Zakendoen in Zuid-Duitsland

Zakendoen in Zuid-Duitsland

Inhoudsopgave Zakendoen in Zuid-Duitsland Inhoudsopgave en colofon

2

Voorwoord

3

Zakendoen in Zuid-Duitsland Waarom Zuid-Duitsland? Cultuurverschillen en stereotypes De feiten op een rij Sectoren en clusters

Pagina 2 #

Voorwoord Uw succesverhaal! Colofon

5 6 8 10

Topsector: HTSM Automotive Topsector: HTSM Machinebouw

12

Topsector: HTSM IT

20

Topsector: HTSM Elektronica

24

Topsector: Life Sciences & Health Medische Technologie

28

Topsector: Energie Energie

33

Mogelijkheden voor het Nederlandse bedrijfsleven

36

Neem contact met ons op!

38

16

Dit boekje is samengesteld door de Nederlandse vertegenwoordigingen in Duitsland. München, oktober 2012, eerste uitgave. Redactie: Economische Afdeling Consulaat-Generaal van het Koninkrijk der Nederlanden te München Layout en grafische vormgeving: Jeannette Meijers | www.denotedesign.com © Foto’s: Fotolia, Holland Property Plaza, Prognos, ING Economisch Bureau, BMW AG, Shutterstock, donQi Independent Energy, NL Agency, ASML Netherlands B.V., Nadiafotografeert.nl, Koninklijke Philips Electronics N.V., FME. Het openbaar maken, verspreiden of verveelvoudigen van de in deze uitgave opgenomen informatie is uitsluitend geoorloofd indien dit boekje uitdrukkelijk als bron wordt vermeld. Hoewel bij het gereedmaken van dit boekje de grootst mogelijke zorgvuldigheid wordt betracht kan er geen garantie worden gegeven met betrekking tot de juistheid of nauwkeurigheid van de in deze uitgave voorkomende gegevens, informatie of meningen. Er kan geen beroep worden gedaan, om welke redenen dan ook, op de in deze uitgave voorkomende informatie. De Nederlandse vertegenwoordigingen in Duitsland zijn dan ook niet aansprakelijk voor eventuele schade, verliezen of andere gevolgen die zouden kunnen voortvloeien uit het gebruik van de in deze uitgave voorkomende gegevens.  

Wilt u met uw bedrijf op de Zuid-Duitse markt aan de slag of in ieder geval meer weten over de kansen die er liggen? Dan is dit boekje voor u! Het economische belang van Duitsland voor Nederland en het Nederlandse bedrijfsleven staat buiten kijf. Ook het omgekeerde is trouwens het geval: Nederland is in absolute cijfers na Frankrijk de belangrijkste handelspartner van Duitsland. Op het gebied van handel en investeringen is onze relatie sterker dan die tussen welk paar landen ter wereld ook, afgezien van Canada en de VS. Zuid-Duitsland (Beieren, Baden-Württemberg en Hessen) is steeds meer de innovatieve motor van de Duitse economie. Er zijn veel mogelijkheden voor Nederlandse bedrijven in deze booming regio. Alleen maken we daar nog te weinig gebruik van. Het zuiden is goed voor 40% van het totale Duitse bruto binnenlands product. Toch is het Nederlandse marktaandeel in deze regio slechts 6,3% - en ligt daarmee duidelijk onder het gemiddelde van een Nederlands marktaandeel van 9% van de Duitse markt als geheel. Er is dus veel ruimte voor verbetering. Ter ondersteuning van Nederlandse bedrijven die in Zuid-Duitsland aan de slag willen, heeft het Consulaat-Generaal in München samen met de Netherlands Business Support Offices (NBSO’s) in Stuttgart en Frankfurt en de Nederlandse Ambassade in Berlijn dit boekje samengesteld. U krijgt een overzicht en analyse van de belangrijkste sectoren van Zuid-Duitsland (automotive, ICT, machinebouw, medische technologie en energie). Ook vindt u belangrijke informatie over het zakendoen in Zuid-Duitsland: over Kamers van Koophandel, relevante zakenclubs, het vinden van een lokale vertegenwoordiger, enzovoort. Onder het motto “de eerste klap is een daalder waard” geven we u enkele tips wat u kunt doen – of juist moet laten! – om een goede chemie met uw potentiële Duitse klant of zakenpartner te krijgen. Duitsers zijn immers geen Nederlanders; maar ze waarderen ons wel. De informatie in dit boekje is niet uitputtend. Het consulaat-generaal en de NBSO’s staan klaar om u aanvullende informatie te verstrekken. Achter in dit boekje vindt u de contactgegevens van het consulaatgeneraal en de NBSO’s met de vermelding, bij wie u het beste voor een bepaalde sector terecht kunt. Nederlandse bedrijven hebben uitstekende kansen op de Zuid-Duitse markt. In dit boekje vindt u een paar mooie succesverhalen. Nu u nog! Rob Zaagman | Consul-generaal in Beieren en Baden-Württemberg Pagina 3

Zakendoen in Zuid-Duitsland Waarom Zuid-Duitsland? Onder Zuid-Duitsland worden de deelstaten Hessen, Baden-Württemberg en Beieren verstaan.

