Wegen naar de Toekomst Ministerie van Verkeer & Waterstaat

Wegen naar de Toekomst Ministerie van Verkeer & Waterstaat

'

,

'

Kindekekeningeen Jenaplanschool Gouda

+

aan de KUB en bemiurskundjg advisLr .'

Peter Schaap ,-,@rijver van onderqdere kinderboeken, sciencefiction en liedjes

+

Marten Bierman - planoloog en stedebouwkundige,

Nawoord

lid Eerste Kamer

+

+

,,

futurologen bijTechnolrénds

~

,

.

+

'

,

Kerckebosch -Zeist

Maunce de,Hond, Generd Pariner KOM. internet Competente N&O&

~

Cècely Loontjens (Korbee & Hovelynck)

Drul<

, '

Rob Creerners en drs. Jaap W.P. Bloem .

+

PetePronk, Verhalenatelier Pete Pronk -, Amsterdam ,

+

~....

~~~~,

.

,

. . ~. .

N.V.

Grafisch ontwerp -;E,,en'p&ker.

utre&

~

-

,.-~ ~

,..,

-.

.

36 Sociale samenleving

51

"Virtuele mobiliteit in 2030 tegen

Tijdsbeleving

de achtergronden van de

"Kanteljaar 2030: Van ruisrevolutie

sociale samenlevingspatronen"

naar virtueel realisme"

Goos Eilander

ir. Marten Bierrnan

66 Mobiliteit en VeNOer "Beweging in een virtuele toekomst" Annernarie van Ewyck

76

. ,-

Dit boekje is een bundeling van materiaal dat ais inspiratie diende voor het samenstellen van het toekomstbeeld van Virtuele Mobiliteit, één van de vjer thema's waar het innovatieprogramma Wegen naar de Toekomst in 1999 en 2000 aan werkt. Een groot deel van dit materiaal is samen-

gebracht om de deelnemers aan zogenaamde stemsessies van Virtuele Mobiliteit in de zomer van 1999 vooraf over het onderwerp te informeren. In deze en andere sessies waarin verschillende belangenhebbenden en geïnteresseerden hun stern Ietierlijk konden laten horen zijn de bouwstenen voor het toekomstbeeld verzameld. Het inspiratiedocument. samengevoegd door het themateam Virtuele Mobiliteit, bevat citaten uit interviews die gehouden werden met deskundigen en uil de Projectgroep Questa van het Ministerie van Verkeer en Waterstaat. tekstdelen uit rapporten. praktijkvoorbeelden uit diverse publicaties en essays gemaakt door auteurs met verschillende achtergronden. Samen vormen ze een bonte collage, dat gezamenlijk een actueel overzicht vormt over Virtuele Mobiliteit nÚ en in de toekomst. Het is geen volledig en uitputtend werk, maar het inspiratiedocument geefi een beeld van de ontwikkelingen op dit gebied. Zes thema's komen aan bod: werken en leren, sociale samenleving. consument en markt, tijdsbeleving. recreëren en mobiliteit en vervoer.

Elk thema is beschreven in een essay. Zeven auteurs zijn uitgenodigd om vanuit hun discipline een ondeiwerp te beschrijven. De ideeën die verzameld werden tijdens sessies in de zomer van 1999 vormden hun uitgangspunt. Het eerste essay, geschreven door prof. dr. Paul Frissen, is een

inleiding waarin alle thema's aan bod komen. De andere hoofdstukken gaan steeds in op één onderwerp. De verhalen in deze hoofdstukken zijn door diverse auteurs op persoonlijke titel geschreven en zijn bedoeld om tot discussie te leiden.

,

impulsen te geven aan technische innovaties en nieuwe werkmethodes. Wegen naar de Toekomst voert haar programma uit in samenspraak en in samenwerking met externe partneB. zoals expeits. (organisaties van) weggebruikers en andere belangen- en deskundigenorganisaties. Het programma concentreert zich in tweejaarlijkse cycli op verschillende innovatiethema's. Die leveren elk een toekomstbeeld op voor de lange termijn en monden uit in concrete demonstraties of proefprojecten als eerste stap voor eventuele verdere ontwikkeling door overheids- en marktpartijen. Daarmee realiseert het programma een koppeling tussen langetermijndenken en kortetermijndoen. Dialoog & Samenwerking. Creativiteit & Vernieuwing, Korte & Lange termijn. Het zijn vaste ingrediënten van Wegen naar de Toekomst. De eerste cyclus van Wegen naar de Toekomst heeft al verschillende innovatieve perspectieven en proefprojecten opgeleverd zoals Floating Car Data, Dynamische rijstrookmarkering en een ZOAB-spoelsysteem. Wegen naar de Toekomst ontwikkelt in 1999 en 2000 uitdagende langetermijnperspectieven en concrete proefprojecten en demonstraties voor vier innovatiethema's: WegArchitectuur2030, Flexibele Infrastructuur, Wegdek van de Toekomst en Virtuele Mobiliteit. De relaties tussen de thema's zijn verbeeld in het figuur hiernaast.

innovaiiethema Virtuele Mobiliteit Virtuele Mobiliteit is één van de vier innovatiethema's van Wegen naar de Toekomst in de periode 1999 en 2000. Het is de bedoeling een impuls te geven aan een toekomstbeeld, waarin de

6

betekenis van virtuele mobiliteit in 2030 duideiijk wordt. Het themateam heeft een toekomstbeeld ontwikkeld waarin de mogelijke toepassingsgebieden van Virtuele Mobiiiteit als alternatief voor fysieke mobiliteit in het jaar 2030 worden geschetst. Het team beschouwt virtuele mobiliteit als een extra keuzemogelijkheid naast of in combinatie met fysieke mobiliteit van personen en goederen over wegen, water, raii en door de lucht. Informatie- en communicatietechnologie speien hierin een belangrijke rol, wat tot uitdrukking komt in de mogelijkheden van onder meer de digitale snelweg, telewerken, viriuai reality-vergaderen. Maar ook minder voor de hand liggende facetten van virtualiteit. zoals telepathie, gaat het themateam niet uit de weg. Parallel aan het ontwikkelen van het toekomstbeeld wordt gekeken naar de huidige mogeiijkheden. in het komende jaar worden twee concrete proeven, pilots uitgevoerd waarmee de eerste verkennende stappen worden gezet op weg naar het toekomstbeeld voor het jaar 2030.

De voorloper van dit inspiraüedocument werd samengesteid voor de stemsessie die op 31 augustus 1999 plaatsvond. Daain stonden zes onderwerpen centraal die ook voor dit document het uitgangspunt vormen. Er zijn ook verschillen. In deze versie zijn prahjkvoorbeelden opgenomen waaruit blijkt dat nu al hard a a n het verbeteren van virtuele mobiliteit gewerkt wordt. En iiiustratieve teksten die erop wijzen dat ontwikkelingen op dit gebied ook in Nederland op steun kunnen rekenen. Na de stemsessie in augustus heeft Virtuele Mobiliteit in 1999 sessies gehouden waarin de eerder verzamelde kansrijke aangrijpingspunten, onzekerheden en plus- en minpunten gebruikt werden voor het samenstellen van het toekomstbeeld Virtuele Mobiliteit. Daarna zijn er stapstenen op weg naar 2030 geformuleerd en ideeën vormgegeven voor proefprojeden die in 2000 worden uitgevoerd. Meer informatie over Virtuele MobiliteR en Wegen naar de Toekomst kunt u vinden op internet: htip://www.minvenw.nI/iws/wnt/vm

Voor meer informatie kunt u ook contaci opnemen met: Vidorine Binkhorst, tel. 015 2691373 of via mail [email protected]

Si1 Dekker, tel. 015 2512439 of via mail [email protected]

Zes onderwerpen

Werken en leren Stel u werkt of studeert in h d jaar 2030. Hoe gaat dat in zijn werk? Gaat u naar school of naar

De eerste ideeën voor uitwerking van het thema Virtuele Mobiliteit

kantoor? Of leert en werkt u thuis in uw eigen omgeving en zoekt u virtueel contact met uw collega's of docenten via de PC? Hoeveel tijd zijn we anno 2030 kwijt aan leren en werken?

* ...

Wat vinden we belangrijk? En: Hoe vergaren we kennis? Dat zijn vragen die we ons kunnen stellen.

zijn samengebracht onder zes noemers. Hiernaast volgt een korte

Sociale samenleving

Stel u 2030 voor. Hoe ziet onze sociale samenleving er uit? Vragen die daarbij spelen zijn: Hoe gaan we met elkaar om? Welke 'grenzen' kennen we in de wereld? Hoe communiceren we met elkaar? Hoe is de samenleving opgebouwd? Is er een kloof tussen oud en jong, arm en rijk? Wat ziin onze normen en waarden? Consument en markt Stel u bent consument in 2030. Waar doet u uw boodschappen? Hoe betaalt u? Welke producten koopt u via internet en welke producten koopt u in de winkel? Welke goederen/produden worden geproduceerd, waar heeft u behoefte aan? Tijdsbeleving Hoe staan we tegenover het fenomeen tijd in 2030. Werken we nog steeds van 09.00 tot 17.00 uur, van maandag tot en met vrijdag? Moeten we drie weken op vakantie om uit te rusten? Of kunnen we een vakanüe van 3 weken in 1 uurtje virtueel beleven met hetzelfde effect?

Probeer u te verplaatsen in 2030 en de manier waarop we tijd beleven. Recreeren Hoe recreëert u in 2030? Welke mogelijkheden zijn er, virtueel en fysiek en waar beleeft u plezier aan? Denk aan: museumbezoek. reizen. sport en spel, film en muziek. festiviteiten en evenementen. koken, uit eten en nog veel meer. Mobiliteit en vervoer Op welke wijze verplaatsen we ons in 2030 en hoe vervoeren we onze goederen? Is er nog steeds sprake van congestie op onze wegen? Welke virtuele alternatieven zijn

gemeengoed geworden? Wat

is

het overheidsbeleid? Kortom hoe 'verkeren' we in 2030)

Dat zijn vragen die rond dit thema centraal staan.

8

naa; zeest. DOOR VIRTUELE MOBILITEIT N I E T M I X D E R P E R S O N E K V E R K i I R 1iIAb.R WEL AKDER T I J D S T I P , ANDER DOEL,S P R E I D I N G FILES Blljuende psychologische behoefte aan mbilite:t @ aail face to face-cor,:act Onze totale mobiliteitsbehoefte zal waarrchijnlilk hetzelfde blilven De eerste fac:or IE onze blilvende psychologische behoefte aan mobiliteit. Onze uerplaa!singstild IE door de decennia heen constant gebleven, ook z l kregen we nog zoveel mogelqidieden o m ons sneller af minder te verplaatsen Ditstaztbekendalrde'wetvail Erei'er' u;evindenhetblijkbaarFi]nommobieitezijn.gewoon om de mobiliteit zelf, en dus worden we nier minder mobiel als dat technisch en organisatorisch mogeliik wordt Her fraaie adagium ~ L L benihtcnvcikncr T = minder uitloeigosirr. gaat dus helaas niet op. Afstandenzipin de Ioopdeieeuwenkieinprg~wordendoor deuitvinding van nipiiweveivoeriniddelenen de conhnue mnovme (leer. versnelling) daarvan. Daarmee weid het niimteliike iande!ingnbereii van bïrg.-irvergioat. Deversnel!?ngvznonze fysiekevervoermiddelen ende mogeli~kheidvanF,nueelipi plaats van fysiekvervoer hebben erechteralleenmaariocge!eiddat wegro!erege~iedenzijo gaan beslaanin ocze contacten. De dooi snelheid gewonnen njd investeerden we niet in extra vrije uunjes bil het haardvuur. Fragmentuit: maar in langere afstanden NZ verloop van tild komt er rerandenng in de riiimtelilke verdeling v a 3 bestemmingen en worden lange afstanden de norm De Duitse burger legde !n 1950gemiddeld 2 O O Y E~,, van A bid, naar een duurzame kilometer per jaai af tegen i5.000 kilometer rond 2 0 0 0 . Uit telewerkondeizoekS blijkt dat het deel van de bevollang dat anno nu telewerk?, wel degelilk een netwerkamen/ev,ng, nobilitebrvermindenng te zien geeft. De dag af dagen dat t h w s gewerkt wordt, verdejn? hun aandeel discusriestukA toekomstwoon-werkverkeer UI: de spits. Nog mo01ei. dit leidt niet tot erna autoverplaatsingen rondom het huis. verkenning, Ministerne van VROM,september 1999. alleen tot meei verp1;atningen te voet en per fiets, endaar kan niemand bezwaar tegen hebben

9

Kroniek van Virtuele Mobiliteit ~

Toekomstvoorspellingen Een aantal auteurs en Maurice de Hond geven het in deze

bundel al aan: het voorspellen van de toekomst gaat gepaard met een grote mate van onzekerheid. Onzekerheid waar ook het themateam van Virtuele Mobiliteit mee worstelde bij het voorbereiden en uiteindelijk het samenstellen van het toekomsibeeld over dit thema. Komen we wel uit waar we willen? Hoe begaanbaar is het pad dat we uitgestippeld hebben? En wat als we onderweg van gedachten veranderen? ~

..~ ~. . ~

~

'

~

Wegen naar de Toekomst is-één van de groepen binnen het Ministerie en één van de velen daarbuiten die zich richt op toekomstige ontwikkelingen. Om een idee te krijgen hoe de

~

Nederlandse infrastructuur er over dertig jaar uiiziet worden er in dit innovatieprogramma dialoogsessies vormgegeven waaraan experts, belanghebbenden en burgers deelnemen. Hoe het proces ook ingericht wordt, de toekomst blijft onzeker. Toch is het voor organisaties als

',

Verkeer & Waterstaat noodzakelijk om ver vooruit t e kijken. Om grote infrastructurele werken ~

te realiseren, maar vooral om te anticiperen op en te participeren in belangrijke ontwikkelingen. ~

Een cirkel van fragmenten Prof. dr. Paul Frissen, bestuurskundig adviseur,

werkzaam aan de Katholieke Universiteit Brabant

1999 Het einde van het miilennium naderi Veei energie en creativiteit is verioren gegaan mei de Y-2-K problemen. Bedrijven geven garsnties dat de mythe van beheersbsarheiddie deze probiemen heeft veroorzaakt r e ook wel ral oplossen. Tjrnrner is de tragische held ervan. in de Verenigde Staten trekken PC-hippies zich terug uit de grote steden om te krinnen overleven De Verenigde Naties publiceren een rapport waaruit blijkt dat de grote meerderheid van de wereidbevolking niet eens een telefoon heeft

