MEDeDELINGENBLAD
"MI..
HEEMKUNOEKRING
"DE HEERLIJKHEID OOSTERHOUT" Secr.: 8tarlng.trut
-
18 JAIJR&AH' N: J.
38
Tel. 01820 23242 Bank: Ned. Credletbantc N.V. Heuvel 14, Oo.terhout Nr. :ZUS84.178
1 NO\l 1977:
Bankgiro: 108A88
.-
---0_0" .
-27De brand van Oosterhout In de vorige Van Roosbroeck
aflevering
van dit mededelingenblad
het een en ander medegedeeld
rond Oos~erhout
belangrijk
toe, voor zover mij bekend, en plundering
voorval
onopgemerkt
in Oosterhout
Laten we eerst de algemene lezer bekend Spanje
ofschoon
uit genoemd
is gebleven,
door de geuzen
toestand
Brabantse
steden kozen
terwijl Alva, behalve
de Spaanse
Spanjaarden
zuiden verbleef. Lodewijk
Hij belegerde
staat om de opstand de kans kreeg
ingenomen
wraak te nemen,
in Friesland,
gezag,
tot Holland
Op 11 december stand weet
te houden;
Goes.
hebben
gevormd
in het
dat door niet in
geplunderd
wordt.
echter om
De opstandige
komen snel weer onder zich nu vrijwel
zijn hoofdkwartier
Zutphen
deze
beperkt
te Nijmegen,
ter-
trekt en een staaltje
en Naarden
worden
het beleg voor Haarlem,
uitgemoord. dat lang
pas op 12 juli 1573 moet de stad zich overgeven.2) vrijwel
heer en meester
hier nog als voornaamste
De belangrijkste
Brabant
waren)
leger naar het noorden
met het leger verder
In Zeeland is de geuzenvloot De Spanjaarden
(waarin overigens
Na de val van Bergen
van de "rebellen"
slaan de Spanjaarden
begonnen
neer te slaan, waardoor
en Utrecht
ten beste geeft:
van den
was de landvoogd
te consolideren.
Alva vestigt
tegen
en ook enkele
in Henegouwen
was. Hierdoor
zodat het gebied
van volkerenmoord
Nederlanden
vertegenwoordigd
daar Bergen
eerst Mechelen
wijl zijn zoon, don Frederik,
Zoals het de
de opstand
met zijn troepen
natiën
Gelderland
en Zeeland.
in mei 1573.
een grote omvang
van 1572 het grote Spaanse
waarbij
de brand-
de zijde van de prins van Oranje,
in het noorden meteen
zich enigszins
trekt in het najaar
Spaans
landvoogd,
vele andere
van Nassau
gebieden
toen openlijk
vestigen
namelijk
pas 4 jaar later, met de inname
Grote delen van de noordelijke
in en
jaar, dat tot nu
eens bezien.
Brie1 op 1 april 1572, de vijandelijkheden aan te nemen.
de heer
wil ik de aandacht
zal zijn, was in 1568 in de Nederlanden
uitgebroken,
heeft
over gebeurtenissen
in 1573. 1) In dit artikel
op een voor Oosterhout
stichting
van mei 1573.
koningsgezinde
troepen
steunpunten worden
op de wateren. Middelburg
in Zeeland
door Walen, die onder bevel staan van kolonel
en
en West-
Mondragon
(alias Lapoog, omdat hij een slecht oog had). Eind april - begin mei 1573 zijn er zware gevechten De geuzen
behalen
rond Tholen,
St. Maartensdijk
er eerst een overwinning,
maar worden
toch nog verslagen door de troepen van Mondragon.3) We komen nu tot de situatie in onze streken,
hout. Vooropgesteld zij dat we onze informaties gedrukte werken
-
gewaarschuwd
-
op Zoom.
niet lang daarna
met name in Ooster-
behalve uit enkele
vooral geput hebben uit de afschriften die door de
19de eeuwse Brabantse zijn van brieven
en Bergen
historicus
van en aan Alva
dat onze voornaamste
Prospère
Cuypers
van Velthoven
en zijn medewerkers. bron zeer eenzijdig
gemaakt
4) Men is dus Spaans
gericht
is.
-28De belangrijke vestingen'
Bergen
militaire
steunpunten
op Zoom, Breda, Geertruidenberg
kastelen
van Zevenbergen,
voorjaar
van 1573 alle nog in Spaanse
Breda in 1567 verlaten. geconfisqueerd; heerlijkheid
in onze streken,
Oosterhout
handen.