Duitsland is voor Nederland verreweg het belangrijkste handelsland. Jaarlijks gaat 24,8 procent van de Nederlandse export richting ons buurland, waarvan 27% in de regio Zuid-Duitsland terecht komt. Het is een economisch zeer sterke regio die in een aantal sectoren als motor voor de Duitse economie fungeert. Zuid-Duitsland heeft het hoogste Bruto Binnenlands Product (BBP) van alle regio’s en haalde ook de meeste economische groei in 2011 (3,4%). Bovendien had de regio in hetzelfde jaar een werkloosheidscijfer van slechts 4,3%, en trok daarmee het landelijk gemiddelde naar beneden tot 7%. Zuid-Duitsland heeft nog steeds de laagste werkloosheid van de gehele Bondsrepubliek. De zuidelijke deelstaten besteden bovendien van alle regio’s het meest aan innovatie (3,8%, terwijl het landelijk gemiddelde op 2,8% ligt). Zuid-Duitsland ontwikkelt zich als regio steeds verder, en blijft ook op economisch gebied nog steeds groeien. Dit biedt veel kansen voor Nederlandse ondernemers, want ondanks een import van 32,4 miljard euro in 2011 heeft Nederland slechts een marktaandeel van 6,3 procent. Zuid-Duitsland is als regio de grootste exporteur en importeur van Duitsland. Toch komt er slechts 6,3% van de Zuid-Duitse import uit Nederland, en dat is nu juist lager dan het Nederlandse aandeel in alle andere Duitse regio’s: het gemiddelde ligt hier op 9%. Of u nu een afzetmarkt, handelsagent of distributeur zoekt, op zoek bent naar samenwerkingspartners voor R&D of een locatie voor een nieuwe vestiging – Zuid-Duitsland is de handelsregio bij uitstek.

Pagina 4

Pagina 5

Zakendoen in Zuid-Duitsland

Cultuurverschillen en stereotypes Er is niet een eenduidig beeld te schetsen van ‘dé ZuidDuitser’ – culturen verschillen niet alleen per regio of deelstaat, maar ook per streek, per bedrijf, en natuurlijk per persoon. Toch is er wel een aantal verschillen met de Nederlandse bedrijfscultuur te vinden. De Nederlandse vertegenwoordigingen in Zuid-Duitsland hebben door de jaren heen een brede ervaring opgebouwd aan contacten met zowel het Nederlandse als het ZuidDuitse bedrijfsleven. We zouden u daarom graag onderstaande tips mee willen geven. In Duitsland is het gevoel van verbondenheid met het Bundesland sterker dan dat een Nederlander zich met zijn provincie verbonden voelt. Duitsers voelen zich vaak Beier of Mecklenburger en pas in tweede instantie Duitser. Er zijn ook regionale verschillen tussen verschillende delen van Duitsland. In het zuiden is men over het algemeen conservatiever en hecht men sterk aan tradities. Sommige vooroordelen kloppen: een eventuele titel en de U-vorm worden overal gebruikt. Vergeet daarom niet uw gesprekspartner aan te spreken met zijn of haar doktorstitel. En mocht u er zelf een hebben: vermeldt het op uw visitekaartje.

Verwar deze beleefdheid niet met afstandelijkheid of onvriendelijkheid! Zuid-Duitsers kunnen op hun beurt moeite hebben met de wat lossere Nederlandse omgangsvormen en informaliteit op de werkvloer. In Zuid-Duitsland hecht men veel waarde aan de betrouwbaar heid van een toeleverancier en werkt men daardoor ook langere tijd met oude bekenden. Het is daarom zeker het overwegen waard met een Duitse partner of handelsvertegenwoordiger de markt op te gaan of ook eens het MKB te bekijken en niet alleen ‘the usual suspects’ zoals Siemens en BMW te benaderen. Duitsers gaan voor zekerheid. Vasthouden wat je hebt is hier vaak het devies. Veranderingen vergen daarom veel tijd en geduld, ook voor het bedrijfsleven. Maar als je dan eenmaal binnen bent zit je vaak goed - men werkt hier vaak 10 jaar met dezelfde toeleverancier.

Zuid-Duitsers zijn vriendelijk en beleefd, wat zich vertaalt in formele begroetingen en formeel contact. U zult dus uw zakenpartners lange tijd – ook als er al zakelijke successen zijn geboekt – met ‘Herr Doktor’ aanspreken. Pagina 6

Pagina 7

De feiten op een rij

SchleswigHolstein Hamburg

Mecklenburg-Vorpommern

Bremen

De sectoren die in de bilaterale handel tussen Nederland en Duitsland uitblinken zijn vooral in Zuid-Duitsland sterk vertegenwoordigd. De farmaceutische industrie is voornamelijk gevestigd in Baden-Württemberg, autoproducenten vindt u zowel in Baden-Württemberg als Beieren (Audi, BMW, Daimler, Porsche). Ook wat machinebouw betreft zitten er veel toonaangevende bedrijven in het zuiden van Duitsland, in zowel Beieren als Baden-Württemberg.

Niedersachsen

Berlin Brandenburg Sachsen-Anhalt

Nordrhein-Westfalen

Bron: Prognos, bewerking ING Economisch Bureau

Zakendoen in Zuid-Duitsland

Sachsen Hessen

Voorbeelden hiervan zijn Trumpf, Schaeffler, Bosch Rexroth, MAN, Heideldruck en Siemens. Elektronische producten en de ICT sector zijn op hun beurt weer voornamelijk in Hessen gevestigd. Nederlandse IT bedrijven met vestigingen in Zuid-Duitsland zijn bijvoorbeeld Centric, Unit4, Imtech ICT, Ortec en ICT Automatisering.

Thüringen

De Nederlandse posten hebben zich elk in verschillende sectoren gespecialiseerd. De economische afdeling van het Consulaat-Generaal te München richt zich vooral op de sectoren machinebouw en automotive, en het Netherlands Business Support Office (NBSO) in Frankfurt richt zich op de sectoren ICT en elektrotechniek. Het NBSO Stuttgart heeft als sector focus medische technologie en biotechnologie, en de Ambassade in Berlijn richt zich onder andere op de topsector energie.

bedrijfsleven. Focussectoren voor toekomstige groei, zo schrijft het rapport, zijn de meet- en regeltechniek, auto- en machinebouw, biotech en ICT. Dit zijn ook sectoren waar het Nederlandse postennetwerk zich op richt. Het ING onderzoek: “Een aanvullend belangrijk kenmerk van Zuid-Duitsland is dat hier van veel grote Duitse OEMers het hoofdkantoor gevestigd is. Beslissingen over inkoop door bedrijfsonderdelen uit andere delen van Duitsland worden dus vaak in Zuid-Duitsland genomen”. Genoeg redenen dus om u meer in de Zuid-Duitse markt te verdiepen!