~~~~~~~~~~~~~

2000 ~~~~

De parlementaire enquête heeft uitgewezen dat de iimmer-aanpak van het millenniumpro-

~~~~~~

bleem tot forse crises heeft geleid. Alleen orgenisaties die hebben vertrouwd op onmiddeilijk leervermogen in relatief chaotische situaties waren succesvol. De overheid heeft het daarom veel beter gedaan dan de meeste bedrijven. Ieders concisie is dat een overgang naar internetgebaseerde technologie onvermijdelijk is. Om middelen daarvoor vrij te maken wordt het budget voor fysieke infrastruciuur dramatisch gekort Dit ondanks de fanztieke lobby van Nederiand Distributieland en de ANWB.

2001

-~. .-..

Een alliantie van overheden, bedrijven en maatschappelijke organisaties bereikt een akkoord De financiering van ICT in het onderwijs wordt ingrijpend veranderd. Op basis van een publiek-privaat arrangement (collectieve middelen en verzekeringen) krijgt elk kind een budget voor de jaarlijkse aanschaf van een 'state-of-the-ari-notebook', netwerkvoorzieningen en software Educztieve softwsre zal gratis worden vervaardigd door de spelindustrie. Lara Croft als onderwijzeres

12

2030 Grote verwachtingen bestaan over de inteiligente combinatie van nano-technologie en genetische modificatie. Veel ouderdomsziekten kunnen worden bestreden, waardoor ouderen veel langer in het arbeidsproces kunnen blijven en de dramatische tekorten op de arbeidsmarkt enigszins kunnen worden verlicht Groot bijkomend voordeel

I

is

dat het maatschappelijk geheu-

gen op peil blilft De in de afgelopen decennia opgetreden culturele veranderingen hebben dit geheugen namelijk fors aangetest. Dat is een onvermoed gevolg gebleken van de veranderde leerstrategieën die ICT heeft meegebracht (focus op actuele content en een zwaar leunen op intelligente agenten).

2029 Het gebruik van 'holo-virtuality' ("Beam me up. Scotty") is wijd verbreid. Uiteraard was dat vele jaren geleden al zo in de wereld van amusement en seks Achteraf blijkt dit tot brede acceptatie en gewenning te hebben geleid, waardoor nu ook sociaal, economisch en organisatorisch deze techniek begint door te dringen. De lang voorspelde teloorgang van de centraal geleide en op

'~

een of meer fysieke plekken gevestigde bureaucratische organisatie neemt een aanvang.

2028

~. .~. ('A-

Het beeld van gebouwd Nederland is fors veranderd. De virtuele woning wordt een steeds vertrouwder beeld. Dit huis is volledig smart Dat betekent dat elke wand van het huis van binnen multimediaal is en als batterij, beeldscherm en cornmunicaüenetwerk tegelijk functioneert Daken zijn energiecollectoren;vloeren en kelderruimten zijn recyclingsystemen. Maar het meest opmerkelijke is de buitenkant 'Wees uw eigen archited'-smattware maakt het mogelijk om het uiterlijk ~

op ieder gewenst moment van gedaante te laten wisselen. interessant is dat de bestaande architectuurprofessie een gat in de maikt heeft ontdekt: er blijk: namelijk behoefte aan voorgepro~

grammeerde pakketten, die een bepaalde still representeren. M e t name retro is erg populair.

13

_

_ ~.

~De fileproblematiek ~ staat hoog op de agenda. De beëindiging van het investeringsprogramma in fysieke infrastructuur leidt tot veel verzet. Vooral nu duidelijk is geworden dat al enige jaren bin-

, ,

nen het ministerie van Verkeer en Waterstaat beleidsnotities circuleren, waarin volgens het ambtelijk apparaat de files een non-probleem zijn, zit de minister in een ingewikkeld parket. Ze moet toegeven dat het infrastructuurbeleid al jaren gedomineerd is door een aantal lobby's, die de 'economie van het verleden' verdedigen. Natuurlijk zal de mobiliteit blijven toenemen Iedereen is het erover eens dat de technologie niet tot substitutie zal leiden. Maar wel is duideiijk dat

alleen beprijzing en via ICT gereguleerde benutiing echt soelaas bieden. De langzaam zichtbaar wordende plan-ramp van de Betuweroute draagt bij aan het verleggen van prioriteiten.

~

~

~.

.

~~~

~.

. ,

~

.~

'.'..'

.

.~~~

---

.

2003 Het nieuwe kabinet-Jorritsma (paars-groen) volgt het kortstondige PvdA-CDA-Groen Linkskabinet op. Dat kabinet is gevallen op het openbaar vervoer Er is een tamelijk massaal venet ontstaan tegen de moralistische ondertoon van het beleid op dit punt. Individuele mobiliteit wordt gekoesterd. De verwachting dat ICT (vrijwel elk huishouden is aangesloten op het inter-

~

..... c

net) tot substitutie zou leiden is niet uitgekomen. Weliswaar is het telewerken fors toegenomen en blijken de nieuwe toetreders tot de arbeidsmarkt geheel andere ideeën te hebben over werktijden, de recreatieve mobiliteit is daarentegen fors gestegen. Juist door massale verbreiding van ICT begint het besef door te dringen dat de enige oplossing te vinden is in intelligente vormen

van verkeersgeleiding en rekeningrijden. De markt van mobiliteitsproviders wordt als booming gezien. Het kabinet besluit tot een project van interactieve beleidsoniwikkeiing en zegt toe dat alle interessante voorstellen die hieruit resulteren per definitie zullen worden uitgevoerd.