Willem -
1572 hadden
In de stad zetelde
en kastelein
(kasteelbewaarder)
het kasteel
Eind november
gebracht,
genomen,
gemaakt.
ergens
laten lopen
tussen
en gevanke-
later opgehangen
werd.6)
jaar werden
in Oosterhout
20 rebellen
nadat ze door troepen
van Mondragon
van Klundert,
1573 blijken
van Waalwijk,
vrijwel
"thuishavens"
(Zalt) Bommel,
en ze ondervinden
kennis
schout van Oosterhout
in een hinderlaag
toen nog een eiland was, verjaagd In februari
dtEstourmel,
ten Strijen,
waar hij een maand
van hetzelfde
had
ook zijn
nu Adriaan
van Boischot,
van het Huis
en de St. Janskerk
lijk naar Gorcum
gevangen
ze Lenaert
van Oranje
had hij hem daarbij
heer van St. Remy, als militair gouverneur.5) Oosterhout had al enkele malen met de geuzen In augustus
en de
waren al zijn bezittingen
van Brabant
Breda ontnomen.
en den Bosch,
en Loon op Zand, waren in het
Door de koning
als hertog
z, ._sde
waren.
de geuzen
onder hun controle
dat
7) de Langstraat, te hebben.
Buren en Gorcum
met uitzondering
Vanuit
verschijnen
er veel steun van de bewoners.
hun eigenlijke
ze daar aanhoudend
Met de Langstraat
als
uitvalsbasis ondernemen de geuzen dan ook strooptochten Brabant in. Hun leider troepen
is een zekere kapitein
in deze buurt
Spanjaarden
(de meeste
uit de omringende
duidelijk
niet opgewassen
en voelen
zich alleen binnen
zich uit de Langstraat Mondragon, oorden
behalve
begeven,
zouden kunnen
zich op 9 april niet gebleven
toegestuurd
vanuit
later,
terwijl
troep
dat de troepen manschappen
mogen
en andere
Oosterhout,12)waar
van
zich naar veiliger
Ofschoon
de reeds vermelde
(waar ook soldaten
zijn 3)), worden
vertaald,
toestemming
hij, als er in Steenbergen
plaatsen
de vijand
inmid-
gelegerd
waren,
ze overigens
Sprenkhuizens
Op woensdag
troepen
6 mei 1573 schrijft
als volgt luidt:
gevechten
uit het garnizoen
Breda een brief 13)aan Alva, waarvan
mogelijk
Ze zijn
een grote
en ook alle overige
terug binnen
de
veilig.
de geuzen uit Zaltbommel
was dat des te beter.11)
kunnen
van hun tegenstanders
der vestingen
en Geertruidenberg,
aan
zijn.
maand
Breda gesignaleerd.
de muren
terugtrekken,
ts avonds
Tholen plaatsvinden
uitrichten.
zat, trokken de Walen die in Waalwijk
zullen
Een kleine
voor Haarlem)
weinig
10) Alva geeft daarop
maar, oppert
dels weer in Gorcum
liggen immers
vestingen
die in Goes
blijven,
9) Door gebrek
tegen de guerilla-taktiek
Begin april verslaan Walen in de Langstraat.
Sprenkhuizen.
8)
bij
van Breda naar
ook in het land van gouverneur
de tekst,
d'Estourmel
zo letterlijk
-30De prins kon misschien
wel een beetje
steun van de Oosterhouters, Breda beschouwde uitoefende. gespeeld
Deze overweging
ook het heerlijk
op gelde___jke nog heer van
gezag over Oosterhout
zal echter bij Sprenkhuizen
wel niet mee-
hebben. werd door de Oosterhoutse
neur d'Estourmel
overgegeven,
opzond
Zijn begeleidende
aan Alva.