RheinlandPfalz Saarland

Bayern

Volgens cijfers uit 2009 zijn 45% van de IT bedrijven in Duitsland met een Nederlandse achtergrond in ZuidDuitsland gevestigd, met name in de regio van het Software-Cluster (Darmstadt, Karlsruhe) en in München. Volgens het in oktober 2012 door het ING Economisch Bureau gepubliceerde rapport ‘Toeleveren aan Duitsland – Een wereld te winnen’ is Zuid-Duitsland de regio met de grootste kansen voor het Nederlandse Pagina 8

Baden-Württemberg

n

Hoge toekomstkans

n

Gemiddelde toekomstkans

n

Lage toekomstkans/toekomstrisico Pagina 9

Zakendoen in Zuid-Duitsland Sectoren en clusters De topsectoren High Tech Systemen en Materialen (afgekort als HTSM), Life Sciences & Health en Energie zijn met name sterk in de regio Zuid-Duitsland vertegenwoordigd. HTSM schept een breed kader waaronder de zogenaamde ‘maakindustrie’ valt: de machine- en systeemindustrie, automotive, lucht- en ruimtevaart en materialen inclusief staal. Ook ICT en elektronica horen bij deze topsector. Onder Life Sciences & Health worden de farmaceutische industrie, biotech en materialen tot diagnostiek, medische technologie en e-health verstaan. Nederland is internationaal sterk vertegenwoordigd in deze sectoren, maar ook Duitsland timmert in deze vakgebieden flink aan de weg. En in Zuid-Duitsland bevindt zich hiervan het kloppend hart.

Meer informatie over de Duitse Spitzencluster concurrentie vindt u op: www.hightech-strategie.de Bekende organisaties in Zuid-Duitsland die actief technologie clusters ontwikkelen zijn Bayern Innovativ (http://bayern-innovativ.de/), de Hessen Agentur (www.hessen-agentur.de/ en meer specifiek de MST-BW (www.microtec-suedwest.de/, cluster microtechniek) en Bio-Pro. Op de volgende bladzijden vindt u per vakgebied een overzicht met onmisbare achtergrondinformatie voor het zakendoen in Zuid-Duitsland, gerangschikt naar topsector.

In Duitsland zijn verschillende clusters actief. Bovendien bestaan er ‘Spitzenclusters’, regionaal georganiseerde topclusters die extra subsidie ontvangen van de Bondsregering. Het geld dat deze Spitzenclusters toegekend krijgen moeten de clusterpartners besteden aan gezamenlijke projecten in de R&D, het stimuleren en ontwikkelen van aankomend talent en aan het aantrekken van kenniswerkers, managers en clustermanagement. Dat alles binnen het door het cluster gekozen onderwerp, wat kan variëren van farma tot luchtvaarttechnologie. Pagina 10

Pagina 11

Topsector HTSM Automotive Nederlandse vertegenwoordiging: Consulaat Generaal München Duitsland is een toonaangevende speler op de internationale automarkt. Met name in Zuid-Duitsland is de branche sterk vertegenwoordigd. Kansen doen zich vooral voor in de ontwikkeling van alternatieve aandrijfsystemen en lichte materialen om het verbruik van brandstoffen en kosten te reduceren. Van de totale opbrengst wordt 37 procent in het binnenland omgezet en 63 procent in het buitenland. In 2011 was de automobielindustrie met een omzet van in totaal 351 miljard euro één van de belangrijkste industriesectoren in Duitsland. In vergelijking met 2010 is de omzet met 11 procent gestegen. Het aandeel van de automobielindustrie in de omzet van de totale Duitse industrie bedraagt 20 procent. Met rond 20 miljard euro komt een derde van alle R&D uitgaven in Duitsland uit de automotive sector. In 2020 zou de automobielindustrie nog steeds de belangrijkste productiefactor in Duitsland zijn, gevolgd door de machinebouw en voedingsindustrie. Meer dan de helft (54 procent) zou uit kennisintensieve producten bestaan, aldus een onderzoek van Prognos in opdracht van de Verein der Bayerischen Wirtschaft (VBW). In elke Duitse auto is rond 25 procent afkomstig van Nederlandse toeleveranciers. Zo bestelt BMW jaarlijks voor circa 500 miljoen euro aan onderdelen van Nederlandse toeleveranciers waaronder uitlaatsystemen (Bosal), schroeven (Nedschroef), aluminium onderdelen (Brabant) en daksystemen (Inalfa). In totaal leverde Duitsland in Pagina 12

Nederlandse bedrijven als NXP, Sensata, Brabant Alucast, Orlaco, Sycada, VIRO en Benteler (Helmond) zijn al succesvol op de Zuid-Duitse markt. Al deze bedrijven hebben een lokale vestiging (ingenieurs, maar soms ook productie) om dicht bij de klant te zijn. De Nederlandse investeerder HTP heeft o.a. de bedrijven Knauss Tabbert en Geiger Technologies overgenomen en daarmee werkgelegenheid in de regio kunnen behouden.