14

i

2027 in een virtueel en wereldwijd symposium is fysieke mobiliteit hei onderwerp. Men blikt terug op de tweeentwintig jaar geleden in Nederland genomen beslissing (door het nieuwe paars-groene kabinet) om voortaan alleen nog maar te investeren in de iCT-toerustingvan de iysieke infrastructuur. Parailei aan deze beslissing is toen een traject in gang gezet om de íysieke infrastructuur te verkopen aan rnobiliteitsproviders. Zeker in vergelijking met andere landen die veel langer aan het transport van atomen zijn blijven vasthouden, is dit een tame!ijk succesvol beleid gebleken. De slimme wegen en de slimme vewoersmodaiiteiten hebben de toename van de rnobiliteitsbehoefte redelijk eífectief weten te verwerken. Belangrijk voordeel is wei geweest dat demografische ontwikkelingen en krapte op de arbeidsmarkt hebben geleid tot een forse flexibilisering van werktijden, het verdwijnen van het weekend en een volledige wijziging van het concept werkplek.

2026 De mobiliteitsautoriteit stemt in met een nieuwe bevoegdheidsverdeiing. De zelfreguierende

..~ . .. .. ~

associatie voor mobiliteit in de virtuele wereid neemt alle bevoegdheden van de Nederlandse autoriteit over. Door compressietechniekenis congestie immers opgelost. Bovendien heeít de associatie bepaald dat alle smartware en content in de virtuele wereld gratis van compressiemodules moeten worden voorzien. De associatie zal bovendien behulpzaam zijn bi] de reguleringsactiviteiten van de Nederlandse autoriteit inzake de íysieke infrastructuur.

2025 Onderwijs biift zorgen baren. Feitelijk zijn er twee onderwijsstructuren ontstaan. Enerzijds de traditionele schooi die blijít vasthouden aan klassikale kennisoverdracht binnen voorgeschreven curricula. Anderzijds een virtuele onderwijswerkeiijkheid. die een zeer ver ontwikkeld vervolg is op ideeën ais levenslang leren en studiehuis uit de vorige eeuw. Hoewel deze laatste werkeiijkheid op volledig geprivatiseerde basis functioneert. is er meer en meer kritiek op de subsidieversiavingvan de traditionele school. Deze blijkt vrijwel alle publieke middelen in het kennisdomein op te slokken

15

,,,-

__

2004 -~.~

Het Sociaal Cultureel Planbureau publiceerieen omvangrilk rappori over de In-toerusüngvan de Nedeilandse samenleving. Daaruit blijkt dat vrijwel Iedere Nederlander boven de twaalf een of meer mobiele telefoons bezit. Veelal GSM, maar de sateliiettelefoons beginnen fors op te rukken. De helft van deze telefoons heeft een internetverbinding,terwijl e-mail inmiddels een standaardfaciliteit is geworden. Elk huishouden in Nederland heeít een of meer TVs, die aliemaal PC zijn geworden WEB-TV is de

,'

meesi gebruikte toepassing. Ondanks het aanhoudende verzet van de publieke omroepen is het kijkgedrag ingrijpend aan het veranderen Dedicated providers van specifieke teievisieprogramma's bedienen inmiddels25 % van de markt en hebben 35 % van het advertentieaanbod veroverd. Als groeimarktziet het SCP voigsysiemen voor kinderen onder de twaalf jaar: de zogenaamde 'srnari nannies'

2005 Hef interacüeve beleidsprojeciover mobiliteit word€afgesloten. De grote deelname - ook uit het

buitenland - heeft tot een keur aan ideeën geleid. Bovendien zijn die allemaal betaalbaar, omdat aan het einde van het trajed collectief is onderhandeld over de besteding van het beschikbare budget. Een selectie: - de fysieke infrastructuur wordt verkocht aan mobiliteitsproviders; - er komt een nationale mobiliteitsautoriteit;

- iedereen krijgt een fiscaal te verrekenen rnobiliteitsvoucher, dat verhandeibaar is; -wegen en spoorwegen worden slim gemaakt; in ruil voor een forse belastingverlaging wordt rekeningrijden over de hele linie ingevoerd, - er komen experimenten met transportvrije zones.

enkele steden zullen als centra van 'plezier en cultuur' worden ingericht

2006 ,

,

?., . -ea> . ,

'

Het omroepbestel valt uiteen. De kabeiinfrastruduur wordt in heel Nederland geschikt gemaakt

-

,

voor WEB-N De omroepbijdiage verdwijnt De kabelexploitanten krijgen een publieke toegan-

,*""

< i ,~

~& ï' 'i' ,. +.:G$

,%-,i ~

-4&.L.Z

4'iU

L

16

,

kelijkheidsverplichting in termen van minimale bandbreedte en functionaliteit voor iedereen. De sterk gedaalde kosten van de hardware geeft programmamakers en gespecialiseerde providers ongekende mogelijkheden Wel biijkt er een grote behoefte te bestaan aan geselecteerd aanbod. De restanten van de publieke omroepen zien dat als een mogelijke toekomst.

2024 .

~~~~~~~~~

Virtueel amusement is de grootste economische sector geworden. De anti-kafiel-ingrepen van enige jaren geleden blijken succesvoI te zijn geweest Er heeft zich een con??lete netwerkeconomie ontwikkeld, waarbij de maximale bedrijkgrootte op zo'n honderd mensen wordt geschat. De invloed van aandeelhouders is geminimaliseerd In plaats daarvan hebben zelfregulerende verbanden van de virtuele were!d een belangrijke invloed Vee! aanbod richt zich op h e i virtuele reizen De kwaliteit daarvan is zo groot dat de behoefte aan fysieke verplaatsing daalt

2023 ~

~

~~~~

Nu de virtuele wereld een aantal oorlogen en conflicten achter de rug heeft, o n t s k a t er vanuit virtuele gemeenschappen, associaties. regulators en netwerken een initiatief o m tot een aantal afspraken te komen Er zal iets moeien gebeuren. Smartware dient op de een of andere manier beschermingsrecht te krijgen naar anaiogie van de rechten van krijgsgevangenen in fysieke oorlogen. Ook viituele gemeenschappen voor kennis, gezondheid en cultuur verdienen bescherming Wat bovendien grote zorgen baart zijn de efieciieve aanvallen die vanuit de virtuele wereld op de met slimme technologie toegeruste mobiliteitssystemen van de fysieke wereld zijn uitgevoerd.

2022 Binnen Europe k e f t de auto het vliegtuig definitief verdreven, nu vrijwel alle grote Europese mobiliteitsbanen intelligent zijn geworden. Daardoor kan de individuele auto zich met zeer grote

~

.~~

snelheden voortbewegen Zo'n 500 kilometer per uur is haalbazr. Het comfort is onvergelijkbaar veel groter dan dat van vliegtuigen Bovendien zijn vliegtuigen n o g steeds grote vervuilers, hetgeen in Europa steeds meer als onacceptabel wordt gezien.

~~~~

17

. ~~~~~~~~.~~ ~

~~

2007 Voortvarend wordi een begin gemaakt rnet het project 'slimme wegen' Een consoriium van publieke en private organisaties krijgt een flink deel van de ICES-gelden om op grote schaal intelligente systemen voor verkeersbegeleiding en rekeningrijden te makev Een aantal verzeifstandigde overheidsorganisaties (ISG, Kadaster. RDW, Belastingdienst en andere) blijkt veel creativiteit en ~~~~

ralent in huis i e hebben. De eerste proeven op de A2 blijken su~cesvoI.voor21 ook omdat slim kan worden ingespeeid op de ICTtoerusring van auto's d!e inn:iddels standaard i s geworden. Vooral de serisor?n voor veilige afsrand zijn gemakkeiijk aan net ver~eersSegeleidingssysteemte koppe-

len De opgedan- ervaring mei smartcards i1 de sfeer van belas:,ngbetaling en de studiefinancie-

ringsvoJchers bewijzen hun nut De RDW k a t inte!!igenie nummerborde;. maken

2008

rs-

~~~~

:%3
Voor hangjongeren komen er virtuele hangplekken Cd-rommakers en militaire specialisten op het

eG:

&--.-,i__

,;Es& &!#
'?

k-~ ~~

~

~

gebied van '~irtualwarfare' hebben een omgemg gecreeerd waarin gangs met elkaar oorlog kunnen voeren Deze is zo echt dat de fysie:ke bena'e-oorlogen nog maar een gebrekkige kick geveii. Voord

voor de bewegingsvrijheid in de Randsbd waren deze gangs zeer bedmgend geworden. Nu Ii!l
virtuele regulering mogelijk Vooral militaire specialisten biedt dit eea uitgelezen mogelijkheid ewaring

op te doen voor 'echte' virtuele oorlogwering

2009 Het kabinet-Fatimc MoiihiKe treedt aan De succesvolle emancipatie van met name vrouwen uit etnische minderheden wordt dasrmee gemarkeerd Het is OOI
de viriuele wereld tamelijk succesvo! weten te

overtuigen van de noodzaak van verbindingen me: de fysieke wereld Politieke invloed in de fysieke wereld is daawan een voorbeeld Hoewel de zittende politieke klasse veel verzet bied: tegen de a!s irreëel bestempelde ideeën (ondergronds transport, internationaie arbeidsdeling. geen ! a d b o u w meer; Nederland als pretpark) heeft virtuele rnobiliteir veel aanhang veiwowen De polls laten zien dat rnet name ook de steun onder senioren, ale op grote scbaal virtueel zijn gegaan, aanzienlijk is

2021 Het jaren geleden geskrte experiment mei 'plezier en cultuur'-steden heeít alom navolging gekregen Omdat bedrijvigheid in de virtuele economie zeer diffuus is geworden - in principe is elke piek een werkplek

- kan bij stedeliike ontwikkeling maar het beste worden geconcentreerd

~

op recreatieve en culturele voorzieningen Veel fysieke economie - behalve in termen van dienstverlening en detailhandel - is er niet meer. Alles wordt geïmporteerd. omdat internationaal afspraken zijn gemaakt over arbeidsdeling. De verschiliende stadsmanagers proberen zich te profileren met unieke concepten van piezier en cultuur Amsterdam heeít een internationale reputatie met zijn culturele diversiteitsconcept. Eindhoven heeft het oude begrip 'lichtstad' zeer ver uitgewerkt samen met het netwerk van voormaiige Philipsbedrijven.

