het interpreteren en wat wij ermee doen. De vragenlijsten zijn afgenomen op drie verschillende locaties met een mix van leerlingen van diverse opleidingen; hiermee hebben we een voldoende representatieve doelgroep te pakken. De vragenlijsten zelf beschouwen wij verder als heel waardevol omdat het een praktische snelle vragenlijst is, die we makkelijk en snel kunnen inzetten bij onze workshops en die goed aansluit bij de doelgroep.

9

3 Resultaten In dit hoofdstuk worden de deelvragen beantwoord worden om uiteindelijk een antwoord te kunnen geven op de hoofdvraag: “Wat is het effect van Mondiaal Mondig op de deelnemende leerlingen en hoe kan het programma verbeterd worden?” 3.1 Deelvraag 1: kennis In hoeverre wordt door Mondiaal Mondig de kennis van jongeren vergroot met betrekking tot de mondiale thema’s? (deelvraag 1) Het betreft hier zoals gezegd de 7 mondiale thema’s: 1.) Zuinig met water & energie 2.) Mobiliteit 3.) Recycling & omgang met afval 4.) Consumentengedrag 5.) Vrijwilligerswerk 6.) Doneren & informatie zoeken 7.) Je mening geven over mondiale vraagstukken Volgens de docenten die zijn geïnterviewd is er bij de leerlingen weinig tot geen kennis over mondiale thema’s. Dat zou volgens de docenten af te leiden zijn uit het feit dat veel jongeren hun rommel in de klas laten slingeren en papier niet in de papierbak gooien. Daarnaast hebben de meeste leerlingen volgens de docenten geen besef van wat het daadwerkelijk kost en vraagt om een product te maken. Vragenlijsten Alfa-college Op de vraag ‘Wat heb jij geleerd van deze workshop’ vallen 75% van de antwoorden in te delen in de categorie ‘wat geleerd’ en 25% van de antwoorden in de categorie ‘niets geleerd’, in het diagram hieronder terug te vinden onder ‘overig’. Enkele voorbeelden van wat de jongeren aangaven geleerd te hebben:  Wat duurzaamheid is  Duurzaamheid is belangrijk  Duurzaamheid is niet moeilijk  Duurzaamheidstips  Duurzamer leven  Dat het geld in handel verkeerd verdeeld wordt  Dat in de meeste dingen veel geld zit  Dat we aan de toekomst denken  Hoe je met de wereld om moet gaan  Ik ben niet duurzaam  Veel; hoe de wereld in sommige gevallen in elkaar zit

10

Wat heb je geleerd van deze workshop? Zuinig met Water Zuinig met Energie Mobiliteit Recycling/Afval Alternatieve energie Consumentengedrag Informatie zoeken/Mening Overig

Grafiek 1: Cirkeldiagram van wat de leerlingen geleerd hebben tijdens de workshop Ongeveer een kwart van de leerlingen gaf bij deze vraag aan te hebben geleerd ‘Wat duurzaamheid is’. Toch gaf ook ongeveer 18% procent aan niets te hebben geleerd, wat terug te zien is bij ‘Overig’. Ook antwoorden als ‘Duurzaamheid is niet moeilijk’, ‘Duurzaamheidstips’ en ‘Duurzamer leven’ kwamen vaak voor. Opvallend is dat het thema ‘Zuinig met Energie’ relatief minder voorkomt.

Repertory grid “Antwoorden van de ‘achteraf-groep’ vaker duurzaam” Ook uit de analyse van de plaatjes o.b.v. de repertory grid kunnen we het e.e.a. afleiden als het gaat om de kennisvraag. Over het algemeen is te zien dat de antwoorden die de achteraf groep geeft aanzienlijk vaker te maken hebben met duurzaamheid, dan de antwoorden in de vooraf-groep. Naast dat er een verschil zit in de gekozen antwoorden tussen de groepen, zit er ook een duidelijk verschil in redenering, de uitleg bij de antwoorden. Bij de vooraf-groep werd bijvoorbeeld vooral gekozen voor de combinatie Koe en Kip met de uitleg dat het boerderijdieren of landdieren zijn. Minder vaak kwam het antwoord terug waaruit blijkt dat ze het zien als ‘het is voedsel’, ‘het is vlees’ of ‘worden gebruikt voor de bio-industrie’. Bij de achteraf-groep werd ook in de meeste gevallen gekozen voor Koe en Kip, maar hier met de belangrijkste uitleg dat het allebei vlees is, wederom gevolgd door de uitleg dat het gaat om boerderijdieren. Achteraf wordt ook vaker de reden gegeven dat bij deze dieren sprake is van milieubelasting/niet duurzaam vlees. Opvallend is dus dat in deze groep er relatief meer antwoorden zijn die gaan over duurzaamheid van het vlees, dat de dieren worden vetgemest en dat deze dieren meer belastend zijn voor het milieu. Dit staat wel in duidelijk verband met