2011 5,1 miljard euro aan voertuigen en onderdelen aan Nederland. Dit is 7,4 procent van de totale export naar Nederland en 2,8 procent van de totale Duitse export in deze sector. De Spitzenclusters op het gebied van automotive in ZuidDuitsland zijn Spitzencluster Elektromobilität Süd-West in Baden-Württemberg (www.e-mobilbw.de) en M·A·I Carbon (www.mai-carbon.eu) in Beieren. De hierna genoemde clusters organiseren ook nuttige jaarlijkse bijeenkomsten waaronder “Zulieferertag Baden-Württemberg” in november in Stuttgart en “Zulieferer Innovativ” in juli in Ingolstadt. Overige clusters: n Autoland Baden- Württemberg - Netwerk uit acht regionale clusters - www.autoland-bw.de n Cluster Automotive met netwerk BAIKA, www.bayern-innovativ.de/cluster-automotive n Automotive Cluster Rhein-Main-Neckar, www.automotive-cluster.org Belangrijke beurzen op het gebied van Automotive in Zuid-Duitsland: n Automechanika, www.automechanika.com n eCarTec, www.ecartec.de n IAA, www.iaa.de

Pagina 13

Nederlandse bedrijven als NXP, Sensata, Brabant Alucast, Orlaco, Sycada, VIRO en Benteler (Helmond) zijn al succesvol op de Zuid-Duitse markt. Al deze bedrijven hebben een lokale vestiging (ingenieurs, maar soms ook productie) om dicht bij de klant te zijn. De Nederlandse investeerder HTP heeft o.a. de bedrijven Knauss Tabbert en Geiger Technologies overgenomen en daarmee werkgelegenheid in de regio kunnen behouden.

Belangrijke vakbladen: n n n n

Automobil Produktion, www.automobil-produktion.de Automobil Industrie, www.automobil-industrie.vogel.de ATZ Automobiltechnische Zeitschrift, www.atzonline.de Automobilwoche, www.automobilwoche.de

Websites: n www.vda.de - de brancheorganisatie voor de automobielindustrie in Duitsland. n www.zkf.com Zentralverband Karosserie- und Fahrzeugtechnik (ZKF) n www.asaverband.de Automobil-Service Ausrüstungen Verband (ASA) Een uitdaging voor de gehele sector vormt de energieverzorging en de prijsontwikkeling van grondstoffen. Er wordt intensief naar mogelijkheden gezocht om kosten en energie te besparen. De druk op toeleveranciers die metaal, kunststoffen of lakken verwerken, zal stijgen. Positief is dat dit mogelijkheden biedt voor bedrijven met slimme oplossingen. Een ander risico vormt het tekort aan vakkundig personeel. Zuid-Duitsland (vooral Beieren) is zeer actief op het gebied van het aantrekken van ingenieurs uit andere landen .

Pagina 14 #

Pagina 15

Topsector HTSM Machinebouw Nederlandse vertegenwoordiging: Consulaat Generaal München Duitsland is de grootste exporteur van machinebouw ter wereld. De Duitse machine- en apparatenbouw is de grootste werkgever in Duitsland en zorgt met meer dan 6000 bedrijven voor 950 duizend arbeidsplaatsen. De branche bestaat vooral uit MKB, 87% van de bedrijven heeft minder dan 250 werknemers en slechts 2% van de bedrijven heeft meer dan 1000 medewerkers. De machinebouwsector kan worden onderverdeeld in 32 subsectoren. Duitsland is in 16 van de subsectoren wereldleider. De machines voor de luchttechniek waren in 2011 de meest geimporteerde machines in Duitsland. Uit Nederland werd in 2011 voor 2,3 miljard euro aan machines en machine-onderdelen geïmporteerd, een toename van 15 procent t.o.v. 2010. Uit Zwitersland wordt er het meest geïmporteerd met een totaalwaarde van 4,4 miljard euro. De Duitse machinebouwers investeren jaarlijks rond de 13 miljard euro in R&D. De Spitzenclusters in Zuid-Duitsland op dit gebied zijn M·A·I Carbon (www.mai-carbon.eu) in Beieren en microtecSüdwest in Baden- Württemberg (www.microtec-suedwest.de). Pagina 16

Overige clusters: n Mechatronik und Automation Bayern, www.cluster-ma.de n Mechatronik Baden- Württemberg, www.mechatronik-ev.de n Produktion NRW www.produktion.nrw.de Belangrijke beurzen op het gebied van machinebouw/metaalbewerking: n Hannover Messe www.hannovermesse.de n Productronica www.productronica.com n EMO www.emo-hannover.de n Motek www.motek-messe.de n Blechexpo www.blechexpo-messe.de n Intec www.messe-intec.de Belangrijke vakbladen: n Maschinen Markt www.maschinenmarkt.vogel.de n Produktion www.produktion.de n VDMA LIKO, www.vdma.org. Na aanmelding wordt gratis een advertentie in “VDMA Nachrichten” geplaatst. Dit blad wordt elke maand aan alle leden (machinebouwers) toegestuurd. Websites: n www.vdma.org - VDMA is dé brancheorganisatie voor de machinebouw in Duitsland n www.vdw.de vereniging voor Duitse gereedschapsmachinebouwers n www.gtai.de het agentschap voor buitenlandse handel en investeringen van Duitsland. Klik voor het sectorrapport op – Industrien– Maschinen- und Anlagenbau

Pagina 17

Van de totale omzet in Duitsland nemen de drie deelstaten Baden-Württemberg, Beieren en Noordrijn-Westfalen een percentage van meer dan 80 procent voor hun rekening. De omzet is in 2011 met 15% gestegen naar 201 miljard euro.