2020 r-__

Het netwerk voor ondergronds transport van goederen nadert zijn voltooiing De vrachtwagen-

industrie heeft jaren geieden de koers veranderd Voortaan zou voorai worden geinvesteerd in graaftechnologie. Dat blijkt zeer verstandig te zijn geweest. Verschillende Europese landen staan voor de beslissingom transport van goederen over de weg t e verbieden. Het Nederlandse net-

.. ....~. ..-~,

werk - eigenlijk een indirect gevolg van het Betuweroutetrauma - verbindt alle steden boven de 20.000 inwoners met elkaar Voor verdere distributie is bovengronds transport wel toegestaan

De verschillende mobiliteitsproviders kunnen hiervoor een licentie krijgen, mits ze aan publieke

,

doelsteilingen van duurzaamheid en universele diens:verlening voldoen.

2019 Na tien jaar heeft 'Virtuele mobiliteii' (een van de partners in het kabinet-Mouhine van die üjd) toch

. ,

gelijk gekregen. Nazeer veel levendige debatten in de talloze al dan niet virtuele publieke gemeenschappen die de afgelopen decennia zijn ontstaan, ontstaat er iets wat menigeen aanduidt als een consensus over de vraagstukken van mobiliteit en infrastructuur. De ooit gekoesterde illusie dat ICT tot een aanzieniijke redulBe van mobiliteit zou leiden is allang opgegeven. De virtuele werkelijkheid heeft een paar belangrijke veranderingen opgeleverd: de fysieke infrastructuur en het vetvoer zijn slimmer en duurzamer geworden; de 9 tot 5 gekte is verdwenen; tijdig is de economie van hei verleden (distributieen transport) verlaten. Nederlandi s sterk in de sectoren kennis, amusement en het nieuwe bouwen. Nederland ziet zichzelf als een geslaagde Europese variant van Los Angeles. Eén groot en verspreid stedeiijk gebied met voldoende parken.

19

,r---_

2Q’l O De Betuweroute

is

weliswaar klaar, maar de exploitatie van de lijn dreigt nu al een groot fiasco

te worden Enerzijds is vervoer over water steeds Ikosteneffectiever, anderzijds hebben tie Duitse Spoonvegen, die de NS hebben overgenomen hun koers verlegd

Ze benutten bestaand spoor

vooral voor de ontwikkeling var ondergronds transpo4 en bovengrondse corridoroniwikkeling. De aanlegkosten var de Betuweroute zijn in de aígelopen pren meer dan verdubbeld ien opzichte van d e aanvankelijk begrote tien miljard. Die kosten drukken nu veel te zwaar op een succesvolle exploitatie vap. de lijn. Bovendien past de Beiuwerode niet meer in het nieuwe economisch concept kennis en cultuur Velen spreken al van de grootste planramp van de laatste decennia Het kabinet is voornemens de Beiuweroute o m te bouwen t o t een light-:ailverbinding tussen de ;landstad, Utrecht en de oostelijke steden en Duitsland

2011 -__ 6 ,F. - ~r,y s

De virtuele hangplekkei zijn een overdonderend succes en een internationaal gevaar tegeiijkertijd. Er is sprake van een iniensieve deelname van voorheen probleemjongeren De mobiliteit in de steden is aanzienlijk toegenomen evenals het gevoel van vei!igheid. Omdat echter de viriuele omgevingen voor een belangrijk deel zijn gebaseerd op virtual warfare systemen, is het intervenieren in echte veiligheidssystemen de grootste kick voor de deelnemers Tot nu toe heeft dat al regelmatig t o t bijna-crisiss~tuatiesgeleid. Nu echter eer aantal íundamentalistische milities uit de VS coalities heeft gesloten met Islamitische groeperingen en deze coalities op grote schaal de virtuele wereld binnentreden, benutten zij deelnemers aan de virtuele hangplekken als quasispionnen De eerste pogingen o m de virtueel verzegelde Russische kernwapenarsenalen binnen te dringen zijn al gesignaleerd Red Alert in real iife

20

2018 Het laatste bedrijf uit de bio-industrie wordt feestelijk gesloten. De viriuele gemeenschap van

,

afspraken agrarische producentenassociaties over de heie wereld heeft een aantal SUCCESVOIJE weten te maken inzake internationale arbeidsdeling. in ruil voor een internationale kwaliteitscontrole op ecologisch verantwoorde productie verdwijnt agrarische productie uit dichtbevoikte gebieden en met name naSr de derde wereld. De opgebouwde technologische en genetische kennis wordt overgedragen ais een alternatieve vorm van ontwikkelingssamenwerking. De levensstandaard in de derde wereld stijgt daardoor sneller dan verwacht. Voor de distributie van de agrarische importen in Nederland is een ondergronds netwerk in ontwikkeling, dat naar verwachting binnen enkele jaren gereed is.

2017 De diensteneconomiein de fysieke wereld (verzorging. persoonlijke ondersteuning, schoonmaak, kinderopvang. tuinonderhoud. etc.) groeit en bloeit. Tegelijkeriijd is deze sector een schoolvoorbeeld van etnische emancipatie. Door de parallelle neo-verzuilingsstrategie is er sprake van reële multiculturaliteit. Achteraf is het verstandig gebleken om de mythe van integratie los te laten en om juist te kiezen voor variëteit en diversiteit als bestuurlijke en maat-

,

..

schappelijke uitgangspunten. De plannen van de toenmalige PvdA-staatssecretaris Van der Ploeg (eind vorige eeuw) blijken daaraan stevig t e hebben bijgedragen.

2016 De Europese Unie wordt definitief geen federale staat. De inmiddeis gegroeide praktijk van de verschillende snelheden en verschillende domeinen is veel meer in overeenstemming met de gevarieerde Europese werkelijkheid. Zo is bijvoorbeeld op mobiiiteeitsgebiedeen aliianiie onistaan van Noord- en West-Europese mobiliteitsautoriteiten die via een stelsel van afspraken, innovatieplatforms en zogenaamde verleidingsbudgetten werkt. Belangrijkste doel van deze alliantie i s het doen realiseren van intelligente fysieke infrastructuur en een stekei voor ondergronds transpott.

...

~~~~

!F I,,--, s

.

..-~

2012 Het politiek-bestuurlijk systeem is grondig veranderd. Het bestaat inmiddels uit een groot aantal lokale autoriteiten, die in grote meerderheid functioneel (onderwerpgericht) besturen. Rondom deze auioriieiten zijn allerlei patronen van horironiaie verantwoording ontstaan, waardoor de maatschappelijlkedemocratie het primaat heeft :en opzichte van de politieke democratie. Deze

~

~.

~~~~

laatste heefi voorai een procesmatige rol: toezien op de kwaliteit van de maatschappelijke democratie Politieke partijen leiden een kwijnend bestaan Hun rol wordt meer en meer vervuld door maatschappelijke bewegingen. dte bovendien in meerderheid een virtuele basis hebben. Op het gebied van de mobiliteit is gekozen voor privaiisering van de infrastructuur en voor

zogenaamde publiek-private innovatieprogramma's. De landelijke publieke functies zijn neergelegd bij een mobiliteirsautoriteit waarin de verschillende pcbiieke en private partijen pariiciperen Maatschappelijke doeistellingen als toegankelijkheid, universaliteit en duurzaamheid worden vooral via concessievoorwaardenen verzekeringsarrangementengegarandeerd. De betrokkenheid van burgers krijgt daardoor een stevige impuls.

2013 ~~~~

~~~

~

~..,

, .~~. ~~~. ~~

~~

~~~~~~~

~

.