Oosterhout
heeft gezonden
is het betalen)
aan zal steken,
hier in de omgeving te blijven,
een brief
(tweede pinksterdag)
'hen verboden
maken.
op straffe dorpen.
bewaken,
daarmee
dat ik zelf het vuur En naar wat ik hoor, veel
bevolen
er enkele kleine
"eskaders"
naartoe
Ik heb gesproken
met iemand
die daar in het dorp gevangen
maar
die ontsnapt
arriveerden,
is. Hij heeft me verteld,
kunnen
met biljetten
die hen bereid
verstrekt
komen
die hen ertoe gebracht
werd genomen,
aankwamen,
gezien
allen ingekwartierd
werden.
van de buit werd daar op de open markt verkocht. uit de Langstraat
zouden
dat, toen ze in Waalwijk
werd. Ze werden
die hen door de plaats
stemmen,
worden.
het wel leek of ze bij hun eigen huizen
de goede ontvangst
tochten
om op zijn post
in zou kunnen
gestuurd
naar
Ik heb het'
en wij zullen
Ik heb aan de schout
en als Uwe Excellentie
als volgt:
die kapitein Sprenékhusen
om het dorp te brandschatten.
het kasteel
aan gouver-
brief 20) luidt vertaald
uit vrees voor de andere
ze vrijwillig
autoriteiten
die hem op 11 mei
'Ik stuur aan Uwe Excellentie
zullen
maken
omdat hij zich natuurlijk
en als zodanig
Deze brandbrief
(bedoeld
aanspraak
Het grootste
deel
Het is onze terugtocht
heeft hier in de buurt
te
plunderen.
Ze hebben anders
het dorp Dongen
gesommeerd
zou het hen hetzelfde
vergaan
om' (met geld)
'te verschijnen,
als Oosterhout.
Ik heb hen bevolen
hun boden niets te antwoorden. Wat betreft
de stad'(Breda)
dat ze de stad binnenkort den die ze erbinnen g~bracht,
'
hebben.
er zich openlijk
op,
Ik heb de commissarissen volk hebben
op het kasteel
onder-
om zich in de stad te
(volgen nog wat mededelingen over de gevolgen van de
bij Tholen).
Enkele dagen later, op Sandoel
op 14 mei, moeten
(~en zuiden van Geertruidenberg)
hun toevlucht
zoeken
beroemt
in zullen nemen met behulp van de goede vrien-
omdat ze niet het nodige
durven wagen gevechten
': het gespuis
in het binnen
die vesting
de Karthuizers wegens
van het kloos'ter
de nadering
gelegen klooster
der geuzen
St. Catharinadal
21) .
Tenslotte schrijft d'Estourmel op maandag 18 mei opnieuw aan Alva 22). Hij vertelt onder andere (vertaald): 'Twee kapiteinen van de rebellen, Sprinckusen en Adriaen Hendrickssone zijn met 400 man, zowel te voet als te paard, in de omgeving van de stad; ze hebben opnieuw Oosterhout, Dongen, Chaam en Gilze geplunderd, en komen tot bij de poorten der stad
'
-31Het is best mogelijk dat bij deze tweede plundering, die dus ko'"~ voor 18 mei moet gezien
hebben plaatsgevonden,
de brief van Sprenkhuizen
betaald
hebben!).
Mogelijk
van de "Orangisten"
duidelijk
maar
inlichten
dat d'Estourmel
er zijn'nog
zal wel niet
nog meer
geen stukken
aangetrofis wel
zorgen om Breda zelf begint
over de omliggende
te krijgen
dorpen aan de Spaanse
door te geven. Hoe liep het verder?
In elk geval zouden
de geuzen
Breda nu
niet veroveren, pas in 1577 kwam d.e stad aan de Staatsen. lijk is er versterking gekomen.
De geuzen
van de koningsgezinde
van Sprenkhuizen
enkele maanden
later vallen.
geuzentroepen;
troepen wisten
24)
.
Waarschijn-
in onze streken te zijn; Sprenk-
Toch zou Geertruidenberg
In de nacht van 30 op 31 augustus
is de stad door de Oranje-partij hier rondzwervende
troepen
schijnenv~rslagen
huizen zelf zou echter zijn ontkomen
voerde
invallen
23). Uit de correspondentie
teveel
om nog alle bijzonderheden leiding
van 7 mei (Oosterhout
zijn er in deze periode
geweest,
fen die ons daarover
ook nog brand is gesticht,
de vesting
ingenomen.
Dit geschiedde
1573
niet door
over het water uit Dordrecht met steun van binnenuit
aange-
te verrassen~5)
Qeze inname zal de last van de ,oorlog voor de Oosterhouters niet verminderd hebben. In oktober zou er zelfs een beleg van het Huis ten Strijen
26)
zijn geweest.