Een uitdaging voor de gehele sector vormt de energieverzorging en de schaarste aan grondstoffen. Er wordt intensief naar mogelijkheden gezocht om materialen, kosten en energie te besparen. De druk op toeleveranciers zal stijgen. Dit biedt ook kansen voor Nederlandse bedrijven met slimme oplossingen op het gebied van energiebesparing en materialen. Een ander risico vormt het tekort aan vakkundig personeel (met name ingenieurs). Bekende grote machinebouwers in Duitsland zijn o.a. Siemens, ThyssenKrupp en Bosch. Nederlandse bedrijven leveren vooral systemen en onderdelen aan de Duitse machinebouw in het Zuiden. Deze toeleveranciers richten zich vooral op de bekende OEM-ers in het Zuiden, terwijl de grote groep familiebedrijven die hier zit (vooral in Baden-Württemberg) nog onontgonnen terrein lijkt. Nederlandse bedrijven zoals NTS, Nijdra, KMWE en VDL zijn al succesvol op de Zuid-Duitse markt. O.a. Vanderlande, Stork, VencoTec, Rademaker, Imtech, Aalberts Industries en Océ hebben lokale vestigingen in het Zuiden. Geschat wordt dat Nederlandse systeem toeleveranciers ongeveer 1/4e deel van hun omzet uit Zuid-Duitsland halen.

Pagina 18 #

Pagina 19

Topsector HTSM IT Nederlandse vertegenwoordiging: NBSO Frankfurt Het softwarecluster in het zuidwesten van Duitsland is “Europa‘s Silicon Valley”. Dit cluster omvat de steden Darmstadt, Karlsruhe, Kaiserslautern, Saarbrücken en Walldorf. Grote bedrijven zoals SAP AG en Software AG zijn hier gevestigd, evenals prestigieuze onderzoeksinstituten (Max-Planck-Instituten, Fraunhofer-Instituten) en talrijke innovatieve MKB´ers. Het Software Cluster werd in 2010 als een van tien Spitzencluster gekozen. Meer informatie over het Software Cluster vindt u op: www.software-cluster.com Van de top-10 softwarebedrijven in Duitsland, waaronder ook Software AG en SAP, zijn er acht hoofdkantoren in het zuiden van Duitsland gevestigd. Ook op het gebied van IT-consulting en systeemintegratie bedrijven is het zuiden met bedrijven als T-Systems in Frankfurt marktleider in Duitsland. In Frankfurt heeft de snelgroeiende internet hub DE-CIX (Duitse Commercial Internet Exchange) zich tot het grootste data-uitwisselingspunt van de wereld ontwikkeld. De DE-CIX stuurt ongeveer 90% van de Duitse en 35% van het Europese dataverkeer. Met meer dan 800 km dicht glasvezelnetwerk in Frankfurt en wijdverspreide VDSL2 breedbandverbinding biedt de regio een uitstekende infrastructuur. De snelle en goedkope dataverbindingen ondersteunen nieuwe, veeleisende diensten en een hoge gebruiksgraad. Pagina 20

Nederlandse bedrijven zoals Leaseweb, Getronics, Software Improvement Group (SIG) of InterXion hebben zich met succes in de regio Rhein-Main gevestigd. In 2010 werd SIG van de Software-Initiative Deutschland e.V. onderscheiden met de „Quality Award 2010“ en in april 2012 opende InterXion met een investering volume van 21 miljoen euro hun zevende data center in Frankfurt.

Brancheverenigingen: n Bundesverband Informationswirtschaft, Telekommunikation und neue Medien (BITKOM) e.V. www.bitkom.org n Bundesverband Interaktive Unterhaltungssoftware e.V. (BIU) www.biu-online.de n Bundesverband der mittelständigen Wirtschaft www.bvmw.de Clusters: n Software-Cluster (Rhein-Main-Neckar) www.software-cluster.com n BICCnet - Bavarian Information and Communication Technology Cluster www.bicc-net.de n Baden-Württemberg: Connected e.V. – bwcon www.bwcon.de/ n CyberForum e.V. www.cyberforum.de/ Evenementen: De grootste beurs op het gebied van IT vindt plaats in Hannover, de CeBIT. Regionaal interessante, specialistische beurzen zijn o.a. n LEARNTEC, Karlsruhe n IT-Trans, Karlsruhe n conhiT, Berlijn n Cloudzone IT, Karlsruhe n IT & Business, Stuttgart Pagina 21

Van de totale omzet in Duitsland nemen de drie deelstaten Baden-Württemberg, Beieren en Noordrijn-Westfalen een percentage van meer dan 80 procent voor hun rekening. De omzet is in 2011 met 15% gestegen naar 201 miljard Euro.

Vakbladen : n n n n

IT Business News - www.it-business.de/ Computer Reseller News - www.crn.de/ Channel Partner - www.channelpartner.de/ Computer-Zeitung - http://www1.computerzeitung.de

Ook de clusters bieden talrijke evenementen rond verschillende IT-thema’s aan. Actuele evenementen zijn via de verschillende websites te vinden en bieden een goede mogelijkheid om in contact te treden met bedrijven uit de regio.

Pagina 22 #

Pagina 23

Topsector HTSM Elektronica Nederlandse vertegenwoordiging: NBSO Frankfurt Na de machinebouw is de elektro-industrie de grootste industrietak in Duitsland. Ongeveer twaalf procent van de totale Duitse industriële productie worden toegeschreven aan de elektro-industrie. De directe bijdrage van deze tak aan het bruto binnenlands product van Duitsland bedraagt drie procent. Het volume van de uitvoer in deze sector was 155 miljard euro in 2011 en was opnieuw hoger dan het jaar ervoor. 40 Procent van hun omzet maakt de elektro-industrie met product- of assortiment innovaties. Op investeringsgoederen vallen 78 procent van de omzet, twaalf procent op onderdelen en tien procent op consumptiegoederen. Naast Noordrijn-Westfalen zijn Beieren, Baden-Württemberg en Hessen de drie belangrijkste plaatsen voor de Duitse elektrotechnische industrie. De grootste bedrijven in de industrie, zoals Siemens, Bosch, en Schäffler zijn in het zuiden van Duitsland gevestigd. De belangrijkste Nederlandse bedrijven in de elektronicabranche in Zuid-Duitsland zijn Imtech, Philips, Océ en NXP. Imtech is in Duitsland één van de sterkste spelers op de markten van gebouwen en industrie. Het bedrijf bedient circa 5.500 klanten met ruim 18 vestigingen in Zuid-Duitsland. In Beieren zijn veel bedrijven op het gebied van vermogenselektronica actief. De waardeketen van de vermogenselektronica omvat fabrikanten van onderdelen, van Pagina 24