.~ ~~~~

~~

~~~

Steeds meer wordt er ondergronds gebouwd Graaftechnologieën ontwikkelen zich steeds beter Dat heefi vooral ook t e maken met de combinatie van boorsystemen mei in?el!igente sensoren, die de grond verkennen en voorgeprogrammee:d zijn op de detectie van mogelijke obstakels als kabels en leidingen ûe overgebleven Europese treinproviders (uit Duitsland. Oostenrijk en Spanje) kiezen alle voor ondergrondse verbindingen voor goederentransport en voor de onrwikkeling van light- en monorail voor personentransport. De vrijkomende spoorverbindingen worden gebruikt voor corridoronbdikkeling wonen, amusement. satellietwerkplekken en amusementsparken. De ontwikkeling van steeds sneilere treinen begint een serieuze concurrentie voor de binnen-Europese vliegvaai? te vormen. Het voorzieningenniveau van de gemiddelde trein is zo veel beteer er; meer ge.iqdividuaiiseerd,dat het vliegtuig noch voor de toerist, noch voor de zakenreiziger een serieus alternatief

o 22

o

IS.

o

2015 tiet ondewijsbestel wordt eindelijk geliberaliseerd. De leerling/studeni/cursist - in de nieuwe

,

---~

,'

benadering kennisvemerker genoemd - wordt financieringsuitgangspunt. iedereen krijgt een fiscale voucher, in t e wisselen bil kennisaanbieders Daarnaast staat het iedereen vrij zich bij te verzekeren regen gunstige en gegarandeerde tarieven. Met

A\?'

\\.,.

\ . . . i a.--.' .

name bedrilven in de kenniseconomie bieden die garantie graag vanwege de aanhoudende krapte op de arbeidsmarkt O m de breuk met het verleden niet al te groot te maken biijft er een redeiijk groot budget beschikbaar voor traditionele scholen werkend met vaste curricula en jaarklassen. Angst voor een maatschappelijke tweedeling i s weliswaar zo goed als verdwenen, maar op terreinen als gezondheidszorg en ondewijs zijn nog restanten ervan aanwezig.

Q

2014 De rnobiliteitsautoriteit bestaat vijf jaar en schrijft ter gelegenheid daarvan een essay-prijsvraag uit over mobiiiteit in 2030. Gevraagd word: het thema in breed maatschappelijk per-

. '

'

spectief te behandelen. Een onafhankelijke jury, bestaande uit representanten van allerlei groeperingen. zal de inzendingen beoordelen De derde prijs is voor een somber verhaal over ,

de teioorgang van het openbaar vervoer. De romantiek van het sporen en het bussen wordt in poëtische termen bezongen. De tweede prijs gaat naar een essay in de vorm van een dag-

boek, waarin de auteur bloemrijk verhaalt over z i p virtuele wandelingen in even ongerepte als arhfiaële weide- en berglandschappen. De eerste prijs wordt toegekend aan een essay dat gloedvol betoogt dat in 2030 alle wegen siim zijn, de auto het vliegtuig heeft verdrongen, alie transport ondergronds gaat; Nederland definitief een economie gebaseerd op kennis, amusement en multiculturaliteit heeft. In haar oordeel zegt de jury, dat ze dit essay heeft bekroond, omdat het even onwaarschijniijk als provocatief is. Misschien kan he: maar het beste als waarschuwing worden gelezen.

o

Q

I

~

.

.~

Werken en leren Teleperspectief 2030 D i t a l e verwerking als fundament van werken, leren en leven Rob Creemers en cirs. Jaap Bioem, futoroiogen bi; Technotrends

Het is íascinerendom ie zien hoe in de laatste periode voor de millenniumwendede toekomsifocus in de tijd is opgeschoven. Begin 1998 bijvoorbeeld, toen het jaar 2000 door zijn afstand nog net

zijn magie bezat, waren devoorspellingen eerbiediggericht op combinaties van nullen en tweeën. Op 2000. op 2002 en op 2020. Nu. in de tweede hem van 1999. is dat gegoochel met nullen en

tweeën passé. En het echie vergezicht is weer verschoven. Naar 2030,of zelfs naar 2050.

2050 Midden juni kwam het jaar 2050 even glashelder in beeld. Met een snelheid van circa tien~, '

,Onvoldoendewater ',i voedsel in 2050 voor 12 migard m e m n op arde.

duizend geboorten per dag overschreed de mensheid toen de imposante grens van zes miljard zielen. Als die ontwikkeling doorzet, zullen we in 2050 al met zijn twaalfmiljarden op deze aarde rondlopen. 'Wetenschappers vrezen dat er tegen die tijd onvoldoende water en voedsel zal zijn.' Dat meldde de nieuwslezer die gedenkwaardige junidag.

,,

2030 2030 heeft in de tweede helft van 1999 duidelijk de gevoelswaarde van een-extra-stap-verder.

Van er-net-nog-niet-bij-kunnen. Dat komt door het verschil van tien, tussen de twintig en de dertig. Twintig jaar na 2000 is nu bijna al zoiets als overmorgen. Maar het jaar 2030 is in onze beleving nog echt een heel eind weg. Willen we over het jaar 2030 ook maar iets zinvols kunnen zeggen, dan moeten we beginnen bij de zekerheden die vandaag voor dan ai geiden. Misschien wel bij de mogelijke wereldwijde

bevolking en vergrijzing zullen immers de randvoorwaarden voor leren en werken over dertig jaar beslissend beïnvloeden. Maar laten we denken in mogelijkheden. Daarom richten we ons hier met name op de ontwikkelingen die de informatiemaatschappij en de netwerkeconomie op langere termijn vormen: gisteren, nu, en in toenemende mate in de komende decennia. Digitale verwerking zal in 2030

Digitaleverwerking

een stevig fundament zijn voor werken, leren en leven En het is van groot belang dat we ons

iseen stevix

realiseren hoe dat fundament concreet in elkaar steekt, alvorens te komen met een 'teleperspec-

fundament voor

tie? voor Nederland. Want, hoewel dat het makkelijkst is, willen we hier geen greintje science-

werken, leren

fiction verkopen. Sciencefiction heeft namelijk het grote gevaar in zich van verkeerde verwach-

en her.

tingen en investeringen. Die werken averechts en demotiverend. Met zo'n insteek verdienen drie zekerheden om te beginnen al onze aandacht. We behandelen ze minutieus, in chronologische volgorde, naar de datum van conceptie: De Wetten van Moore (1965). Metcalfe (1970) en Gilder (1997)

Ten eerste is daar de zogeheten 'Wet van Moore'. AI in 1965 voorspelde Gordon Moore, mede-

Hetaantal

oprichter van Intel, dat het aantal transistoren op een chip ongeveer elk anderhalf jaar zal ver-

transistoren op

dubbelen. Deze wet is tot op heden correct gebleken en gaat naar verwachting mee tot het jaar

een chip verdubbelt

2020. Tegen die tijd zullen de grenzen van de verkleining zijn bereikt. De Wet van Moore is een

basisingrediënt voor verwachtingen over miniaturisering. rekenkracht en kosten van digitale

elk anderhalfjaar tot 2020:

elektronische apparatuur, oftewel 'digitronica'.

miniaturisering.

Het meest in het oog spingende gevolg van deze wet is anno 1999 ongetwijfeld de ontwikkeling van de PC, die nog steeds kleiner, lichter en krachtiger wordt. Maar het meest opzienbarende gevolg van de wet van Moore is dai digitale verwerkingskracht op het niveau van de huidige PC letterlijk overal in is aan te brengen.

Hier raken we aan een issue dat veel mensen zich onvoldoende goed realiseren. Het feit namelijk, dat digitalisering niet een kwestie is van zo maar een extra medium, dat luistert naar de

'

,

naam 'PC', of 'internet'. Het gaat niet om 'de computer', zoals het in het verleden ging om de telefoon, de platenspeler, de radio, de tv. de cassetterecorder, de videorecorder, de cd-speler of

De PC als multijÜnm.onee1 apparaat

de MiniDisc-speler.

dringt in onze

De combinatie, in onderlinge afhankelijkheid, van miniaturisering (dankzij transistor- en chip-

leejomgwiq door.

technologie). digitalisering. lage productiekosten en koopkracht mondt nu al bijna dertig jaar uit in de vervolmaking van het toonbeeld van expliciete multifunctionaliteit. dat de PC is. PC's worden nog steeds goedkoper en krachtiger, met als gevolg dat ze wat penetratie betreft dezelfde weg gaan als de radio en de tv. Van al die 'high-tech'-apparaten, waarvan er vroeger per gezin hooguit één aanwezig was, staat nu per wooneenheid - over gezinnen praten we al lang niet meer - in verschillende ruimten vaak een exemplaar: in de slaapkamer, de badkamer, de huiskamer. de keuken, de garage. Dat geldt in eerste instantie voor draagbare audio-apparatuur; in mindere mate voor tv. videorecorder en telefoon (tot op heden!); en tegenwoordig nog het minst voor de PC. Maar laten we vooral ook despelcomputer-hausse niet vergeten. In spelcömputers wordt~richtingwijzende technologie (zoals de @-bits microprocessor) telkens onmiddellijk toegepasi om ingewikkelde multimediale simulaties beter tot hun recht te laten komen. De belangrijkste winst van de PC. de spelcomputer, internet en alle bijbehorende software is misschien wel dat we heb-

Innovatiesjagen de

ben geleerd om in hoog tempo het allernieuwste te omarmen. Die pro-actieve houding is var

sociaal-economische

levensbelang. Want innovaties rondom computers en internet zullen de komende decennia de

vooruitgangop.

sociaal-economische vooruitgang blijven opjagen. De snelle veroudering van apparatuur en software, of de opeenvolging van nieuwe generaties, heeft inmiddels ook de (mobiele) telefonie aangestoken. Mobiel telefoneren grijpt overal razendsnel om zich heen: met GSM 900,

GSM 1800, breedband (UMTS) straks, met nieuwe

modellen en dalende prijzen. Die dynamiek betekent een doorbraak. De aandacht voor communicatie door mobiele telefonie zal in combinatie met de digitronische ontwikkelingen een enorme boost geven aan wat we nu internet en e-commerce noemen. Naar verwachting zullen binnenkort al mobiele telefoons met krachtige organizers het PCgebruik gedeeltelijk verdringen. Deze eerste 'organifoons' zijn het begin van een nieuw tijdperk. Een tijdperk van apparaatjes met complete internet-browsertjes. maar ook van spraakgestuurde internet-toepassingen die geënt zijn op de gewone mobiele telefoon. Waar het beeldscherm

