131 moNUment van de week 3 Voormalige Paardenstallen, Kazernehof 75
In 1841 werden deze drie stallen in carré gebouwd. Een jaar later werd het carré dichtgebouwd met de kazerne. De stallen en kazerne maken samen met de BeKa-schoorsteen onderdeel uit van het rijksmonument Lancierskazerne. Nog voor de Lancierskazerne in 1842 aan de Oisterwijksebaan, nu St. Josephstraat, gebouwd werd zijn er op het terrein er achter voor twee honderd paarden drie stallen gebouwd. In de kazerne werden aanvankelijk “ ligte dragonders” gehuisvest die al snel door lansiers werden vervangen. In 1856 verloor de kazerne zijn militaire functie en werd het complex inclusief stallen omgebouwd tot textielfabriek (BeKa). De middelste stal werd aan de achterkant uitgebreid met een weverij met sheddaken. Nadat in 1968 de BeKa de productie van wollen stoffen had stil gelegd kwamen de voormalige stallen in het bezit van de gemeente die er in 1988 het gemeentearchief in huisvestte. Om dat mogelijk te maken moest er wel onder het carréplein een betonnen kelder met geconditioneerde luchtbehandeling aangelegd worden. De westelijke vleugel werd buurtcentrum en is onlangs met een woonbestemming door de gemeente verkocht, waardoor de gebruiksmogelijkheden van het totale pand, bijvoorbeeld als stadsmuseum, ernstig beperkt worden. Intussen is het gemeentelijk archief uitgegroeid tot Regionaal Archief Tilburg (RAT). In dit gebouw zijn vanaf januari van dit jaar ook de lezingen van de heemkundekring “gestald”. info: www.heemkundekringtilburg.nl
132 moNUment van de week 4 Fabrieksschoorsteen BEKA, Kazernehof 75
(onderschrift foto) In 1904 werd deze fabrieksschoorsteen gebouwd op het terrein van wollenstoffenfabriek Van den Bergh Krabbendam (BEKA). Ze is onderdeel van het rijksmonument Lancierskazerne. In 1859 vestigde Van den Bergh Krabbendam zijn wollenstoffenfabriek in het kazernecomplex. De zaken gingen goed en door uitbreiding en mechanisatie werd de energiebehoefte te groot voor de bestaande stoommachine. Omdat Tilburg in 1904 nog geen elektriciteitsnet had, werd een eigen bedrijfsenergiecentrale opgericht. Met een grote stoommachine met 1000 pk vermogen en twee met kolen gestookte stoomketels. Daarvoor werd een vrijstaand machinegebouw annex ketelhuis gebouwd. Alleen de schoorsteen is daar nog van overgebleven. Deze vrijstaande 50 meter hoge ronde schoorsteen bestaat, als een zuil in de architectuur, uit een zware stabiele voet, een schacht en een versierde kop als kapiteel. Hij is van binnenuit opgemetseld met gebakken radiaalstenen van verschillend formaat. De metselaars stonden daarbij op een vlonder in de pijp die, naarmate de bouw vorderde, steeds hoger bevestigd werd. De schoorsteen is versierd met motieven in gele steen en een band met het bouwjaar 1904. De letters BEKA zijn geschilderd. Deze schoorsteen was voor BEKA een visitekaartje waarmee ze de concurrenten trachtte te overtroeven. Nu is het een monument van bedrijvigheid en symbool van vooruitgang. Eén van de toppers van het Nederlandse schoorstenenbestand.
info: www.heemkundekringtilburg.nl
133 moNUment van de week 5 Korvelplein 200
Dit hoekpand is gebouwd rond 1900 als cafépand. De eerste steen zou gelegd zijn in 1905. Op de bovenverdieping woonde de eigenaar. Het pand heeft op een monumentenselectielijst gestaan maar is (nog) geen monument.