11

de workshops waarin we vrij uitgebreid ingaan op de relatie tussen vlees eten en het milieu en de belasting die het daarop legt. Dit geldt ook voor de antwoorden bij de plaatjes over mobiliteit, watergebruik en consumentengedrag. Wat betreft de plaatjes over mobiliteit waarbij de leerlingen konden kiezen uit de combinaties: Bus & Fiets, Bus & Auto of Fiets & Auto, zien we dat in zowel de vooraf- als de achterafgroep door ongeveer 75% van de leerlingen gekozen wordt voor de combinatie Bus & Auto. In de voorafgroep zijn de voornaamste redenen dat het een motorvoertuig is en dat het brandstof verbruikt. Daarna wordt als reden aangegeven dat beide voertuigen uitlaatgassen hebben en slecht zijn voor het milieu. In de achterafgroep ligt deze verhouding omgekeerd. De voornaamste redenen zijn hier ‘Heeft uitlaatgassen/afvalstoffen’ en ‘Slecht voor het milieu’. Daarna wordt genoemd dat het motorvoertuigen zijn die brandstoffen verbruiken. Op het gebied van consumentengedrag konden de leerlingen kiezen uit de combinaties van afbeeldingen Koffie & Banaan, Koffie & Chocolade en Banaan & Chocolade. In beide groepen kiest ongeveer de helft van de leerlingen voor de combinatie Koffie & Chocolade. In de voorafgroep is de voornaamste reden dat beide producten van bonen gemaakt zijn terwijl bij de achterafgroep de voornaamste reden is dat het gaat om Fairtrade. Ook wordt veel genoemd als reden voor de keuze, dat deze producten ongezond zijn. Daarnaast zijn er veel antwoorden die aangeven of dit lekker gevonden wordt of juist niet en wat de traditie bijvoorbeeld in de thuissituatie is. Samenvatting: kennis is toegenomen, bredere kijk op duurzaamheid Over het geheel genomen kunnen we concluderen dat er wel een bepaalde mate van kennis is voorafgaand aan deelname aan MM, maar dat deze kennis beperkt is tot zeer praktische zaken op een beperkt aantal mondiale thema’s. Op basis van de analyse van de 130 vragenlijsten met open vragen en de afbeeldingen, kunnen we concluderen dat de kennis zeker is toegenomen door de workshops. Ook zijn de leerlingen duurzaamheid breder gaan bekijken; aanzienlijker vaker werden ook antwoorden gegeven op het gebied van de People kant van duurzaamheid; Fairtrade is daar een overtuigend voorbeeld van.

12

3.2 Deelvraag 2: houding Draagt Mondiaal Mondig bij aan een positieve houding van de deelnemers t.a.v. de mondiale thema’s? Zoals gezegd in het hoofdstuk over de gebruikte methoden, beschikten we over minder onderzoeksmateriaal op het gebied van houding. Dit kwam doordat we hier niet van te voren een heldere deelvraag bij geformuleerd hadden. Gedurende het onderzoekstraject is dit bijgeschaafd, maar hierdoor misten we wel wat informatie. Het uiteindelijke antwoord op deze vraag over houding is dan ook minder overtuigend dan het antwoord over de kennisvraag. Wat betekent duurzaamheid voor jou? De antwoorden op deze vragen geven ons inzicht in de houding van de leerlingen ten aanzien van duurzaamheid. Als antwoord op de vraag ‘Wat betekent duurzaamheid voor jou’ zien we bij de vooraf-groep dat duurzaamheid wel ‘iets betekent’ voor 82 % van de leerlingen, t.o.v. 18 % voor wie het ‘niets betekent’. Achteraf is het aantal antwoorden op het gebied van ‘iets’ 88% en ‘niets’ 12%. Dit is dus een lichte stijging van 6 % voor wie duurzaamheid meer is gaan betekenen. In de groep voor wie duurzaamheid ‘iets’ betekent zien we de volgende antwoorden terug:  Zuinig omgaan met de aarde  Dat iets lang mee gaat  Goed voor het milieu  Fairtrade producten kopen  Besparen op de dingen die je kan  Stroom uit ’s nachts Welke duurzaamheidstips zou jij je moeder of oma geven? Ook de antwoorden op de vraag ‘Welke duurzaamheidstips zou jij je moeder of oma geven’ vertellen ons iets over de houding van de leerlingen. Ervan uitgaande dat het antwoord ‘niets’ iets zegt over de houding, kunnen we het volgende stellen. Voorafgaand zijn 23% van de gegeven antwoorden ‘niets/weinig’. Achteraf zijn dat er nog steeds 22%. Dit is dus nauwelijks een verandering te noemen. Op basis hiervan kunnen we dus niet overtuigend stellen dat de houding door de Mondiaal Mondig interventie is veranderd ten aanzien van de mondiale thema’s.

13

40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0%

Vooraf Achteraf

Mindmapping; liefde, geloof en hoop De Mindmap die gemaakt is met de leerlingen van de focusgroep in Stadskanaal, laat ons zien dat hun houding t.o.v. henzelf veelal bestaat uit liefde, geloof en hoop. We zien bv op de mindmap die de leerlingen gemaakt hebben rondom het thema ‘ik & de wereld’ drie keer een roodgekleurd hart terugkomen en twee keer een christuskruis. Ook ‘blij’, ‘goed’ en een ‘bloem’ komt erop voor. Familie & vrienden en (huis)dieren zien we er ook op terugkomen. Evenals: geld, school en ‘de mensen om mij heen’ en een zon. De mindmap is gedaan met de leerlingen om een beeld te krijgen van hun kijk op de wereld, in relatie tot henzelf. Als MM hun houding aanzienlijk had veranderd, zou je verwachten dat hun mindset iets meer gericht zou zijn op wat er speelt in de wereld en de thema’s die we in de workshops behandelen. Maar een leerling maakt een tekening die hieraan gerelateerd kan worden: een cola blikje met daarbij het woord ‘milieubewust’ geschreven, een auto met het woord ‘uitlaatgassen’ en een tekening van de door haar in de workshop ontworpen gebruikte tennisbal waar je sleutels in kan doen (recycling opdracht) met daarbij het woord ‘duurzaamheid’. Onze thema’s komen dus bijna niet terug in de mindmap. Uit de mindmap komt vooral een heel rooskleurig beeld naar voren: liefde, vriendschap, hoop, geloof, familie en dieren (maar niet dieren in de zin van vlees eten, maar bv huisdieren, paarden etc.). Een leerling heeft de zin: “als het goed gaat, gaat het goed, als het slecht gaat, gaat het slecht” erop geschreven. Hieruit valt een onverschillige houding op te maken.