dan zit, in dat laatste geval? Misschien is dat wel een folie aan de binnenkant van je portefeuille. Gegeven de stand der techniek en de penetratie van mobiele telefoons is zo'n scenario zeker denkbaar. Maar misschien denken we in 1999 nog wel te veel in aízonderlijke 'apparaten'. Weliswaar zijn daarmee hele industrieën verbonden, dus verdwijnen zullen ze niet gauw. Echter, omdat er duidelijk een trend is naar modulaire functionaliteit en elegantie - en voortbordurend op het folie-

Rattenbrein stuurt robot

beeldscherm, dat in experimentele vorm al bestaat - is het best denkbaar dat we over een jaar

Nbm lnremiediaii, 1 j d t 2999

of vijftien voor meer functionaliteit dan de organifoon nog slechts een paar vellen digitaal papier op zak hebben. Op dat digitale papier kun je draadloos functies afbeelden. Laten we ons dat

klein nu al de 8MB-opslagmodules zijn voor digitale fotocamera's. dan hoort een toekomstbeeld

Steeds meer aandacht voor functionaliteit: zoals digitaie

van digitale A4'tjes op basis van de Wet van Moore zeker tot de mogelijkheden.

A.Vi&jeS.

eens voorstellen: via je organifoon bepaal je dat bijvoorbeeld onderaan een digitaal A4'tje een toetsenbord verschijnt, terwijl het bovenste deel een 'beeldscherm' is. Als we zien hoe plat en

Op de wiiversiteiten van Philadelphia en North camlina is de eerste door gedachten gestuurde

robot onh&keld (Nature Neuroscience, 21 juli). De robot reageert nu nog op de hersensignalenvan ratten, maar de onderzoekersvenvachten met de methode uiteindelijk signalen uit menselijkeherse-

Door de miniaturisering van Moore bepaalt de digitronica binnen in de PC niet langer meer de

nente kunnen gebruiken voor het aansturen van

afmetingen van het apparaat. Op dit moment zijn dat voornamelijk het toetsenbord, het platte

prothesen, wak m e n en benen. De ratten zijn eerst geconditioneerdom de robot met hun

beeldscherm, de harddisk en de drives voor diskettes en cd-rom's. Dankzij spraakbesturing en -herkenning zouden binnenkort ook al het toetsenbord en de muis kunnen komen te vervallen.

gedachten aan te kunnen sturen. Zo leerden ze

Wat blijit. zijn idealiter een draadloos oortelefoontje. een microfoontje (misschien beide wel in

eerst met leren met hun voorpoten een hendeltje

Toepassingen nemen steeds minder ruimte in beskg.

de vorm van een piercing) en een paar velletjes digitaal papier. De verwerkingseenheden, de 'computers', kunnen centrale standaardkasten zijn. waarmee individuen en groepen wereldwijd draadloos zijn verbonden via satellieten of misschien wel hele andere reflectoren en versterkers; het jaar 2030 digitale verwerkingskracht toegankelijk via mondiale nutsnetwerken. Misschien zelfs wel gratis, als de huidige internet-trend met zijn gratis toegang en gratis PC's doorzet. ' ,

Digirale verwekingskracht via (qatis) mondde nutinetwerken.

delijk door ander geleidend materiaal nóg betere resultaten zal opleveren dan we met de huidige stand van zaken kunnen bevroeden, we lijken in elk geval vast te zitten aan de bekende inen uitvoerkanalen van het menselijk lichaam. Echter, hoe zou het zijn, wanneer we digitale verwerkingskracht direct met hersenactiviteit zouden kunnen verbinden? We zouden digitale functies en diensten direct kunnen besturen. Dat is waar de neurocybernetica zich nu voornamelijk mee bezighoudt (zie bijvoorbeeld http://holston.rjlsystems.com/neurocyberneti~). Maar, zou een

ken. De elektroden op de hersenpan van de ratten hebben de elektrischeveranderingen enkele weken

liefst natuurlijk natuurlijke, zoals het elektromagnetische veld om de aarde. Waarschijnlijk is in

Maar, of er nu hele netwerken op een chip gaan passen of niet en of de miniaturisering uitein-

naar beneden te dnikken als ze water wilden &-

doorgegeven aan een computer. Na enige tijd kon de laatste de motorische commando's voor 'drinken' herkennen. Een eenvoudige robotarm verving daarna het werkvan de attenvoorpoten.

Dit is de eerste keer dat signalen van een grote Neurocybermtim digitale venverkingskracht d i m t gekoppeld aan hersenactiviieir

i?

hoeveelheid neuronen direct in de hersenen worden afgetapt. Ook is het voor het eerst dat een wmputerpropmma in staat is uit de

vloed aan hersensignaleneen concrete opàracht te herkennen.

deugdelijke 'Brain-Computer Interface' het uiteindelijk ook mogelijk maken om naar believen porties kennis aan te vullen? Zouden we geheugenchips kunnen en willen inklikken om ons tijdelijk meer 'vermogen' of parate kennis te geven? Misschien gaat het op termijn daar toch wel heen. Bij sterk afgenomen gehoor- en gezichtsfundieszetten we nu al met succes digitale technologie in. Duidelijk

is

dat er in 2030 op het gebied van digitale verwerking heel andere dingen zullen spe-

len dan de op dat moment al tien jaar verlopen Wet van Moore. En dat tetwijl we het komende decennium nog gewoon vooruit zullen kunnen met silicium als grondstof voor halfgeleiders, en er in die periode al een tienvoudige verbetering haalbaar is vergeleken met wat de huidige chipgeneratie presteert. De mogelijkheden die wachten wanneer in 2020 de 'Point One Limit' is bereikt - de laserstraal wordt dan dunner dan 0.1 micron, waardoor kwantuminterierentie gaat optreden - kunnen we nu alleen getalsmatig uitdrukken. Maar misschien schuilt de digitale vooruitgang wel helemaal niet in miniaturisering, in licht. o f in supergeleiding bij huiskamertemperatuur. Misschien i s het wel de zinvolle verbinding van digitale verwerkingskracht en hersenactiviteit die in 2030 aan de horizon gloort. Compleet met nieuwe, stoutmoedige toepassingen, die nu nog letterlijk onvoorstelbaar zijn.

De wet van Robert Mtetcdfe. 1970 De tweede 'WeY stamt uit 1970 en staat op naam van Robert Metcalfe. Metcalfe is de opfichter van het bedrijf 3Com, tegenwoordig bekend van de PalmPilot-organizer. Hij is ook de uitvinder

Dewaardevaneen

van het populaire netwerkprotocol Ethernet. Metcalfe heeft het inzicht op zijn naam staan dat

netwerkst+atof

de waarde van een netwerk staat en valt met voldoende deelnemers. Geen schokkende waarneming, maar wel ontnuchterend. Want het betekent dat we er nog lang niet zijn, met de slechts

valt met voldoende

drie procent (179.000.000 I 6.000.000.000) van de wereldbevolking die anno 1999 online is.

deelnemers.

Waar we naartoe moeten is dat het merendeel van de mensen in de Verenigde Staten, Europa en Japan alle zaken aan elkaar regelt met de opvolgers van wat we nu internet en e-commerce noemen. Opdat we vervolgens samen de rest van de wereld kunnen meetrekken. Ontegenzeggelijk is dat de marsroute. Zijn we nu met zijn zes miljarden op deze aardbol, over

i

vijftig jaar zullen er, als de trend doorzet, naar verwachting al twaalf miljard mensen zijn. Stelt u zich eens voor: straks twaalf miljard mensen, waarvan

.28

"

- zo denken wij - tegen die tijd

geen drie procent meer ‘online is’ maar waarvan een derde de meest uiteenlopende dingen via het digitale netwerk doet. Boodschappen, bankieren, naar muziek luisteren, lezen, tentoonstellingen bezoeken. werken en leren. Want de komende vijftig jaar zullen de ontwikkelingen nog

1/3 van demensen

vele malen harder gaan dan in de tweede helft van deze eeuw. En er zullen op de meest uiteen-

doet van aües via

lopende terreinen gigantische inhaalslagen plaats gaan vinden.

het digitale netwerk

muziek luisteren, Eigenlijk raken we nu pas een beetje op stoom. Eindelijk raakt dat elektronische netwerk een beetje gevuld. Want 179 miljoen mensen ’online’, wat betekent dat nu helemaal? Als men eens per

boodschappen,

kwartaal op internet was. dan stelt online-zijn natuurlijk op dit moment nog niet bijster veel voor.

bankieren, Iezen, maar ook werken

Maar goed, het elektronische netwerk raakt gevuld, de inhaalslagen staan voor de deur, en dus

en leren!

‘HnwMan? OnlinS 6gures represent botb aduits and children iino ham accesscd the Iiirernrt a i l a s t

once durin, the 3 nianths prior 70 being surveyed.

komen er ook meer common-sense-toepassingen. die veel publiek trekken. Dat gaat altijd zo. Met radio, iv, telefoon, fax, auto, vliegtuig, raket, PC. Aanvankelijk ligt altijd de nadruk op de nieuwe prestaties, waar een heel beperkte happy few plezier van heeft. Maar pas wanneer een

An internet L k r represents a pe:son witn a c c e s

ontwikkeling op de een of andere manier een kritische massa bereikt, kan ze haar waarde bewij-

to the internet and is not specifir to internet

zen. De grote aantallen mensen zelf vormen altijd de eigenlijke toegevoegde waarde in een net-werk. niet de techniek. want^ meer deelnemer5~zijn~een~eden om de infrastrudxurte verbeteren

.GcCoü~ïholde% is the only information arailable,

en de dienstverlening uit te breiden. Daarom is, ondanks eventuele problemen, een wereldbe-

this f i g ~ r is e multiplicd by a factor of 3 to give thc

,kccount bolders. ’+lien the tigure foor internet

number of internet users.

volking van twaalf miljard fundamenteel veel beter dan onze huidige ‘schamele’ zes miljard. De wet van Metcalfe is een heel centraal issue. Verantwoorden Moore en Cilder tezamen de

(bron: ‘HowM

toenemende aanwezigheid. snelheid, volumecapaciteit en prijsdaling van de ‘genetwerkte techniek‘, Metcalfe zegt dat de hoeveelheid deelnemers aan die ‘genetwerkte techniek’ de waarde