Wat was nu de omvang van de brand(.en )1van mei? rapporteerde
d'Estourmel
dat Sprenkhuizen
huizen
rondom
anders
zou dat wel vermeld
worden,
de omschrijving centrum
zijn door de gouverneur.
van 1580, waarin
in principe
staan nogal wat "afgebrande duidelijk
is waar ze lagen,
Het kan natuurlijk
1573 niet herbouwd
dat deze huizen
zijn, maar het kunnen
alle huizen
blijkt
en landerijen
Voor
dit steeds
in de Braak
zover uit in het
en aan de
na de brand(en)
evengoed
zijn,
In het verpondings-
hofsteden".
te zijn: bij de kerk, in de Kerkstraat,
Heuvel.27)
is met de voornaamste
de kerk. De st. Jan zelf zal niet zwaar beschadigd
boek van Oosterhout opgesomd
begonnen
Zoals we zagen,
de gevolgen
van mei zijn van
.andere branden. De eerste na april 1573 geregistreerde in Oosterhout is gedateerd
betreft
een afgebrande
hofstede
van Sprenkhuizens
kunnen we een ander
toen door de vlammen
3t jaar later,
op 6 november
"eene hoffstadt
XVII roeyen,
aens van Bedaf
daer alsdan
is teynden
erfgenamen
de Hovel,
erve noort
zekerheid
huis aanduiden:
1576, wordt door de voogden
in maio is afgebrandt,
gelegen
Met nog meer
vernield
de akte ervan
dat dit huis afge-
daer huys op te staen plach,
coft van Jan Jan Aert Oubos, brant anno LXXIII
woede.
van een huis
bij de kerk;
12 juni 1573. 28) We mogen wel aannemen
brand is als gevolg
verkocht:
verkoop
van Jan Hantous
eertyts
een huys op stont zoo tzelve, sheerestraet
precies
by hen ge-
ende metten
groot XV, XVI of suyt, Joris Adri-
ende oost, ende Maria
Jan
-32-
J
Godertsdo~hterwest". 29) Met de term "t' einde het
gebied
laan
heet.
lijk
de Kegelstraat
Om deze zijde van
ten
reden
van
of
Tevens
zien
zelfs
dus
indruk
In
1575
__te beginnen, hij
als
heeft
de huidige
Willem-
Bouwlingstraat. van
worden;
zeker
echter,
een aantal
dorp
het
af-
de brand
1580
staat
afbranden,
zodat
zullen
zijn.27)
zijn
ondanks van
betekende.
moet
deze
"wel
In
echter
de mededeling 74 huizen",
het
bij
boven
vele
Spaanse
Oosterhout
de indruk
'een wekt
beetje
dat
reeds
waarschijnlijk
landvoogd,
het
~f
in
don Louis
in
de
reeds
Oosterhout de Requesens,
beschadigd allemaal
wat
huizen
om vredeso~derhandelingen
is
wel
geweest
mee is
Maar we kunnen ook een vrijwel tegengestelde opvatting over de
gebeurtenis werk,
in
ofschoon
laten
horen.
een bij voor
Er is
Brabantse
eeuw de "Antiquitates
namelijk
historici
een vermelding zeker
niet
Bredabae"
Gramaye. schreef
die
in
het volgende:
praeter
cineris
niets overbleef,.3l) waarin
"Item à Sprenchusio
nihil restaret",
Sprenkhuizen 42 jaar
ge-
begin
(welke overigens
van de
pas een
Oosterhout onder
exusti ab annis 42. sic ut
wat zoveel betekent
als:
'Idem door
geleden verbrand, zodat behalve as (of puinhopen) Dit lijkt overdreven,
hij zijn boek schreef,
handelingen
onbekend
het
eeuw later werden uitgegeven), zegt daarin namelijk van andere
van
ik weet deze notitie tot nu toe niet als
zover
zodanig herkend is. De historicus J.B. 17de
kan
de noord-
de aanleg
de datering
blijft
het van
dat
gevolgen van de brand drukt
aan
(v66r
tot
de Nieuwe
transportakte
de nieuwe
wat
nu Julianarespectieve-
zoeken
daarvan
ongeveer
van
noemt
van
plannen
schrijft
vuur,30),
waren
moeten
verlengde
huizen
afgebrand er
huis
genoemd
Hij
van
niet
ervan
die
hebben.
onzeker.
vernomen
gevallen.
deze
deze
afgebrande
aantekening
de straat.
werè'"::-oeger
Ni~'\1w:e Bouwlingstraat).
een weggetje
verpondingsboek
~f
het
uitzonderlijk
hem de ondergang
hersteld,
(thans
de noordzijde
gemaakt
d'Estourmel,
kom gé'n
door
er
aan
en zuidgrens
afgebrand of
men in
wat
aantal
aangehaalde
dat
aan
we dat
opgeeft,
volgens
we dit
weg liep
branden
tot
en Molenstraat
de Heuvelstraat.