Aan het Korvelplein op de hoek van de Korenbloemstraat staat de benedenverdieping van dit pand al jarenlang leeg. Het pand heeft bijna altijd gefunctioneerd als café zoals nog duidelijk te herkennen is aan de openslaande deuren met koperen deurdrangers aan het Korvelplein. Hier is de voorgevel: getoogde ramen beneden en T-vensters op de verdieping. Het pand heeft inclusief de woning een inhoud van 869 m3. Rond 1900 was deze zaak van weduwe Denissen en later van haar zoon. In 1919 werd de caféruimte aanzienlijk vergroot. Na 1925 was het pand tijdelijk in gebruik als bakkerij De Weert. Vanaf 1963 staat het café op naam van M. Wagemakers. De verbouwingen na 1965 gebeurden in naam van de Valkenburgse brouwer de Leeuw. Het café met de nog aanwezige inventaris staat te huur. Op een plein als het Korvelplein hoort een dergelijk café. Waarom niet dit café in oude glorie hersteld? Het succes van eetcafé Berlijn verderop aan de Korvelseweg bewijst dat dit soort horecagelegenheden prima aansluiten bij de behoeften van de wijk. Welke horecaprins komt onze caféprinses hier uit haar slaap kussen? Info: www.heemkundekringtilburg.nl
134 moNUment van de week 6 Oliemeulen Reitse Hoevenstraat 30
In 1759 werd een langgevelboerderij gebouwd rondom een uit 1648 daterende oliemolen in de Reitse Hoevenstraat. De Oliemeulen is een rijksmonument. De oliemolen uit 1648 was een rosmolen, dus aangedreven door een paard. De huidige boerderij werd in 1759 in opdracht van de president-schepen (zeg maar de burgemeester) van Tilburg, Cornelius Bles, gebouwd. Tot 1880 is het bedrijfspand in gebruik geweest als rosoliemolen. De oudst bekende olieslager was Jan van Pelt. Omdat het slaan van olie geen dagtaak was, oefende hij daarnaast het beroep van landbouwer uit. Vanaf 1824 werd de molen bewoond door olieslager en landbouwer Jan Teurlings. In 1880 vraagt Francis Antoine Teurlings een hinderwetvergunning aan voor de oprichting van een windmolen ten behoeve van een olieslagerij. Het gedeelte waar de oliemolen stond, werd toen verbouwd tot afzonderlijk woonhuis. Na 1920 werd het gebouw verkocht aan de congregatie van Mill Hill. Kunstenaar, studentenmentor en leraar Duits aan het Odulphuslyceum, priester Frans Siemer (1887-1966) trok er in. Hij ontving hier de studenten van St. Leonard en discussieerde met hen over kunst en cultuur. In 1979 is het gebouw gerestaureerd en werd het onderkomen van de afdeling archeologie van het gemeentearchief. Nu is het een dierenpark waar naast reptielen, vogels en spinnen ook nog het originele gebint, de schouw en de molenstenen te bewonderen zijn. info: www.heemkundekringtilburg.nl
135 moNUment van de week 7 Rooi Pannen, Dr. Ahausstraat 1
In 1911 kreeg Jan van der Valk van Dr. Ahaus (vandaar de naam van de straat) van de Engelse St. Joseph congregatie van Mill Hill opdracht voor het ontwerp van een klooster. Het is in 1914 gebouwd en kreeg vanwege het dak al snel de naam Rooi Pannen. Het is een gemeentelijk monument. Dit mooi bewaard gebleven neogotisch studiehuis, zoals het vroeger heette. is opgetrokken uit lange bakstenen gevels. Op de hoeken zien we torens boven de langgerekte daken uitsteken. De gevels zijn vooral door de ritmische herhaling van ramen onder de dakgoot horizontaal geleed. Ook zijn ze symmetrisch ingedeeld. We zien een herhaling van taferelen, een groot spitsboogvenster op de begane grond, daarboven drie gelijke zesruitsramen en daar weer boven, in het dak, een grote driehoekige dakkapel. Dit gevelfragment wordt aan beide zijde beëindigd door zinken hemelwaterafvoeren. De strengheid van het ritme wordt enigszins verzacht door de spitsbogige ramen een enkele keer te vervangen door twee gelijke rechte ramen. Het gebouw functioneerde tot 1973 als klein seminarie, een priesteropleidingvoor jongeren van middelbare schoolleeftijd. In datzelfde jaar wordt het onder de naam Rooi Pannen in gebruik genomen als schoolgemeenschap voor ondernemersonderwijs. In 1997 werd het gebouw gerestaureerd en uitgebreid tot hotelschool. In Goirle staat een middelbare school die de naam Mill Hill heeft overgenomen. info: www.heemkundekringtilburg.nl
136 moNUment van de week 8 Goudenregenstraat 29-37