“Het thuiswerken verast wel ccn bepaaldc instellin:

daarvan bepaalt. Nooit eerder was de roep van een economisch groeiperspectief zo verlokkend als in het internettijdperk.

q y O n l m : v i n hrtp://ir,wii,.i!vn.iej

+

Hoeveelheid

die niet iedereen heeft Die zal mensen moeten war-

deelnemers bepaalt debaardevan het

den bijgebracht. Cisco probeert de betrofienheid hij

netwerk.

h a werk tc vergroten door via een gocdc optierege!

ling r n e ~ s e ntc kien dat zij oor richze!f werken, en

+

niet voor het bedrijf Het zal een brcde discussie

Het netwerkeconomisch groeiperspectief:e-commerce Qfe-MANcipation

worden, want ais je mensen op een nieui+emanier

Te oordelen naar vele artikelen, boeken, cursussen en presentaties tegenwoordig liikt het wel of e-com-

van het ondcnrijs. Ook bij de indeling vaan wooii-

merce, i-commerce en e-business jelectronic commerce, internet commerce en electronic business) bij

huizen zal ei-rekening mee mosten worden gehou-

digitale \,eriierkingskracht zijn. Een goed voorbeeld is de vol-

den om een goede werkplck in te richten. Er wordt

wilt ! a r m samenwerken, begnt het op het niveau

uitstek dc strarcgische toepassingen

VdII

te weinig structured over nagedacht.”

gende frase uit een artikcl dat in juli 1999 in InfoWorld stond:

29

The totai amount of commerce transacted via the internet by business and consumers wil1 top $1 trillion b>-1003 a t r d y staggering figure. It is hard to imzgine any business not being affected by a num~

_,....

ber ofthis magnitude. Co, how d o vou get a slice of the $1 trillion I-commerce pie?

,LI

',

Amsterdam - Werkgevers eju meer 0V-a

van de positiwe effecten van telewerken Toch moet de telewerker nog steeds zelfrijn thuiswerkpIek inrichten en betalui. Het Bredase marktonder-

die van Metcalfe en die van Gilder D e fase waarin maarin

+

nu iittcii, in de twee& helft van 1999, is de fase

eerste ontwikkelingen op het gcbied van c-commerce, i-commcrce of e-buiiness ook mogen zip, Deze heweging kunnen i r c kori cn krachtig tiycrcii met de term 'e-\lhNcipatioii': een groot deei van

dc msnsiieid (van X'lAKkind] leert om te %aanen raakt veitroliwd met digita!e veriverkingshracht in netwe..crkvverban<.D

~

~

'

~

~meiler ~ te gaan A dm ~ in~ \verkeIijkheid ~ ~ ~ hct gcvd ~ isvanwege ~ ~ ~het '

marketinggeiveld waarmee deze dominante trend ic omgeven Die marketineinspanning.cn zijn het

thuiswerkplek d,mrbrengen,waarvan 9 3 uw voor hun werk uit het onderzoek kwam verdk onder andere: hoe hoger de opleiding, hoe &er

het aantal telewerkers in de nabije toekomst toeneemt tot ongeveer 125.000.

MT

delen u n het netwerk gelzide!iik aan heginncn rol te stromen. \\knt, hoc hclangrijk dc hudige

momciiteel voltreki r:ch in dc eerste plaati. ren andere beweging die nog vele malen dominanter is.

PC. Ook blijkt dat hoe hoger de opleidhg is & vaker sprake is van stnibureel telewerken En dat telewerken per week gemiddeld 14,6UUI op hun

dienst (zo'n 37.000 mensen). Men verwacht dat

Maar zo eenvoudig ligt het nier. Op dit moment zijn e-commerce, i-commerce en e-business VOOI de

meeste organisaties nog slechts vergezichten die gloren aan de horizon op hasis im dz Ii7t-tvan .Moorc,

mekbureau Heleview heeft een onderzoek gehouden onder 741 huishoudens in Nederland met-

urenwekelijksop de thuiswerkpiekwordendo&gebracht en hoe hoger de opleiding, hoe meer de werkgever bijdraagt aan de inrichting van de thuiswerkplek Van de mim 190.000 beschouwde bedrijjen h e b ben er 5500, dat is 2,9 proent, telewrkers in

., ,.,

gevolg van de bedrijfsbelangen. Want hoe voller het nenzwk, des t t economisch waardevoller het is. De leveranciers van hardware, software, telecommunicatie en digitale dienstcn én de ovcrheden van deze ivereld zijn zich dzt terdege bRrirSt. Met ais z n d g dat de 'intesre: bedrijísproieszerichte h z ù - errsoh-

warr-oplossingen ook biniien organisaties w,ordrii overspoeld niet communicatiesenchte cssco-concepten. M e t Icge hulzen dis i e makeiijk neerzet, maar waarvan ie maar moe: zien dat ie ze adequaat vult.

i.

82,

En als je dat \'erzuimt te doen, dan heb i e als onderneming een lexnsgmot problcem Die ongcestructu-

,,

,

'I

, ,,,,. ',,t ,.,,

., , O , , $ , ,,

reeide, coiiimunicatie~ericlirecasco-concepten varieren van e-mail, p,mupwar.are en intranet tot gcw-onc

,,.,

websires, complete portaalsites, e-commerce en i-commerce. Hybride \ormeii, met enerzijds een duidelijk

,~

link met de bedrijfspracerscn, maar anderzijds ccn bciingriikc stratc$jsche focus op communicatie niet

,,,, ,, , ,,,, ,, 'i ',

!!

.,,,,

,

allerlei kianten (wals extranet, e-bli?ines cn eCKV - cleitronir Ciistomer Relationship Management), slaan een brug tusscn bcdrijfsprocesgerichte hard- en sohwre-ovlossinsen en de e-MANcipatoire hoofd-

stroming. Of, voor ivie dat licvcr hoort: ze siaan een fundament onder het web van klantgeoriënteerde

geintegreerde waardeketens dat modern ondernemen in toenemende mate zal kenmerken

+

"De nieuwe economie brengt voornamelijk kennis- en informatieproducten voort waarvoor nauicelijk energie nodig ii, maar wel communicatie om ze op de plaats van bestemming tc kriigen. Cominunicatie

is nu de olie van de economie, waar vroeger olie de olie van de economie was." Ir. P a d Ostendorf, Cap Gemini

+

I

De wet van George Gilder, 1997 De wet van bandbreedtegoeroe George Gilder luidt als volgt: 'bandwidth will triple each year for tbe next 25, creating trillions in new wealtb'

Meer bandbreedte betekent een toename

(bron: http://www.forbes.com/asap/97/û4O7/û9O.htm). Net als de miniaturisering van chips betekent meer bandbreedte een toename van de snelheid en de capaciteit van netwerken. Anno 1999 is er een klein probleem. Recent onderzoek van de Multimedia Research Group toont

van de snelheti en

aan

dat zelfs wanneer de grote telecommunicatiebedrijven,zoals AT&T en MCI WorldCom hun tele-

capariteit van

foon- en kabel-tvnetwerken verbeteren, de vraag sterker blijft stijgen. Misschien wel drie maal

nehverken

zo hard. De ontwikkelingen in de chipindustrie. op basis van de Wet van Moore. zijn in het kader van die toenemende discrepantie een druppel op de gloeiende plaat.

De expansie van de

Bandbreedte is dus een bottleneck, wanneer we het hebben over de capaciteit in het digitale

bandbreedte blijfl

netwerk, waaraan een toenemend aantal mensen de komende decennia zal wjllen deelnemen.

echter sterk achter

Hoe lang die bottleneck nog zal blijven bestaan, en welke invloed dat zal hebben op de acceptatie

bij de W M ~ .

van nieuwe netwerkdiensten. is moeilijk te voorzien. De oplossing zal echter moeten komen van nieuwe toepassingen. zoals LEO-satellieten (Low-Earth Orbit). bijvoorbeeld die van Teledesic (zie

http://www.teledesic.com). In juli 1999 heeft Teledesic concrete lanceerafspraken gemaakt met

De opbssingzit in

Lockheed Martin voor de lancering van haar satellieten met de Proton M en de Atlas 5.

nieuwe toepassingen

'Teledesic and its paitners will creaíe ihe world's íid nefwork toprovide affordable. worldwide, 'fiber-

,.

,

,,

like' acces to íelecommuniationsservices SU& as broadbandintemet acces, videoconferencing high quality voie and oiher digitd data needs. On Day One of service, Teleáesic wil/ enable broadband

.,.

, .

,,

felecommunications acces for busineses, scbools and individuals everywhereon ihe planet '

,.(,

, , , I, , b , , ,

,,,,, ,.,

Ons teleperspectief: op weg naar 'Nederland 2030' Het is makkelijk genoeg. maar wij willen hier absoluut geen science-fidion verkopen. Daarom: "

indachtig het feit dat elke toonaangevende activiteit op het gebied van digitale verwerking al lang een mondiale zaak is - en eerder een van ondernemingen dan van overheden - is de beredeneerbare validiteit van Nederlandse actieprogramma's binnen de kaders van de Wetten van Moore, Metcalfe en Gilder sterk afhankelijk van de periode die je onder de loep neemt. Gegeven de snelheid der ontwikkelingen is het jaar 2030 in dat verband zeker een stap te ver.

,, ,,,, .I , , ,

,

~

;

"

,

I

, , ,

', ; ,, ,

'I,,

:

"Mensen zullen eikaar blijyen ontmoeten. Ik'denk niet dat we minder dan acht tot tien

U U T per

Maar als we kijken naar het Nederlandse teleperspectief. op weg naar 2030, dan zien we een

dag

aantal belangrijke dingen. Om te beginnen, het is inmiddels een platitude, is Nederland een van

gaan werken. Ook in een virtuele omgeving heb je te maken met de resultaten van werk van anderen,

Nederland is als een

~

alles moet georganiseerd blijven. Maar als we een

'vande duhtsr-bikabel-,. de landen ter wereld

heel andere economie krijgen dan zou dat kunnen

I interessam voor inter-

veranderen. Ook een dieiistenstructuur vergt tijd.

nationale bedrijven (netwerkorganisaties).

Ik zal zelis genoodzaakt zijn mijn diensten 24 uur

de dichtstbekabeide landen ter wereld. Laten we daarom met Teledesic zeggen dat 'broadband ,

bitie is. Dan kunnen we, met het oog op 2030, best alvast een eigen pro-actief plan trekken op basis van het myceleum van glasvezel, ISDN. ADSL en kabel-tv, dat we in Nederland al hebben ~

bijvoorbeeld.

bcw-egingen in de tijd spreiden. Maar het leidt niet

Digrtalesuperverwerkmg u het

tot minder bewegingen."

Digitale superverwerking wordt hét fundament van werken, leren en leven. Waar we met name

fundament voor wer-

rekening mee moeten houden is met de impact van virtual-reality-simulaties in leer- en werk-