straat),
van
de Heuvel
de noord-
zullen
de Bredase
wel
van
aangeduid;
Het
--
westen
de Heuvel"
zijn er in Oosterhout
nog veel meer verwoestingen
meld, maar waarvan de berichten
want tussen 1573 en het jaar
aangericht,
door andere
oorlogs-
die Gramaye
niet ver-
schijnen te duiden op grotere schade
dan in 1573. Zo zouden bij krijgsverrichtingen huizen van
het
vernield
of in vlammen
opgegaan
in 1582 in Oosterhout
een 300-tal
zijn. 32) In een opgave
uit 1597
gemeentebestuur aan de Staten van Brabant.
ser vryheyt verdestrueert
mits dese troublen ende afgebroken
berge" (in 1593)
"a.ls
andersins
ende oirlogen syb metter
staat dat "bynnen de-
verbrant,
belegeringe
vernielt
ende
soe van Geertruyden-
de nombre van 333 huysen"
t
terwijl volgens
-33dezelfde
opgave
160 hutten
er toen nog 465 huizen stonden,
en derge1ijke.33)
de prins van Oranje dat de ingezetenen
om kwijtschelding door de ligging
Breda en Geertruidenberg namelijk
vele
de 'devai1atie
Overigens
Tenslotte
waarvan
echter
wordt in een rekest van achterstallige
van Oosterhout
'zwarigheden
en afbranding
de eerste grote beproeving
gezegd,
de steden hebben
geleden,
van over de 4 à 500 huizen,...34)
zal de brand van 1573 wel hard zijn aangekomen,
Oosterhout
uit 1614 aan
cijnzen
tussen
en miserien'
.eer dan
omdat
het voor
was van wat wij de 80-jarige
oor-
log zijn gaan noemen. Samenvattend hout
's morgens
Sprenkhuizen der geuzen geluid
kunnen
we zeggen
vroeg door troepen
in brand is gestoken, in deze donkere35)
om alarm
Langstraat
schijnen
Deze moeten
op een kleine we vooral
maar waarschijnlijk Heuvelstraat
Oosterhout
de
dan in onze streken.
zeker nog een keer geplunderd. geen zekerheid,
of gedeeltelijk
ook in het huidige Het centrum
nog het volgende:
brand van Oosterhout
als uitvalsbasis
zijn geweest.
afgebrande
voetgangersdomein,
toch
huizen. stonden),
en zo tot
moet dus een puinhoop
geweest
dit zal wel niet de eerste
zijn.
grote
Zo wordt in een kroniek 'vermeld dat
op 12 januari 1421 door de Hollanders -.-.-.-.-.-
Over
maar we kunnen
zoeken rond de St. Jan (waar de voornaamste
en omgeving.
Tenslotte
100 geheel
bij de komst
waar ze over veel meer steun van de
van de vp.rnie1ingen bestaat
__wel gokken
hadden
Christiaan
van de St. Jan hadden
te hebben beschikt
Later in de m~and wordt Oosterhout de omvang
omdat de Oosterhouters
te slaan. Deze troepen
bevolking
6 mei 1573 Ooster-
van de geuzenkapitein
nacht de klokken
(en met name Waalwijk),
plaatselijke
dat op woensdag
verbrand
is! 36)
Jan Buiks.