14

Liefde, geloof en hoop

Duurzaamheid komt terug in de mindmap

15

Uit de focusgroepdiscussie komt tegelijkertijd naar voren dat de leerlingen wel graag willen weten wat de antwoorden op bijvoorbeeld de duurzaamheidsquiz waren. Op de vraag van de gespreksleider ‘wat vond je inhoudelijk van de quiz’ komt het antwoord van een leerling: ‘ik vond de inhoud van de quiz wel goed, het zijn vragen waar je het antwoord ook echt graag op wil weten. Je leert er wel iets van’. Dit getuigt van een ontvankelijke leergierige houding t.a.v. de mondiale thema’s. Als we de docenten die geïnterviewd zijn mogen geloven, dan is het over het algemeen slecht gesteld met de houding van de leerlingen tegenover de mondiale thema’s. Er wordt aangegeven dat slechts enkele leerlingen een positieve houding zouden hebben, wat zich vooral uit in een kritische houding tegenover papiergebruik en gebruik van plastic bekers. Op dit moment zou het meerendeel van de leerlingen echter een ‘ongefundeerde tenenkrommende mening’ hebben tav mondiale thema’s, vooral op het gebied van ‘consumentengedrag’, ‘zuinig met energie’ en ‘omgang met afval’. Een docent geeft aan dat Mondiaal Burgerschap stoer of leuk moet zijn, voordat het zou worden geaccepteerd: ‘het zijn leerlingen die bezig zijn met uiterlijk en het uitdragen daarvan’. Hier dient wel een nuance gemaakt te worden. Het toch wel negatieve beeld dat de docenten hebben over houding van hun leerlingen is niet helemaal in overeenstemming met wat blijkt uit de vragenlijsten; daaruit blijkt toch dat leerlingen wel degelijk beeld hebben bij duurzaamheid en stappen zouden ondernemen en/of tips zouden geven aan hun moeder of oma. Samenvatting: houding niet overtuigend sterk veranderd; kleine verschuivingen Uit het bovenstaande blijkt dat de workshops Mondiaal Mondig geen overtuigende invloed hebben op de houding van de Mbo’ers. De Mindmap toont niet echt aan dat ze de wereld zijn gaan bezien in termen van duurzaamheid en hun eigen rol daarin, hoewel er wel 1 van de 5 leerlingen was die het wel duidelijk naar voren liet komen. Ook de antwoorden op de twee relevante vragen uit de vragenlijst laten niet zien dat de houding echt is veranderd. 3.3 Deelvraag 3: handvatten voor gedrag In hoeverre beschikken leerlingen na deelname aan MM over praktische handvatten om mondiaal burgerschap in hun dagelijks leven in de praktijk te brengen? De antwoorden van de vragenlijsten die bij de vooraf-groep zijn afgenomen, laten zien dat de kennis van de Mbo’ers over praktische handvatten voor duurzaamheid zich bij aanvang van de workshops beperkt tot hele praktische zaken op een beperkt aantal thema’s. Zo laten antwoorden uit de open vragenlijst op de vraag ‘Als jij iets zou willen doen aan duurzaamheid, welke stappen zou je dan ondernemen’ ons zien dat als de leerlingen iets zouden ondernemen, het zou zijn

16

op het gebied van de thema’s zuinig met water & energie omgaan’, ‘mobiliteit’ en ‘recycling’. Het gaat hier vaak om hele praktische zaken als: minder lang douchen, de kachel minder hoog, lampen uitdoen wanneer ze niet nodig zijn, ledspaarverlichting, fietsen of lopen in plaats van de auto of OV en recyclen. Het gaat hier overigens niet om grote percentages leerlingen: 6% van de antwoorden van de leerlingen gaan over ‘Zuinig met Water’, 17% gaan over ‘Mobiliteit’, 15% van de antwoorden over ‘Recyling & omgang met afval’. De grootste groep antwoorden is op het gebied van ‘Zuinig met energie’: 32%. En opvallend: de kleinste groep antwoorden zijn op bij het thema ‘Consumentengedrag’, maar 5% van de antwoorden gaan daarover. Maar drie leerlingen geven van deze vooraf gemeten groep ‘Fairtrade’ aan als een stap die ze zelf zouden ondernemen. 40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5%

Vooraf Achteraf

0%

Ook op de overige thema’s zien we niet veel antwoorden terugkomen. Ongeveer een kwart van de leerlingen laat dit antwoord open. Hieruit zouden we kunnen afleiden dat zij niet weten wat ze hier moeten invullen. We mogen veronderstellen dat ze anders het antwoord ‘geen een stap’ of iets soortgelijks hadden gegeven. “Wat interessant is hier, is het feit dat 26% van de antwoorden vallen onder een nieuw thema dat niet onder de hier gehanteerde NCDO thema’s valt, nl op het gebied van ‘Alternatieve energiebronnen/vormen’ (ze noemen: warmtebronnen, waterkracht centrale, wind energie, warmte pomp installatie nemen, zonne-energie gebruiken en zonnepanelen)” Op basis van het bovenstaande, kunnen we concluderen dat er vooraf wel bepaalde kennis over handelingsperspectieven is, maar dat de kennis zeer beperkt is en zich beperkt tot drie thema’s. 25% kan zelfs helemaal niets noemen hier. Alleen de