Volgens cijfers uit het jaar 2009 hebben 50% van de Nederlandse ondernemingen een kantoor in NoordrijnWestfalen, 40% zijn in Zuid-Duitsland gevestigd en de overige 10% zijn verdeeld over de rest van Duitsland.

complexe componenten tot aan apparaten en faciliteiten die in elektronische systemen worden gebruikt. In Beieren werken ongeveer 550 bedrijven met rond 110.000 medewerkers op het gebied van vermogenselektronica. Ruimtelijke focus voor deze branche zijn de regio´s Neurenberg en München. In Hessen ligt een zwaartepunt op optische instrumenten en fotografische apparatuur. De grootste omzet bereikt de branche met precisie-instrumenten op het gebied van meet-, controle-, en regeltechniek, optica en de fabricage van klokken, en met producten uit de medische technologie. Meer dan 300 elektrotechnische bedrijven in Hessen zijn in Frankfurt en in de Lahn-Dill regio actief. Brancheverenigingen: n VDE Verband der Elektrotechnik Elektronik Informationstechnik e.V. www.vde.com n ZVEI - Zentralverband Elektrotechnik- und Elektronikindustrie e.V. www.zvei.org Clusters: n Cluster Leistungselektronik www.clusterle.de/ n HESSENMETALL Mechatronik-Cluster http://cluster-initiative.de/die-initiative/ Pagina 25

Evenementen: De grootste beurzen op het gebied van elektronica zijn: n n n n

Electronica in München Light + Building in Frankfurt IFA - Consumer Electronics Unlimited in Berlijn CeBIT in Hannover

Specialistische beurzen zijn bijvoorbeeld: n InnoTrans in Berlijn n Security Essen in Essen n PCIM - Power Conversion Intelligent Motion in Neurenberg n SPS / IPC / Drive in Neurenberg Vakbladen: n n n n

Pagina 26 #

Markt & Technik - www.elektroniknet.de Elektronik-Praxis - www.elektronikpraxis.vogel.de/ Elektronik - www.elektroniknet.de Elektronik Journal - www.elektronikjournal.de/

Pagina 27

Topsector Life Sciences & Health Medische Technologie Nederlandse vertegenwoordiging: NBSO Stuttgart Duitsland is de grootste markt voor medische technologie in Europa. In 2010 behaalde de branche een omzet van rond de 20 miljard euro (+ 9,4 procent ten opzichte van het jaar ervoor). De medische industrie exporteert veel (ca. 60-65 %) met de EU als de belangrijkste afzetmarkt. In 2009 werd er in Duitsland ruim 26 miljard euro aan medische producten uitgegeven, waarvan 13,9 miljard euro aan medische hulpmiddelen. Onderzoeksbureau Business Monitor International (BMI) gaat uit van een gemiddelde groei van 4 procent per jaar tot 2016. Voor Zuid-Duitsland is medische technologie een van de belangrijkste motoren van innovatie en economische groei. Beieren telt circa 250 bedrijven op dit gebied, Baden-Württemberg zelfs meer dan 570. Het is dan ook niet verwonderlijk dat de meeste Spitzencluster in deze regio liggen. Dit zijn clusters die door het bondsministerie van Onderwijs en Onderzoek (BMBF) zijn geselecteerd voor een subsidie van veertig miljoen euro voor vijf jaar voor de uitvoering van hun strategie. In deze clusters bundelen bedrijven, onderzoeksinstellingen en andere organisaties hun krachten op het gebied van technologie en innovatie in een bepaalde regio. Pagina 28 23

De Spitzenclusters op een rij: n BioRN- Zellbasierte & Molekulare Medizin Rhein-Neckar, www.BioRn.org Biotechnologie / Life Science, Baden-Württemberg n Biotech Cluster Bayern, www.biotech-bayern.de n M4, www.m4.de n Medical Valley, www.medical-valley-emn.de Biotechnologie / Medische technologie, Beieren Andere interessante clusters in Zuid-Duitsland zijn bijvoorbeeld: n n n n

Forum MedTech Pharma, www.medtech-pharma.de Bio Pro Baden-Württemberg GmbH, www.bio-pro.de Bioregion STERN, www.bioregio-stern.de/biotech_medtech Rhein-Main-Cluster Chemie & Pharma, www.rhein-main-cluster.de

Belangrijke beurzen op dit gebied in Zuid-Duitsland: n n n n n

MedTec Europe, Stuttgart, www.medteceurope.com Analytica, München, www.analytica.de Expopharm, München, www.expopharm.de MedTech Pharma, Neurenberg, www.medtech-pharma.de TechnoPharm Neurenberg, www.technopharm.de

Pagina 29

Belangrijke vakbladen: n n n n n n n n n

Ärzte Zeitung, www.aerztezeitung.de Deutsches Ärzteblatt, www.aerzteblatt.de Das Krankenhaus, www.daskrankenhaus.de E-Health-Com, www.e-health-com.eu Krankenhaus: Technik + Management, www.ktm-journal.de KU Gesundheitsmanagement, www.ku-gesundheitsmanagement.de Management und Krankenhaus, www.management-krankenhaus.de medizin&technik, www.medizin-und-technik.de mt - medizintechnik, www.mt-medizintechnik.de

Het NBSO Stuttgart heeft in de afgelopen jaren talrijke LS&H bedrijven mogen begeleiden, die zeer actief zijn (geworden) in Zuid-Duitsland. Het kantoor ontvangt aanvragen over de meest uiteenlopende gebieden in de gezondheidsmarkt voor geheel Duitsland. Van de A van aandrijfcomponenten voor ziekenhuisbedden, aangepaste kleding, alarmeringssystemen voor de gezondheidszorg en ambient assistent living tot de Z van ziekenhuissoftware, zorgregistratiesystemen en zwangerschapsmonitoring. Het NBSO Stuttgart helpt u graag verder.