Noten. 1)
2)
4)
R.v. Roosbroeck, In Mededelingenblad van de Heemkundekring Oosterhout, 1e jaargang, p. 11-13. De heer van Roosbroeck is blijkbaar van mening dat Oosterhout pas na de inname van Geertruidenberg (eind augustus 1573) bezoek van de geuzen heeft ontvangen. In bovenstaand artikel kan men lezen dat dit niet het geval is. Zie voor het voorgaande b.~. A.C. Niemeyer en F.J.Schmit, Vaderlandse geschiedenis (Zutphen,1972 ) en H.P.H.Jansen, Kalendarium, geschiedenis van de Lage Landen in jaartallen, prisma no. 1469 (Utrecht/Antwerpen, 1971). Algemene geschiedenis der Nederlanden, deel V (Utrecht, 1952),p. 47; De kroniek van Godevaert van Haecht over de troebelen van 1565 tot 1574 te Antwerpen en elders, uitgegeven door Rob. van Roosbroeck (Antwerpen, 1929-1930), deel II, p.25l; Emanuel van Meteren, Commentarien ofte memorien van den Neder1andtschen staet, handel, oor1oghf~ ende gheschiedenissen van onsen tyden, etc. (Danswijck, 1608) f. 87 ' P.C. Hooft , Nederlantsche Historien (Amsterdam, 1677) p.315; Commentaires de Bernardino de Mendoça sur les ~vènements de la guerre des Pays-Bas, 1567-1577, traduction nouvelle par Loumier, avec notice et annotatioDS par 1e colonel Guil1aume, (Bruxe1les,1863), 2e deel p.129 vg. Deze afschri~ten berusten in het Rijksarchief te 's-Hertogenbosch, collectie Cuypers van Velthoven; de originelen die Cuypers gebruikte zullen zich bevinden in het Algemeen Rijksarchief te Brussel, archief
-34-
5) 6) 7) 8)
9)
Consei1 d'Etat et Audience. Dit is een zeer belangrijke on, niet alleen voor de bestudering van de ontwikkeling op militair gebied, maar ook om de houding van de plaatselijke bevolking te leren kennen. Bij uitgebreider onderzoek verdient het aanbeveling de originelen in Brussel te raadplegen. Men lette hierbij goed op het al of niet gebruiken van de Paasstijl! T.E.van Goor, Beschryving der Stadt en Lande van Breda ('sGravenhage, 1744) p. 143. P. P1acidus O.M.Cap., in jaarboek de Oranjeboom 1949, p.129-161. P. P1acidus O.M.Cap., in jaarboek de Oranjeboom 1950, p. 53-81. Rijksarchief d. Bosch, collectie Cuypers van Ve1thoven,inventaris (verschijnt binnenkort) no. 2829 (afschriften uit papiers d'~tat et de l'audience, lias 119), vooral de stukken no. 23, 24 en28. Als noot 8, stukken no. 40 en 44. Vergelijk Fr.Haraeus, Ana1es
17) 18) 19)
ducum seU irincipum Brabantiae totiusque Be1gii (Antverpiae,1623) 2e band,3 deel, p. 168, die Sprenkhuizen echter pas ca. 15 mei de Langstraat laat veroveren. Behalve in dit werk en in dat genoemd in noot 31, heb ik geen vermelding van hem in de literatuur aangetroffen. v.Haecht,a.w.,p.246. Hij noemt een aantal van ca. 500 Walen. Correspondentie A1va, uitgegeven in Epistolario del II1 Duque de A1ba, don Fernando A1varez de To1edo, 3 delen (Madrid,1952),dee1 III, p.320, no. 1770: brief van 9-4-1573 van A1barnoz aan Soncho d'Avi1a (de gouverneur van Antwerpen): "La gente de la Linginistrat y toda la dem!s de Mondragon como v.m. ver! por la carta dei Duque, se podr! sacar, excepto la de Vergas y Sancta Getrudenberge, y si en Estrembergue y otras p1azas pudiere quedar alguna gente, es tanto mejor..." Rijksarch.d.Bosch, co11. Cuypers v.V. no. 2836 (afschriften uit papier d'etat et de l'audience, lias 127) stuk no. 10; in deze brief van 10-4-1573 wordt ook vermeld dat op order van Mondragon de kastelen "Dusse1 en Meuue"(?) prijsgegeven werden, mogelijk zijn hiermee die van Dussen en Meeuwen bedoeld. Rijksarch.d.Bosch, coll. Cuypers v.V. no.2837 (afschriften uit papier d'etat et de l'audience, lias 128) stük no. 30. De meeste correspondentie met A1va werd in het Frans gevoerd, met als extra-moeilijkheid dat het Frans van die tijd nogal afwijkt van het huidige. Waarschijnlijk is bedoeld de bewaking van het kasteel. Uit een brief van 7-1-1573 blijkt dat deze toen uit slechts 6 man bestond; coll. Cuypers v.V.no.2828 (afschriften uit papier d'état et de l'audience, lias 118) stuk no7. De tekst heeft: "paissants". De tekst heeft: "je ne voul10ye avo ir d'icy que quatre ou cinq testes", misschien was het zijn bedoeling om troepen te ronselen. Als noot 13, stuk no. 29. Als noot 13, stuk no. 31. Cuypers v.V. is onzeker of dit de juiste lezing is.
20)
Als
10) 11)
12)
13)
14)
15) 16)
noot
13,
stuk
no.
41.