17

planet kant van duurzaamheid wordt benoemd door de leerlingen. Fairtrade bijvoorbeeld ontbreekt vooraf bijna volledig. Ook het ‘Informatie zoeken en je mening geven over mondiale vraagstukken’ komt geen enkele keer terug. Uit de bovenstaande staafdiagram blijkt dat na het volgen van de workshops, het aandeel antwoorden op het gebied van consumentengedrag aanzienlijk is gestegen; het antwoord ‘Fairtrade kopen’ is nu 28% van de antwoorden, t.o.v. 6% vooraf. Ook antwoorden op het gebied van het ‘zoeken van informatie en je mening geven’ scoren hoger terwijl dit vooraf nul was (stijging van 5%). Nieuw bij de achteraf groep zijn de antwoorden: minder vlees eten, opletten wat je koopt, minder eten, biologisch voedsel kopen. Dit zijn thema’s die vrij uitgebreid worden behandeld in de workshops. Ook de thema’s zuinig met water, zuinig met energie hebben achteraf hogere scores. Opvallend is dat er minder antwoorden gegeven op het gebied van mobiliteit en afval. Alternatieve energie zakt heel sterk weg; van 26% naar 1%. Dit komt waarschijnlijk doordat we dit niet hebben behandeld in de workshops. Op basis hiervan kunnen we stellen dat de workshops wel degelijk effect heeft op het kennisniveau van de Mbo-leerlingen. Samenvatting: meer gevarieerdere antwoorden; kijk op duurzaamheid verbreed. Meer antwoorden op gebied van consumentengedrag & fairtrade Uit de onderzoeksgegevens van de open vragen kunnen we afleiden dat de kennis wel degelijk vergroot is. Leerlingen geven vaker en gevarieerdere antwoorden, dus ook veel vaker op het gebied van de andere thema’s. Hun kijk op duurzaamheid lijkt op basis van deze onderzoeksresultaten na het volgen van de workshops verbreed; ze geven meer antwoorden op het gebied van consumentengedrag, producten kopen en fairtrade terwijl de nadruk voor de workshops heel sterk ligt op milieuthema’s. 3.4 Deelvraag 4: bijdrage aan effecten Welke factoren dragen bij aan effecten op de doelgroep en wat zouden we op basis van deze deelvragen anders kunnen of doen? Goede organisatie Uit de sessie met de focusgroep is gebleken dat de leerlingen het erg belangrijk vinden dat de burgerschapsdagen en de workshops goed georganiseerd zijn en dat de onderdelen strak en goed verlopen. De duurzaamheidsquiz bijvoorbeeld werd op het Noorderpoort in Stadskanaal 2x gegeven aan een groep van zo’n 75 leerlingen. Zij werden verdeeld in kleine groepjes en zitten aan tafels in de kantine terwijl de vragen op een groot scherm voorbij komen, o.l.v. een presentator. Bij de open vraag aan de focusgroep ‘wat is je bijgebleven van de eerste dag’ komt al gauw de quiz ter sprake. Volgens de leerlingen hebben ze wel wat geleerd van de quiz, maar was deze te lang. De concentratie zakte aan het einde bij veel leerlingen

18

weg, aldus de focusgroep. Op de vraag van de gespreksleider wat ze er vervelend aan vonden dat de groep zo groot was, kwam het antwoord dat veel mensen vals spelen tijdens de quiz, iets wat de leerlingen irriteerde. Nou deden er meer dan 500 leerlingen mee aan de projectdagen in Stadskanaal; dat vergt een enorme planning en organisatie van de school en van ons. Zoiets kan niet perfect verlopen dus dat is wel een kanttekening die we hier willen maken. Dat dit element van goede organisatie zo belangrijk is, blijkt ook uit de docenteninterviews. Goede aansluiting bij de doelgroep De workshops moeten goed aansluiten bij de doelgroep. Zowel op het gebied van opleiding (bv bij kappers ingaan op de mogelijkheden die kapsalons hebben om te verduurzamen) als ook op niveau van de leerlingen. Uit de docenteninterviews zeggen de volgende kreten hier iets over: ‘flitsend, leuke onderwerpen, beknopt’. Om een concreet voorbeeld te geven; uit de focusgroep in Stadskanaal, is gebleken dat de workshopscarrousel die we daar organiseerden, bestond uit workshops die te kort waren om de stof echt eigen te maken. De vijf leerlingen vonden het eigenlijk een te heftig en intensief programma. Terwijl wij juist dachten dat we het met korte workshops van een half uur flitsend en aantrekkelijk hadden gemaakt; juist omdat er altijd vanuit wordt gegaan dat de concentratieboog van de meeste Mbo leerlingen niet zo groot is.

19

“Als jij de baas zou zijn”