Belangrijke websites: n Bundesverband Medizintechnologie e.V. (BVMed), www.bvmed.de - Branchenbericht medizin technologie des BVMed 2012 n Spectaris - Deutscher Industrieverband für optische, medizinische und mechatronische Technologien e.V., www.spectaris.de Als sterke trends gelden computerisering (ICT), molecularisering (biotechnologie, cel- en weefseltechniek) en miniaturisering (micro-systeemtechniek, nanotechnologie en optische technologie). Pagina 30 #

Pagina Pagina31 #

Topsector Energie Energie

De duurzame-energiesector groeit hard. Er zijn (volgens gegevens uit 2011) 380.000 mensen werkzaam in de sector en de vraag naar goed geschoold personeel is vooral in de windenergiesector enorm hoog. Studenten die elektrotechniek of een gespecialiseerde duurzameenergie-opleiding volgen, worden vaak al voor het eind van hun studie ingelijfd door bedrijven.

Nederlandse vertegenwoordiging: Ambassade Berlijn Het thema energie staat hoog op de Duitse politieke agenda. In 2010 besloot de regering dat de Duitse CO2 uitstoot in 2050 80-95% lager moet liggen dan in 1990. Na de nucleaire ramp in Fukushima in 2011 besloot de Bondsregering om alle kern centrales uiterlijk in 2022 te sluiten en nog sterker in te zetten op duurzame energie in combinatie met energiebesparing. In 2050 moet duurzame energie in 80% van de stroom en in 60% van de totale energiebehoefte van Duitsland kunnen voorzien. Voor kolencentrales is op termijn ook minder plaats. Voor gas en gascentrales is een rol weggelegd als transitiebrandstof. Het leeuwendeel van de Duitse stroom komt straks echter uit al dan niet decentraal opgewekte (offshore) windenergie, zonneenergie, biomassa en waterkracht. Maar ook andere technologieën als geothermie krijgen ruim baan. Bij de stimulering daarvan kan Duitsland terugvallen op de zeer succesvolle Erneuerbare Energien Gesetz die vaste afnameprijzen garandeert voor opgewekte duurzame energie. Intussen is het aandeel duurzame energie in de stroomvoorziening dankzij dit beleid al opgelopen tot boven de 20%. In de transportsector wordt vooral ingezet op de introductie van elektromobiliteit. De ambities zijn enorm. In 2020 moeten 1 miljoen elektrische voertuigen op de Duitse wegen rijden. Dit alles vereist een grondige ombouw van het energieverzorgingssysteem: de “Energiewende”. Maar Duitsland is als resultaat van dit al hét voorloperland op het gebied van duurzame energie, zowel in de productie als bij de ontwikkeling van nieuwe technologie. De ‘Energiewende’ heeft met name ook gevolgen voor de geïndustrialiseerde Zuid Duitse deelstaten,

Pagina 32

Pagina 33

waar kernenergie op dit moment nog in een groot deel van de stroombehoefte voorziet. Vooral Baden Württemberg en Beieren hebben inmiddels ambitieuze eigen plannen ontwikkeld en plannen grote investeringen in de uitbouw van duurzame energie (met name wind, zon, bio-energie en waterkracht), de verbeteringen van het stroomnet (smart grids en opslag), het efficiënter opwekken van stroom (warmte-kracht koppeling), energie efficiëntie in gebouwen en industriële processen, uitbreiding van het gasnet en elektromobiliteit. Dit biedt veel kansen voor Nederlandse bedrijven en opent mogelijkheden voor samenwerking op het gebied van onderzoek. De onderzoeksstrategie van de Bondsregering is in de zomer van 2011 voor de komende 3,5 jaar vastgelegd en geeft in detail aan waar de accenten worden gezet. Er is voor de periode 2012-2014 3,5 miljard euro beschikbaar voor energie-onderzoek. Een aantal Zuid-Duitse clusters op dit gebied is: n Forum Organic Electronics (Spitzencluster) www.innovationlab.de n EnergieRegion Nürnberg - www.energieregion.de n Clean Tech - zukunftsenergien.region-stuttgart.de n Cluster Energie & Umwelt - www.m-r-n.com n Kompetenzzentrum Umwelttechnik KURS www.kurs-net.de n Netzwerk Umwelttechnologie Bodensee www.bodensee-standortmarketing.com Pagina 34

n Regional Cluster Freiburg Green City - www.greencity-cluster.de/ n Cluster Energietechnik - www.cluster-energietechnik.de n Cluster Energietechnologie - www.bayern-innovativ.de/cluster-energietechnik/ Belangrijke beurzen in Zuid-Duitsland: n ELTEC - Elektro- en energietechniek, Nürnberg n CEP CLEAN ENERGY & PASSIVEHOUSE, duurzame energie, energie-efficiënte gebouwen, Stuttgart n GeoTHERM, Offenburg n Intersolar Europe, Zonne-energie, München n RENEXPO® - Internationale energievakbeurs, Augsburg n IFH/Intherm - Klimaattechniek, Nürnberg Belangrijke websites: Er zijn tal van brancheorganisaties actief op het terrein van duurzame energie. Voor meer informatie hierover kunt u contact opnemen met de Economische Afdeling van de Ambassade in Berlijn ([email protected]). Zie voor het regionale energiebeleid per deelstaat: n Beieren: Staatsministerie voor Economie, Infrastructuur, Verkeer en Technologie (www.stmwivt.bayern.de) en het Staatsministerie voor Gezondheid en Milieu (www. www.stmug.bayern.de) n Baden-Württemberg: Ministerie voor Milieu, Klimaat en Energie (www.energie.baden-wuerttemberg.de) n Hessen: Ministerie voor Milieu, Energie, Landbouw en Consumentenbelangen (www.hmuelv.hessen.de). Pagina 35