De mooie woonhuizen aan de Goudenregenstraat 29-37 hebben bij een vorige selectie de monumentenstatus niet gehaald. Ze zijn in 1910 ontworpen door de bekende Tilburgse architect Jos. Donders in opdracht van Josephus J. van Croonenberg. De fraaie woningen in neorenaissance stijl zijn eenlaags en hebben vier boven de dakrand uitstekende topgevels. Ze hebben een mansardedak met tussen lisenen gemetselde topgevels en zijn bijzonder gedecoreerd. Onder de daklijsten bevinden zich grote witte vlakken die door hun herhaling de eenheid van het geheel versterken. Op de lagere lisenen van de topgevels zijn smeedwerk bekroningen aangebracht en boven alle vensters zijn in ieder geval in de oorspronkelijke versie veelruits bovenlichten toegepast. Nr. 33 heeft nog veel oorspronkelijk interieur met nog glas-in- lood in de bovenlichten. De huidige bewoner van nr. 29, Jan van Rijswijk, heeft de hele geschiedenis van de panden onderzocht. De aanbesteding was op 11 augustus 1910. De grond van deze panden is voor 972 gulden gekocht van T. Bronsgeest, koopman in koloniale waren. De totale bouwsom bedroeg 8.664 gulden. Ook heeft hij de foto achterhaald van de eerste steen legger, Mejuffrouw B. van Croonenburg, dochter van de opdrachtgever. Die familie is in kaart gebracht evenals alle bewoners van alle panden met hun beroepen. Dit aan de hand van oude adresboeken en hypotheekakten, waardevol heemkundig onderzoek. info: www.heemkundekringtilburg.nl
137 moNUment van de week 9 Maycrete woning, Bokhamerstraat N36
Deze witte noodwoningen zijn in 1947 en 1948 gebouwd in opdracht van de Gemeentelijk Woning Dienst (nu Tiwos). Er staan er 28 van in het Bokhamergebied. Ook aan de Ringbaan Zuid ( 21 stuks) en de Jan van Rijzewijkstraat (22) zijn deze gemeentelijke monumenten gebouwd. Maycrete is een samentrekking van de woorden Mayback, de naam van de ontwerper van het systeem en “concrete” het Engelse woord voor beton. Om de woningnood na de oorlog op te lossen werd gekozen voor dit goedkope en arbeidsbesparende Engelse systeem. De architectuur wordt bepaald door prefab betonnen wandplaten tussen dito stijlen met Hprofiel, houten deuren en ramen en een flauw hellend dak van stalen spanten. Op deze stalen spanten lagen dan eterniet (asbestcement) golfplaten die inmiddels bij de meeste woningen vervangen zijn door golfplaten van vezelcement. De ingangen van de woningen bevinden zich aan de zijkanten. Steeds twee woningen onder één kap. De woningen zijn sober maar zorgvuldig gedetailleerd. Dat valt te zien aan de hoekoplossingen, de deuromlijstingen en de geprofileerde borstweringen. Het waren destijds de eerste sociale huurwoningen met een douche, gebouwd met Marshallhulp. De N die bij deze woningen voorafgaat aan het huisnummer geeft aan dat het om noodwoningen gaat. Maar dat is een achterhaalde zaak nu het inmiddels om monumenten gaat. info: www.heemkundekringtilburg.nl
138 moNUment van de week 10 Vincentiuspad 4-18
Het mooiste straatje van Tilburg wordt er wel van gezegd. Ook het smalste straatje, amper twee meter breed. Architectuur van Jos. Donders, beschermd stadsgezicht.
Achter de drukke Nieuwlandstraat tussen de panden van de Refter en de voormalige winkel van Langeweg ligt verscholen in het groen in een oase van rust het Vincentiuspad. In opdracht van A.J. Raaijmakers van beroep manufacturier, ontwierp Jos. Donders in 1907 voor de zuidkant van dit straatje acht identieke woningen, die ook in dat jaar gebouwd werden. Een soort hofje met aan de ene kant fraaie woningen en aan de andere kant een blinde muur. Woningen met een begane grond en een zolderverdieping onder een plat mansardedak, gespiegelde plattegronden,waardoor boven de gekoppelde voordeuren ruimte ontstond voor een brede bijna vierkante topgevel ter accentuering van die verder eenvoudig gehouden voordeuren. In deze topgevel zien we onder gemetselde bogen indrukwekkende raampartijen terwijl de gevel bekroond wordt met een bakstenen balustrade tussen twee daar nog boven uitkomende pilasters. De rijkdom van deze topgevels contrasteert met de ingehouden regelmaat van de ramen in de beganegrond gevel. De blinde muur aan de overkant heeft in 1982 zicht gekregen. In opdracht van de firma A. de Jong zijn toen hier vijf woningen en een magazijn gebouwd. Zij kijken uit op wat we inderdaad het mooiste straatje van Tilburg kunnen noemen.