21) Dit blijkt uit een aantekening op de laatste bladzijde van een cartu1arium van St. Catharinada1, zie Verslagen omtrent 's Rijke oude Archieven, 1927, I, p. 378. Dit cartularium bevindt zich in het Alg. Rijksarch. te 's Gravenhage. archief v.d. Nassause Domeinraad: Zie S.W.A.Drossaers, het archief van den Nassauschen Domeinraad, 1e deel, 1e band, inv. no. 670. Zij spreekt in plaats van 14 van 24 mei, terwijl het Chronologisch overzicht van de geschiedenis van Geertruidenberg (Geertruidenberg 1938) 4 mei opgeeft. Waarschijnlijk zijn dit ten onrechte uitgevoerde omrekeningen. Later moeten de Karthuizers weer naar hun klooster teruggekeerd zijn, want bij de inname van Geertruidenberg, eind augustus 1573, wonen ze er weer. Dit laatste blijkt uit een kroniek van een kloosterzuster uit die tijd (uitgegeven door H.v.A1fen, Kroniek eener kloosterzuster over de troebelen te 'sHertogenbosch e.o. in de jaren 1566-1575. ('s-Hertogenbosch,1931) p.49; het betreffende gedeelte ook in het genoemde Chron. overzicht op 1573; zie verder Mr.H.J.J. Scho1tens,
-35-
22) 23)
24)
26) 27) ---28)
29) 30)
3l~
32) 33) 34) 35) 36)
in Bossche Bijdragen XVIII p.106) en een kroniek van een soldaat uit Wales, Walter Morgan, die aan de zijde van de Oranje-gezinden onder andere aan de verrassing van Geertruidenberg deelnam (uitgegeven door Duncan Caldecott-Baird, The expedition in Holland, 1572-1574, from the Manuscript of Walter Morgan (London,1976); thans ook in Nederlandse vertaling; het verhaal over de inname van Geertruidenberg staat in de Engelse uitgave op p. 145-150). Als noot 13, stuk no.57. Ik heb mijn onderzoek in de correspondentie beperkt tot de periode t/m mei, met de nadruk op deze maand. Het is verder waarschijnlijk dat Cuypers niet alle stukken in de papier d'~tat betreffende onze streek in dit tijdvak heeft afgeschreven. Haraeus, a.w., p.168. Volgens hem werden van de in totaal 600 manschappen van Sprenkhuizen er 200 gedood, 30 gevangen genomen en de rest, waaronder Sprenkhuizen, zouden hebben kunnen vluchten. Onder andere bij C.J. Mollenberg, Onuitgegeven bronnen voor de geschiedenis van Geertruidenberg ('s-Hertogenbosch, 1899) p.14 en 43; v. Haecht, a.w., p.263 en de in noot 21 aangehaalde kroniek van Morgan. Drossaers a.w., p.109, dateert deze inname al in mei, maar dat is zeker foutief. Bovendien zegt zij aldaar dat ook het klooster St. Catharinadal tn mei nog ontruimd is, maar onduidelijk is wat de bron van dit bericht is. v.Roosbroeck, Mededelingenblad etc. p.12; v.Haecht, a.w., p. 266; Haraeus, a.w., p. 187. Gemeen~earchief Oosterhout, 0.A.139, onder andere f 26v (tweemaal), 28, 31 (alle bij de kerk), f 15 (in de Kerkstraat), f 28, 29 (beide in het Braakstraatje) en f llv, 12, 26 (alle aan de Hfuvel). Rijksarchief 's-Hertogenbosch, R. Oosterhout 280 f 68 : een "hoffstadt ende erffenisse daer de huysinge van is affgebrandt mette steene ende ruycht daer op zijnde...(gelegen) omtrent de kercke, gebuerstraet oost, waterlaet west...". Rijksarchief 's-Hertogenbosch, R. Oosterhout 281 f 92. Correspondance de Philippe 11 sur les affaires des Pays-Bas, par M.Gachard, T.3, (Bruxelles/Gand/Leipzig, 1858) p.594 no.X, brief van 18-2-1575 van Requesens aan de Koninklijke commissarissen: "...Quant au lieu de Oisterhout, l'om me informe, combien qU'il ait est~ ung peu endommaigé ~u feu, qu'encores...". De onderhandelingen gingen vooral niet door omdat er in Oosterhout geen gelegenheid was om een groot gezelschap onder dak te