Mogelijkheden voor het Nederlandse bedrijfsleven diger. Voor meer informatie kunt u contact met de Nederlandse vertegenwoordiging van uw sector opnemen (zie voor contactgegevens de laatste pagina van dit boekje). n Daarnaast kan de Centralvereinigung Deutscher Wirtschafsverbände für Handelsvermittlung und Vertrieb (kort: CDH), u wellicht verder helpen. Dit is de brancheorganisatie van Duitse handelsvertegenwoordigers. U vindt hen online op www.cdh.de

Wilt u ook zakendoen in Zuid-Duitsland, of wilt u uw kennis en contacten nog verder uitbreiden? Wellicht komt u dan verder met de volgende informatie. n Als u op zoek bent naar afnemers, kijkt u dan eens op n Wer Liefert Was (www.wlw.de) – een gratis online database met Duitse leveranciers n Key Technologies in Bavaria (www.bayerninternational.de/aktiv-in-bayern/key-technologies-in-bavaria/) – een gratis online database van Beierse bedrijven, onderzoeksinstituten en brancheverenigingen n AUMA (www.auma.de) – een compleet overzicht van vakbeurzen die in Duitsland worden georganiseerd. n XING (www.xing.com) – de Duitse versie van het bekende social network LinkedIn. Hier kunt u vaak namen van Duitse inkopers of andere contactpersonen vinden. n Zoekt u een handelsvertegenwoordiger? n Via de website van het Consulaat München (mun.niederlandeweb.de) kunt u uw bedrijf laten opnemen in een overzicht van bedrijven dat een handelsvertegenwoordiger zoekt. Het consulaat geeft uw contactgegevens dan door aan geïnteresseerde handelsagenten. n Ook via een zakenpartnerscan kan het Nederlandse postennetwerk Duitsland voor u op zoek gaan naar een handelsvertegenwoorPagina 36



n Voor een overzicht van Duitse Kamers van Koophandel (in het Duits: Industrie- und Handelskammer (IHK)) kijkt u op www.dihk.de

n Organisaties die het Nederlandse bedrijfsleven in Duitsland ondersteunen zijn er natuurlijk ook. De contactgegevens van de Nederlandse overheidsvertegenwoordigingen vindt u op de laatste pagina van dit boekje. U kunt ook eens een kijkje nemen bij n De Duits-Nederlandse Handelskamer (www.dnhk. org/), een Duits-Nederlandse organisatie die op allerlei manieren doet aan handelsbevordering tussen beide landen n De Duits-Nederlandse zakenclub, (Deutsch-Nie derländisch Geschäftsforum, DNG) – www. dngonline.de , die met name de relaties tussen Nederland en Zuid-Duitsland wil versterken.

Pagina 37

Neem contact met ons op! Kunnen wij u verder helpen, of heeft u na het lezen van dit boekje interesse in de dienstverlening die de Nederlandse vertegenwoordigingen in uw sector aanbieden? Neemt u dan vooral contact met ons op!

Sectoren: Automotive en Machinebouw Consulaat-Generaal der Nederlanden te München Economische Afdeling Nymphenburger Straße 20a, 80335 München T: +49 (0) 89 2060 26 714 E: [email protected] W: www.mun.niederlandeweb.de Sector: ICT, Games, elektronica & elektrotechniek Netherlands Business Support Office Frankfurt am Main Friedrich Ebert Anlage 36, 60325 Frankfurt am Main T: +49 (0) 69 244 333 133 E: [email protected] W: www.nbso-frankfurt.de Sector: Life Science & Health Netherlands Business Support Office Stuttgart Friedrichstraße 15, 70174 Stuttgart T: +49 (0) 711 490 39-830/-835 E: [email protected] W: www.nbso-stuttgart.de Sector: Energie Nederlandse Ambassade te Berlijn Economische Afdeling Klosterstraße 50, 10179 Berlijn T: +49 (0)30 20956213 E: [email protected] (algemeen) of [email protected] (R&D) W: www.bln.niederlandeweb.de Pagina 38

Ambassade Berlijn bln.niederlandeweb.de +49 (0) 30 209 56 460 Specialismen: creatieve industrie, duurzame energie, milieutechnologie, food & flowers

Netherlands Business Support Office Hamburg www.nbso-hamburg.de +49 (0) 40 376 44 460 Specialismen: lucht- en ruimtevaart, maritieme industrie

De economische taken van de Nederlandse vertegenwoordigingen in Duitsland zijn per sector onderverdeeld. In de hier afgebeelde overzichtskaart ziet u welke sector bij welke post behandeld wordt.

Consulaat-Generaal Düsseldorf dus.niederlandeweb.de +49 (0) 211 17 93 01 24 Specialisme: dienstensector

Netherlands Business Support Office Frankfurt am Main www.nbso-frankfurt.de +49 (0) 69 244 333 144 Specialismen: ICT & Games, elektronica, elektrotechniek

Netherlands Business Support Office Stuttgart www.nbso-stuttgart.de +49 (0) 711 490 39 830 Specialismen: medische technologie, gezondheidssector, biotechnologie

Berlin Brandenburg

Sachsen

Netherlands Business Support Office Leipzig www.nbso-leipzig.de +49 (0) 341 12 98 370 Specialisme: transport & logistiek

Consulaat-Generaal München mun.niederlandeweb.de +49 (0) 89 20 60 26 713 Specialismen: automobielindustrie, machinebouw Pagina 39