info: www.heemkundekringtilburg.nl
139 moNUment van de week 11 Bisschop Aelenstraat 21-22-24-27
De panden aan de Bisschop Aelenstraat nr. 21, 22, 24 en 27 allen met een MIP-status speelden een grote rol in de geschiedenis van de firma van Dijk, die in vogels en dieren handelden. Zij speelden een grote rol bij het voormalig Tilburgse dierenpark. Nr. 27 is gebouwd in 1929, Nr. 24 is in 1927 gebouwd, en de woonhuizen Nrs 21 en 22 zijn in 1934 gebouwd. Rond 1920 kocht Cornelis van Dijk een weiland achter zijnwoning in de Houtstraat. Hij had een vogel- en dierenhandel en grote plannen. Er werd in 1927 een magazijn met drie verdiepingen aan de Bisschop Aelenstraat gebouwd (nr. 24). De eerste steen is op 01-03-1927 gelegd door G. van Dijk. In topdagen (1939) werden vanuit de magazijnen wel 20.000 vogels per week naar Amerika verscheept. Tegenover Nr 24 werd in 1929 een kleiner magazijn gebouwd (nr. 27). De eerste steen van het pand is op 30-07-1929 gelegd door Q. van Dijk. Verhalen over ontsnapte apen doen in de buurt nog steeds de ronde. Tegenwoordig zijn de nrs. 24 en 27 in gebruik als bandenservice. Op 16-07-1934 zijn de eerste stenen voor de mooie, gespiegelde woonhuizen in Art Deco-stijl (architect B. Simons) door G.H.W. en Martha van Dijk gelegd (Nrs 21 en 22). In de huizen zijn nog veel versieringen te zien die verwijzen naar de vogel- en dierenhandel. In de voordeuren zijn prachtige goudfazanten in teakhout uitgesneden en zijn er op de gebrandschilderde glas-in-loodramen dieren en vogels afgebeeld. Gelukkig sluit de nieuwbouw ernaast mooi aan.
info: www.heemkundekringtilburg.nl
140 moNUment van de week 12 Houtstraat 46-48
Rond 1926 laat C. van Dijk vier lage woningen aan de Houtstraat verbouwen tot twee fraaie woonhuizen in de Amsterdamse stijl, één met winkel. Het is het begin van een interessant verhaal rond de Bisschop Aelenstraat waarover wij in het vorige moNUment al berichtten. In de hal van het pand op nr. 48 is nu nog de fraai geëtste pauw te zien die vroeger ook op nr. 46 te bewonderen was. Details die verwijzen naar de bekende vogel- en dierenhandel van Dijk. Cornelis van Dijk (1869-1936) begon in 1901 een vogelhandel in de Houtstraat en die al gauw floreerde. In 1928 wilde hij achter de Houtstraat een dierentuin oprichten, maar dat plan werd door de gemeente afgewezen. Die had daar woningbouw gepland, de later Bisschoppenbuurt. In 1932 werd er wel een dierenpark in Tilburg opgericht maar dat werd niet aan van Dijk gegund (Burgers Dierenpark). De firma van Dijk was wel de belangrijkste leverancier van de dieren, die uit de hele wereld kwamen. In 1946 kreeg van Dijk het dierenpark in beheer en veranderde de naam in Tilburgs Natuur Dierenpark. In 1956 werd van Dijk eigenaar. In 1967 kwam het bedrijf met het idee van een leeuwenpark (Safaripark Beekse Bergen), maar ook dit plan werd aan een andere partij gegund. Door de concurrentie met het Safaripark werd het dierenpark in 1972 gesloten. info: www.heemkundekringtilburg.nl