brengen; idem p. 593 no. IX, brief van 18-2-1575 van de koninklijke commissarissen aan Requesens. Zie hiervoor verder R.v.Roosbroeck, Mededelingenblad etc. p.12 en dezelfde, De onderhandelingen van "Oosterhout", Een verpaste kans (Stencil augustus 1975). Hij meent dat de vermelding van de schade door brand op het kasteel van Oosterhout betrekking heeft en niet op de plaatso Joann.Bapt.Gramaye, Antiquitates Brabantiae (Lovanii/Bruxellis, MDCCVIII), hierin Antiquitates Bredanae p. 31. Als hij hier inderdaad op de brand van mei 1573 doelt, wat moeilijk te betwijfelen valt, èn goed geteld heeft, dan moet dit gedeelte van zijn werk ca. 1615 geschreven zijn. zonder J.H.van Mosselveld, in jaarboek de Oranjeboom 1964, p.68, bronvermelding. Gemeentearchief Oosterhout, O.A. 367. Gemeentearchief Terheyden, O.A. vlp. inv.no. 17930 . Het was net nieuwe maan'1~ie H.Grotefend, Taschenbuch der Zeitrechnung (Hannover, 1971 ), tabel 111 enIV (p.137-l38). Antonius Matthaeus, Veteris Aevi'Analecta e seu Vetera aliquot quae hactenus hondum visa, 1 druk, 10 delen (Lugduni Monumenta, Batavorum, 1698-1710), 1e deel p.83 (bi~ Vetus Chrinicon incerti Auctoris); idem 2edruk, 1738, 1 deel, p. 55.
-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-
Belgicum
-36Op Zaterdag Geertruidenberg. berghe"
8 October
j.l. namen 25 leden deel aan de excursie
Door de voorzitter
de heer van der Houwen,
en rondgeleid.
Daarop
van een kop
koffie
van der Houwen tevreden
werden
aansluitend
wel in de St. Gertrudiskerk.
vond een tweede rondleiding was er gelegenheid
Het Weeshuis,
voor zijn medewerking.
waren met dit uitspapje
"Geertruijden-
wij op het gemeentehuis
Na afloop
in bistro
dankte
van de Heemkundekring
ontvangen plaats
en
tot het drinken
waar onze voorzitter Dat alle deelnemers
bleek uit de bijval
naar
de heer zeer
na de woorden
van
onze voorzitter. MEDEDELINGEN: De kruidentuin
heeft
een belangrijke
de heer Chr. Buiks is reeds het vergrote
gedeelte.
een aanvang
bezoekers
aantal "het komende
seizoen
gekregen.
gemàakt
Onze verwachtingen
de grote aantallen
FOTO
vergroting
Door ons lid
met het inplanten
zijn hooggespannen
van het afgelopen
seizoen
dicht bij de duizend
komen
yan
en gezien
zal .het bezoekerste liggen.
en DIA REPORTAGE.
~90r ons lid de heer C. Huijben diverse
objecten
tijdrovend
in de binnenstad
van Oosterhout.
is zal het nog enige tijd in beslag
en dia's aan onze leden getoond volgend
is een groot aantal
jaar deze serie gereed
zullen worden.
opnamen
gemaakt
van
Daar de afwerking
nemen,
voordat
Wij rekenen
nogal
deze foto's
erop, dat begin
zal zijn en dan op een a~ond getoond
kunnen
worden. MEDEDELINGENBLAD. Het blijkt
dat ons mededelingenblad
heeft gekregen. verschillende
Diverse
Het volgende
worden
HEEMKUNDIG
WERKKAMP
Door het bestuur
worden
verzochten
gevraagd
en
ons om toezen-
1978. C~py voor dit nummer voor 15 Januari
kan
1978.
1978.
van Brabants
in de reeks.
Er worden
besloten
zijn kunnen
om exemplaren
onthaal
wij een goede pers.
aan het secretariaat
de nodige medewerking willen
Heem"kregen
Heem is aan onze vereniging
eind Juli 1978 te organiseren.
in principe
hebben
en ook particulieren
nummer komt ~it 1 Februari
ingezonden
werkkamp
heemkundekringen
bibliotheken
ding. Ook in "Brabants
in den lande een zeer gunstig
Dit werkamp
op zich te nemen.
van onze leden.
zich opgeven
Leden,
en het bestuur Wij verwachten
die het bestuur
bij het secretariaat.
dit
zal het dertigste
125 deelneme~sverwacht
de organisatie
verzocht
heeft wel
behulpzaam