De tweede projectdag in Stadskanaal werd zeer goed gewaardeerd. De inhoud van deze dag ‘pesten’ stond erg dicht bij de leerlingen. Ze vonden de film erg mooi en ook het debatteren in kleine groep (de training vooraf aan het debat) vonden ze erg prettig en waardevol. Zo dicht mogelijk bij de beleving van de doelgroep staan is dus heel belangrijk. Met pesten is dat in principe iets makkelijker dan duurzaamheid, maar ook hier kan gezocht worden naar een goede aansluiting door bv vanuit producten te werken die dicht bij de leerlingen staan (hamburgers, chocola, kleding en mobiele telefoons). Bij de organisatie van MM in Stadskanaal hebben we de lessen van het project aan de school voor commerciële dienstverlening toegepast. We hebben korte workshops georganiseerd van telkens een half uur; een workshopscarrousel. Hier zit overigens ook weer een andere kant aan: terwijl wij juist dachten dat we het bij MM in Stadskanaal met korte workshops van een half uur flitsend en aantrekkelijk hadden gemaakt (juist omdat er altijd vanuit wordt gegaan dat de concentratieboog van de meeste Mbo leerlingen niet zo groot is), blijkt toch uit de focusgroep dat de leerlingen meer tijd nodig hebben de stof eigen te maken. Erg waardevol om zo om tafel te zitten met leerlingen dus! Het lijkt erop dat de workshops van 1,5 uur zoals het bij de burgerschapscaroussels van het Alfa-college georganiseerd is, toch het meest effectief zijn. Focus op een thema We hebben n.a.v. de uitkomsten en inzichten vanuit de focusgroep twee projectdagen in april 2014 op een school in Hoogeveen inhoudelijk anders ingericht. We hebben ervoor gekozen om deze keer niet allerlei duurzaamheidsthema’s bij elkaar te behandelen, maar in te zoomen op een thema: Fairtrade. We organiseren daar de Fair Day, een nieuw ontwikkeld concept binnen Mondiaal Mondig, tot stand gekomen o.b.v. de inzichten uit dit evaluatietraject.

4 Conclusie Mondiaal Mondig heeft wel degelijk effect op de kennis over de mondiale thema’s die de basis vormen van Mondiaal Burgerschap. Om de kennis daadwerkelijk goed over te brengen, is een goede organisatie belangrijk; leerlingen hechten daar grote waarde aan. De vragenlijsten die zijn afgenomen bij de workshops van 1,5 uur laten zien dat Mondiaal Mondig vooral effect heeft op de kennis van de leerlingen. Leerlingen geven meer gevarieerdere antwoorden na afloop en bovendien aanzienlijk vaker zijn de antwoorden gerelateerd aan duurzaamheid. Het feit dat consumentengedrag & Fairtrade, aan de People kant van duurzaamheid, vooraf helemaal niet als optie wordt gezien maar achteraf juist sterk, laat zien dat we het palet hebben verbreed. Duurzaamheid is niet langer alleen milieu, maar

20

ook duurzaam eten, fairtrade producten kopen en informatie zoeken via internet. Ook hebben ze duidelijk meer praktische handvatten in handen gekregen om zelf aan de slag te gaan met de mondiale thema’s; de kennis van handelingsperspectieven is toegenomen door het volgen van de MM workshops. Op de houding t.a.v. de mondiale thema’s lijken onze interventies minder effect te hebben. Daar zijn slechts kleine veranderingen te zien. Het SBOS programma Mondiaal Mondig beoogt wel degelijk impact te hebben op het gedrag, zo is dat ook beschreven in de subsidieaanvraag. We hebben met dit onderzoek aangetoond dat we invloed op de kennis van handelingsperspectieven hebben, maar weten nog niet of we ook daadwerkelijk het gedrag zelf veranderen. Kennis van handvatten is natuurlijk een vereiste om überhaupt duurzaam gedrag aan de dag te leggen. Het is een indicatie voor gedrag. Maar of we ook het gedrag beïnvloeden moet met een groter opgezette impactstudie onderzocht worden. Naar aanleiding van de uitkomsten van dit actieonderzoek heeft NoordBaak in teamverband een discussie gevoerd. Deze discussie ging ten eerste over de theory of change die ten grondslag ligt aan MM en feit dat onze interventie duidelijk effect heeft op de kennis over de mondiale thema’s en de leerlingen concrete handelingsperspectieven meegeeft, maar dat we minder effect hebben op houding. Terwijl dit wel onderdeel is van onze veranderingstheorie. Tijdens deze discussie is benadrukt dat NoordBaak het heel belangrijk vindt om handelingsperspectieven over te brengen die kunnen leiden tot toekomstig gedrag, we zijn dus ook erg verheugd te zien dat dit uit de resultaten naar voren komt. “Handvatten bieden voor duurzaam gedrag, is het belangrijkste wat je kunt doen als organisatie”, aldus een collega. Maar is een veranderde houding ook nodig om tot een ander gedrag te komen? Kun je ook alleen de kennis hebben van de situatie en vervolgens in actie komen, zonder dat je houding echt is veranderd? Een andere collega merkte op dat zij houding wel de meeste duurzame component vindt; “als je houding niet is veranderd dan kun je wel eenmalig iets goeds doen voor je omgeving of medemens, maar dan blijft het wellicht bij een eenmalige actie.” Maar is het überhaupt mogelijk om met een eenmalige interventie als MM een andere houding te realiseren? Of is het een moment in het leven van een jongere, die op nog meer momenten geprikkeld en in aanraking moet komen met mondiale thema’s om daadwerkelijk een andere houding te ontwikkelen en uiteindelijke te veranderen? We hebben met elkaar afgesproken dat we nog een vervolgdiscussie gaan voeren over de vraag hoe realistische onze doelen zijn op dit gebied. Uiteindelijk gaat het bij MM om inspirerende dingen doen met jongeren en ze de gelegenheid te bieden om ook daadwerkelijk iets te doen voor een betere wereld. Door het leerproces dat op gang is gekomen binnen onze organisatie dankzij dit actieonderzoek, zijn we hier al een heel stuk dichterbij dan toen we begonnen met MM in 2011.

21

Bijlagen Bijlage 1: vragenlijst met open vragen & repertory grid vragen

22

23

24

25

Bijlage 2: Resultatenoverzicht vragenlijsten

positief negatief

59 17

Cijfer 1 1,5 2 2,5 3 3,5 4 4,5 5

Aantal 2 3 5 4 23 15 22 6 7

26

Vooraf: Zuinig met Water: - Minder lang douchen 2x - Minder warm water gebruiken - Niet de kraan laten lopen tijdens de afwas - Niet teveel water verspillen Zuinig met Energie: - Kachel minder hoog 3x - Lampen uitdoen wanneer ze niet nodig zijn 3x - Led-/spaar-verlichting 4x - Minder stroom verbruiken 2x - Apparaten uitzetten na gebruik of i.p.v. stand-by 8x - Bewegingssensor plaatsen - Geen onnodig licht - Goeie isolatie in huis - Kaarsjes in plaats van lampen - Minder vaak de kachel aan - Opladers uit het stopcontact halen - Raam dicht als de verwarming aan staat - Verlichting Mobiliteit: - Fietsen of lopen in plaats van auto of OV 7x - Meer fietsen 2x - Zuinigere auto’s met minder uitstoot 3x - Korte stukken niet met de auto - Meer auto’s / bussen laten rijden op aardgas - Minder gebruik maken van gemotoriseerd vervoer Recycling en Omgang met Afval: - Recyclen 8x - Afval in de afvalbak doen - Batterijen in de batterijenbak doen

Achteraf: Zuinig met Water: - Water besparen 3x - Minder lang douchen 5x - Minder doorspoelen - Plassen onder de douche - Schoon water - Vaatwasser - Wasmachine op Eco-stand Zuinig met Energie: - Energie besparen 8x - Led-/Spaarverlichting 11x - Verwarming lager zetten 13x - Warme trui aan doen 2x - Stekker uit het stopcontact 3x - Apparaten uitzetten na gebruik of i.p.v. stand-by 9x - Lampen uitdoen als ze niet nodig zijn 9x - Groene stroom - Letten op je energieverbruik - Meer elektrische energie gebruiken dan batterijen - Minder frituren

Mobiliteit: - Auto’s goedkoper maken - Meer openbaar vervoer gebruiken 2x - Meer fietsen dan met de bus - Minder autorijden - Vaker fietsen

Recycling en omgang met afval: - Meer afval scheiden 4x - Recycling 10x - Minder milieuvervuiling - Meer papier op de grond gooien

27

- Geen broodzakjes meer gebruiken dan blikjes - Gerecycled papier gebruiken - Minder rotzooi maken 2x (hergebruik) - Minder eten weggooien 2x Alternatieve energiebronnen/vormen Alternatieve Energiebronnen/-vormen: - Warmtebronnen 3x - Zonnepanelen gebruiken 2x - Waterkracht centrale 3x - Wind energie 3x - Warmte pomp installatie nemen 4x - Zonne energie gebruiken 5x - Zonnepanelen 5x Consumentengedrag: Consumentengedrag: - Fairtrade 3x - Fairtrade kopen 20x - Ik zou zuinig omgaan met geld - Bezuinigen 2x - Geld uitgeven aan belangrijke dingen 2x - Meer duurzame chocolade eten 2x - Minder eten 2x - Minder onnodige producten produceren 2x - Minder vlees eten 2x - Opletten wat je koopt 5x - Biologisch voedsel kopen - Kleding - Minder roken - Sparen - Zoveel mogelijk duurzaam maken Informatie zoeken en je mening geven Informatie zoeken en je mening geven over mondiale vraagstukken: over mondiale vraagstukken: - Milieubewust worden 5x - Aandacht geven - De aarde minder belasten, eigenlijk zijn we gasten - Meer uit Afrika - Mensenrechten Overig: - Bouwen - Dieren - Uitbouw - Lening

Overig: - Geen/Niks 8x

28

Vooraf: - Denken om het milieu 2x - Fairtrade producten kopen 2x - Stroom uit ’s nachts 2x - Besparen op dingen die je kan 3x - Geen verspilling van energie/grondstoffen 3x - Goed voor het milieu 4x - Dat iets lang mee gaat 6x - Zuinig omgaan met de aarde 7x - Niets/weinig 8x - Alles zo goed mogelijk gebruiken en weinig verspillen - Dat je zuinig moet zijn het milieu - Dingen die de wereld beter maken - Efficiënt gebruik van goederen - Groener denken - Iets wat goedkoop is - Rekening houden met andere generaties

Achteraf: - Niets/weinig 10x - Beter voor het milieu 12x - Beter omgaan met producten 2x - Duurdere producten 2x - Eerlijke handel/producten 2x - Ik ben niet duurzaam 2x - Minder vervuiling 2x - Afval sorteren 3x - Bewust omgaan met eten, water en energie 3x - Crisis 3x - Geen energie verspilling 3x - Zuinig zijn 6x - Denken/Goed omgaan het met milieu 7x - Besparen/Bezuinigen 9x - Dat iets lang meegaat 9x - Beter leven - Dat je de wereld helpt langer te bestaan - Geen verspilling - Geld/Veel betalen 2x - Groen - Iets wat een goede kwaliteit heeft - Nadenken over wat je koopt - Producten maken die minder schadelijk zijn voor het milieu dan andere producten - Rekening houden met mens, milieu en natuur - Zo eerlijk en goedkoop mogelijk

29

Vooraf: Zuinig met Water: - Zuinig met water zijn 2x - Kort doorspoelen - Met de hand afwassen - Minder de was doen - Minder lang douchen

Zuinig met Energie: - Lichten uit 2x - Verwarming lager 2x - Led-/Spaarverlichting 7x - Elektrische apparaten kopen met een A-label - Minder bellen - Minder föhnen - Minder radio luisteren - Niet onder de zonnebank Mobiliteit: - Meer fietsen - Bij een laag toerental schakelen en de auto laten uitrollen - Minder met de auto rijden Recycling en Omgang met Afval: - Beter afval scheiden 4x Alternatieve energiebronnen/vormen Consumentengedrag: - Fairtrade producten kopen 2x - Bezuinigen - Minder snel dure en nutteloze producten kopen

Achteraf: Zuinig met Water: - Minder wassen 2x - Minder waterverbruik 2x - Minder doortrekken/ gebruik maken van de wc 3x - Plassen onder de douche 4x - Minder lang douchen 7x - Minder vaak afspoelen terwijl we een vaatwasser hebben Zuinig met Energie: - Zuinig met energie 2x - Computer uitdoen als je deze niet gebruikt 4x - Koud/Lage temperatuur wassen 5x - Kachel lager zetten 7x - Led-/Spaarverlichting 7x - Minder strijken - Minder tv kijken - Verlichting uit Mobiliteit: - Meer fietsen

Recycling en omgang met afval: - Afval sorteren 2x - Recyclen 3x Alternatieve Energiebronnen/-vormen:

Informatie zoeken en je mening geven over mondiale vraagstukken:

Consumentengedrag: - Fairtrade producten kopen 4x - Duurzame chocolade halen - Fairtrade koffie drinken - Meer lokaal eten kopen - Minder vlees - Sparen - Tasje kopen in plaats van elke week een nieuwe Informatie zoeken en je mening geven over mondiale vraagstukken:

Overig:

Overig: 30

- Niets/weinig 10x - Weet ik niet

- Weet ik niet 2x - Niets 20x - Die weten meer dan ik/ze zijn al duurzaam 6x

Achteraf: Zuinig met Water: Zuinig met Energie: - Geen onnodige energie verspillen 2x - Wat je het meeste kan besparen binnen huis Mobiliteit: Recycling en omgang met afval: -Afval sorteren 3x - Hoeveel er wordt weggegooid 2x - Afval - Hoelang troep blijft liggen - Recyclen is belangrijk Alternatieve Energiebronnen/-vormen: Consumentengedrag: - Fairtrade producten kopen 2x - Over Fairtrade/keurmerken 6x - Bewust consumeren Informatie zoeken en je mening geven over mondiale vraagstukken: - Wat duurzaamheid is 13x - Duurzaamheid is belangrijk 2x - Milieubewust worden 2x - Er zijn veel problemen in de wereld 3x - Duurzaamheid is niet moeilijk 6x - Duurzaamheidstips 7x - Duurzamer leven 9x - Dat het geld in handel verkeerd verdeeld wordt - Dat in de meeste dingen veel geld zit - Dat je vanaf 15 in het leger mag - Dat we aan de toekomst denken - Duurzaam denken - Hoe je met de wereld moet omgaan - Ik ben niet duurzaam - Veel; hoe de wereld in sommige gevallen in elkaar zit Overig: - Niets 17x 31

- Genoeg 3x - Van de meeste dingen was ik me al bewust

32

Achteraf: Zuinig met Water: Zuinig met Energie: - Tips om zelf meer energie te besparen 3x Mobiliteit: Recycling en omgang met afval: - Afval; moderne technieken Alternatieve Energiebronnen/-vormen: - Welke mogelijkheden er nog meer zijn; energie bijvoorbeeld Consumentengedrag: - Hoe je kan besparen 2x - Meer over Fairtrade 2x - Chocolade - Goedkoop duurzaam leven Informatie zoeken en je mening geven over mondiale vraagstukken: - Duurzamer leven 2x - Milieubewuster leven 2x - Goed voor de wereld - Hoe wetenschappers erin slagen duurzame apparaten te ontwikkelen - Over broeikaseffect - Hoe dit allemaal kan worden toegepast in de bouw - Wat belangrijk is - Wat er wereldwijd gedaan wordt en de internationale samenwerking tussen landen Overig: - Niks 49x - Alles/Heel veel 3x - Ik heb genoeg geleerd 5x - Geen idee 5x - Niet zoveel 5x - Dingen leren via zulke workshops

33

Bijlage 3: Resultatenoverzicht Repertory GRID

Vooraf 1&3 10x Het zijn boerderijdieren 38x 8x Het zijn landdieren 6x Worden gebruikt voor bioindustrie 6x Het is voedsel/Wordt voedsel van gemaakt 5x Het is vlees 2x

Achteraf 1&3 13x Allebei Vlees 67x 10x Landdieren/Vee 10x Dat wordt het meest gegeten 8x

Het zijn boerderijdieren

7x

Worden gebruikt voor vlees/massaproductie Worden vetgemest

Deze dieren leveren meerder producten Dat eet ik het meest

3x

Veel afvalstoffen Vegetariërs kunnen wel vis eten Het zijn zoogdieren Door het liedje: Ik wil een kip, een koe en een paard Korting bij de moe

2x 2x

3x

2x

Belastend voor het milieu/ Niet duurzaam vlees Kip en rund horen bij elkaar Allebei veevoer Het zijn zoogdieren Ze horen bij zuivel Het is duurzaam vlees Het is minder gezond dan vis In kip en koe zitten veel eiwitten Lekker eten Men zegt dat vis geen vlees is Zouden we dagelijks kunnen eten Ze geven ons voeding Vegetariërs kunnen wel vis eten Ze hebben meer vlees

Vooraf 1&2

Het zijn dieren

Achteraf 1&2

2x

Het zijn boerderijdieren

8x

Ik ben opgevoed met veel vlees Het zijn dieren

34

Die eet ik het meest 3 is kip Het is vlees Zouden we dagelijks kunnen eten Die zijn duurzaam In dat allebei wordt gemist Vooraf

Achteraf 2&3 3x 10x

Ze hebben beide weinig voedsel nodig Allebei rond Het is gezond Vissen is mijn hobby en kip eet ik Het is lekker eten Het kan op een pizza Passen beter bij elkaar

`

35

Vooraf 1&3 12x Er zit een motor in/Motorvoertuig 30x 8x Gebruikt benzine/Brandstof 5x Heeft uitlaatgassen/Afvalstoffen 4x Slecht voor het milieu

Achteraf 1&3 20x Heeft uitlaatgassen/Afvalstoffen 61x 17x Slecht voor het milieu 10x Gebruikt benzine/Brandstof 9x

Er kunnen meerdere personen in Hoe ik leef Lijken qua vorm het meest op elkaar Maakt de ozon vies

Vooraf 1&2 5x Bus en fiets zijn minder milieuvervuilend/duurzamer 10x 2x Ze zijn beide gratis Allebei slecht voor het milieu Daar reis is het meeste mee Vorm van snel vervoer

Er zit een motor in/Motorvoertuig Allebei ongezond Geen openbaar vervoer Het veel kost Ik haat fietsen Je hoeft niks te doen Je komt sneller op je bestemming

Achteraf 1&2 8x 22x

5x 2x

Minder milieuvervuilend Het meest duurzaam Brandstof Alleen de fiets is duurzaam Die zijn het meest eerlijk Gratis vervoer Ik ga met de fiets naar het station en met de bus naar Groningen Je zo bewust minder uitstoot levert Ze zijn zuiniger dan auto’s Zijn het meest milieuvervuilend

36

Vooraf

Achteraf 2&3 1x

-

37

Vooraf 1&3 7x Hygiëne 15x 4x Je maakt schoon Installatiewerk

Achteraf 1&3 2x 9x 2x 2x

Je kan ze tegelijk doen Bij tandenpoetsen moet je niet de kraan open laten staan

Je maakt schoon Persoonlijke verzorging/ Uiterlijk Voor beide is schoon water nodig Hygiëne Plassen onder de douche vind ik vies Duurzamer dan wc

Vooraf 1&2 14x Dat gebruikt het meeste water/verspilt water 25x 3x Er stroomt water 3x Installatiewerk 2x

Hygiëne Doet denken aan badkamer Je hier qua waterverbruik op kan bezuinigen

Achteraf 1&2 60x Dat gebruikt het meeste water/verspilt water 71x 3x Verspilling schoon water 3x Je kunt ook plassen onder de douche 2x Je hier qua waterverbruik op kan bezuinigen Die zijn gewoon nodig Beide kun je minderen

Vooraf 2&3

Achteraf 2&3 4x

Vooraf 1,2&3

Achteraf 1,2&3 3x 3x

Gebruikt veel water Het minimaal 2 keer per dag nodig is Het moet Daarbij verbruik je minder water

Gebruikt veel water Hygiëne

38

Vooraf 1&3 10x 22x 5x 2x 2x

Van bonen gemaakt Zijn ongezond Die vind ik lekker Bij de koffie een koekje of chocolade Daar wordt je druk van Die zijn in de fabriek gemaakt Mijn levensstijl Door de meeste arbeid geproduceerd

Achteraf 1&3 15x 41x 6x 5x 3x 3x 2x 2x

Fairtrade Zijn ongezond Van bonen gemaakt Die zijn in de fabriek gemaakt Die vind ik lekker Duurzame producten Daar wordt je druk van Allebei bruin Daar heb ik zin in Wordt veel gebruikt in mijn familie Ik lust geen banaan Niet altijd duurzaam

Vooraf 1&2 2x

Gezond en houd je op de rit Begin ik de dag mee

Achteraf 1&2 3x 7x

Fairtrade Niet altijd fairtrade Vind ik lekker Lust ik beide niet Beide geen fruit

39

Vooraf 2&3 14x Je kan beide opeten 16x 2x Die vind ik lekker

Achteraf 2&3 10x 34x 8x 5x 3x 2x 2x

Vooraf 1,2&3

Achteraf 1,2&3 3x

Je kan beide opeten Fairtrade producten Die kunnen fairtrade Komt uit landen waar mensen slecht betaald worden Beide duurzaam eten Het duurt lang voordat het afval verdwijnt op straat Gezond en ongezond moeten in balans zijn Het is geen fairtrade Het komt uit het buitenland In beide zit suiker Je moet gezond blijven en hebt suiker nodig Je hebt ze nodig

In alle gevallen zou je de fairtrade variant kunnen kiezen

3x

40

Vooraf 1&3 1x Met minder kleding of 1 nier kan je nog steeds leven

Achteraf 1&3 2x

Vooraf 1&2 5x Een nier is geld waard 9x Bespaar geld voor een gezonde nier Dit zijn belangrijkere dingen dan kleding Wees zuinig met je nieren, je kan geen nieuwe kopen

Achteraf 1&2 3x 14x 3x 2x

Heb je nodig om gezond te blijven

Organen zijn duur Leven is duur Roken is duur Lijken op elkaar Nierstichting Omdat er veel kinderarbeid in de wereld is

Vooraf 2&3 19x Kleding kost geld 28x 4x Geld en kleding leven niet Die komen vanzelf Recyclen kost geld Het zijn producten Ik weet niet wat plaatje 1 is

Achteraf 2&3 27x Kleding kost geld 55x 7x Geld 3x Werknemers die kleding maken verdienen weinig geld 2x Het zijn ruilmiddelen Die zijn niet duurzaam De verhouding tussen spullen en geld Geld besparen Heel duur Die zijn beide duurzaam T-shirts verschillen erg van prijs Gewoon Het kan

41