ken, k e n en ievm

situaties, met mensen die echt van waar dan ook maar alle dingen kunnen doen waarvoor ze

Ed Breedwld, flcadeiniscl? rekencentrum Sara 4

zich nu moeten verplaatsen: museumbezoek, werken, leren, reizen, noem maar op. Onzin? Volg dit dan maar eens: 'using bits instead of b r i k , the Vi!tual L.A. fearn is slowly rebuilding the

Vrtual reality spdthlerbij eenbelangrijke rol!

"Weinigen zuiien vreseiijk veei werken en-&e+ ecn bcctie. LMct steeds wisselende en tijddijhe con-

~ # ~ ~ T T & ~ S D ~ C C Oncean~ U I ~ ~ . m - H i n i s h e d ; if car hewaH<ed,mn -~or flown through iust as freely and realistically as in the real world' (bron: Associated Press,

Cw-ofdngeis fo W

tacten. Drie maanden flcsscn wassen en dan op ker in en uit de arbeidsmarkt."

geweven, en dat we enthousiast bezig zijn uit te breiden. Van die infrastructuur kunnen internationale bedrijven alvast profiteren. Netwerkorganisaties. die een bruggehoofd in Europa zoeken,

per dag aan te kunnen bieden. Dat zou iid de

vakantie naar Turkije. Mensen gaan veel makkelij-

telecomrnunications access for busineses, scbools and individuals' inderdaad onze directe am-

augustus 1999).

I De dingen live ontdek' ,

,j

ken lijkt nu nogaan,

Laten we eerlijk zijn: lopen tussen de piramiden, zelf als het ware de hiërogliefen ontcijferend.

trekkelijkermaar

dat leert toch stukken prettiger en intensiever dan uit een schoolboekje. Laten we ons erop

",

, ,

', ~

!

Publi.de. De toekomrneii Se& ~oorduuil~mverke~ri"2030,

~

', , , technischeontwikkelingen maken de '"~vi&kbeiaing ~

~

~

,

" stddmensecht. , ,

voorbereiden dat de meest geavanceerde courseware van vandaag nog maar kindespel is met de DNA-ketens die we straks kunnen visualiseren - met de bloedbanen, de kratererupties. de sterrenstelsels, de wiskundige en natuurkundige abstracties, noem maar op. Die voorbereiding betekent dat we investeren in een deugdelijke breedbandige infrastructuur voor

Stzhting Naniirien Miliel~juni1999

educatieve doeleinden. O p eik niveau, en met name voor de basisschool, het voortgezet

De 24uurseconomie gecombineerd met thuiswerken

onderwijs en de bijbehorende lerarenopleidingen. Want de jeugd heeft zoals bekend de toekomst.

"De dagindelingzal w e d j k anders,$n. Werk

de toekomst.

en vrije tijd vloeien in elkaar over. Traditionele

En, dichter bij huis, maar dan letterlijk is het met ons dichtslibbende Nederland niet nu echt

arbeidsdeling en vaste werktijd,mzijn verleden

eens tijd om daadwerkelijk te gaan telewerken en teleleren. Het is een enorme verspilling dat

tijd. Hei belangvan woon-werkyakeer,en spits-

zovelen zich dagelijks hele einden moeten verplaatsen, terwijl digitale verwerkingskracht de

um-vrnkeerverdwijnt De computer verbindt j e

meeste interactieve werkelijkheden in principe binnen vier muren kan brengen. Daartoe kun je

met de hele wereld, j e werkt daar waar je bent"

~~

-.

Internet nog ongeschikt voor opleidingen

speciale locaties inrichten op plaatsen waar dat handig is. Dat geldt voor zakelijke vergaderingen, maar zeker ook voor leersituaties. In de eerste plaats natuurlijk voor colleges in het hoger

,

onderwijs.

.~

Virrueleo m ó e -

Nanr Compmbk 28 m n 1999

..iin&Latsen zijn Zal de digitale verwerking in 2030 op haar hoogtepunt zijn? Waamhijnlijk niet. Waar we de

binnen handbereik.

Amsterdam - De directeur van Hycurve, Carolyn

Tof 2030 zijn we het

Rose, is van mening dat internet op dit moment nog met geschikt isvoor opJeiaingen.Vanaí juni

komende dertig jaar naar verwachting het drukst mee bezig zullen zijn. is om met de ombuiging in de richting van alomtegenwoordige digitale verwerkingskracht. die zich onder onze ogen voltrekt, actief te leren omgaan. Opdat we er doorlopend als eersten de vruchten van kunnen

.

plukken.

drukst met het leren omgaanmetde digitale v-erkings-

De in toenemende mate aanwezige digitale verwerkingskracht zelf kan ons daarbij faciliteren.

kracht.

Want werken. leren en leven zullen steeds meer één vloeiende beweging gaan vormen. Bij actief beleid van bedrijfsleven, belangenorganisaties en overheid, gekoppeld aan de juiste prioriteits-

verzorgt het Amerikaanse bedrijf met 4U Training a Man in Nederland opleidingen voor automatiseerdendie zich ontwikkelen tot internetspe~alisten.Daarbij wordt gekozen voor klassikde cursussen. internet laten ze voorlopig

tellingen, kan dát de grote pré zijn van Nederland in het jaar 2030: dat we die vloeiende bewe-

Werken,leren en ievol d e n één

ging vloeiend hebben gemaakt en dus tot de meest 'e-MANcipated' landen ter wereld behoren.

doeiende beweging

de ontwikkeld om video en audio via internet aan te bieden: zzgt Rose. Een aantal bedrijven maakt

Omdat te bereiken moeten we nadrukkelijk met zijn allen 'aan de bal blijven'.

gaan varmen.

inmiddels wel g e b d van internet om opleiàin-

nog links liggen. "De techniek is nog niet voldoen-

__

.

gen aan te bieden aan automatiseerders. 4

"Samen naar 2030" begint bij weergaloos onderwijs De economie, het opleidingsniveau en de basis voor digitale diensten, waaron

i met

name

telecominfrastructuur (zie onder meer: "Digital Planet: The Global Information Economy". WITSA. 1998; http://www.aiia.com.au/8WITSAstudy.html. en daar met name de link naar het document ..lpdffiles/WITSAstudystatistics.pdf), zijn in Nederland goed ontwikkeld. Samen vormen deze drie een hechte basis voor de verdere, concrete ontwikkeling van een digitale samenleving op weg naar 2030. De doelgerichte ontwikkeling van die samenleving moet ten minste stevig verankerd liggen in het onderwijs. Hier valt nog veel winst te boeken ten opzichte van de huidige situatie. Elke Nederlander moet het belang van de digitale samenleving met de paplepel ingegoten krijgen, tezamen met digitale vaardigheden. Dat is in de eerste plaab een taak voor de reguliere educatie - basisschool en voortgezet onderwijs - die de maatschappij in hoge mate vormt. Deze fundamentele onderwijstaak kan en moet veel beter worden vervuld. Behalve techniek zijn daar-

-,. ,

je je afvragen of er strak een samenlevingdenkbaar,%

voor goed getrainde en bij de d i m e ontwikkelingen betrokken docenten nodig. Omdat de komende decennia in het teken zullen staan van 'e-MANcipation' mogen we koste wat kost niet

niet mensen die niets met internet temaken hebben.

afglijden naar een situatie waarin bepaalde groepen. zoals allochtonen, in het onderwijs een struc-

"Temijl er nu nog veel internetandfabeten z$n;moet

turele achterstand oplopen. Voor wie op achterstand staat of komt te staan. moeten er extra pro-

Het zit nu in de fase van adolescentie.''

Erijngoedgetrainde docenten nodig.

Paul Struutkof, Ciwo

gramma's zijn die effectief inhaaislagen helpen realiseren. Gezien de te verwachten snelheid van ontwikkelingen op digitaa! terrein kunnen eventuele achterstanden immen des te schrijnender uitpakken. Hier hebben onderwijsgevendenen overheid een enorme verantwoordelijkheid- om onze toch al pluriforme samenlevingin het kader van de toenemende digitalisering de komende decennia bijeen te houden. Die verantwoordelijkheid is een ethische maar niet in de laatste plaats ook een economische. zonder een hechte samenleving kan de digitale maatschappij zich eenvoudigweg niet voorspoedigen in de breedte ontwikkelen. Onderwijs is daarvoor de basis. De Nederlandse overheid dient de digitale samenleving pro-actief te faciliteren en t e ondersteunen, samen met het bedrijfsleven. Dat Nederlandse bedrijfsleven moet zich in verband met de ontwikkelingen op het gëbiëd van elektronische commercie nadrukkelijk mondiaal ÖrEnteiën; Elke toonaangevende activiteit op het gebied van digitale verwerking is immers al lang een mondiale zaak - en eerder een van ondernemingen dan van overheden.

"Ik geloof niet

111 een

plotsïlinge overgang naar ,een

Aan de andere kant mag de overheid niet t e ver voor de muziek uitlopen. Ten eerste juist omdat

ving heeft tijd nodig om zich aan te passen aan

de ontwikkelingen in het kader van de Wetten van Moore. Metcalfe en Gilder bij uitstek internationaal van aard zijn. Daarnaast wortelt de digitale maatschappij natuurlijk gewoon in de

nieuwe ontivikkelingen. Ik sla niet door, hnewei

bestaande. Het is om die redenen een vermijdbare verkwisting van geld en motivatie om al te

volledig virtuele manier van werken. De samenle-

men dat iran een futuroloog schijnt teverwachten.

enthousiast paden uit te zetten die later niet levensvatbaar blijken te zijn. Concrete acües moe-

Iloor een uitvinding wordt de boel echter wel i n

ten kortom haalbaar zijn. Op basis van de wetmatigheden van Moore, Metcalfe en Gilder is het

beweging gezet. In de ICT-icereld heeft men nogal

derhalve noodzakelijk om de concrete loop der dingen zo breed en nauwgezet mogelijk te blij-

de neiging een hype op te pakken onder het motto:

ven volgen. Teneinde de vele ongeleide verzinsels. die aan de orde van de dag zijn, t e kunnen

reality? Schaffen we af, w e hebben nu \irtual reality.

pareren; en om doelbewust stap voor stap de bakens te kunnen verzeiten in zorgvuldig geselec-

Nee, de realiteit blijft, ET komt d e e n iets bij. Ik

teerde richtingen. Wanneer het bedrijfsleven organisatorisch en financieel borg staat voor avant-garde-ontwikke-

spreek daarom tieier over complemented redity? , ,

,, ,

, ,

Ir. Paui Osrendorf, Cap Gemini ,

,

"

,

,

lingen moeten die natuurlijk wel doorgang vinden. Hier kan de overheid bij uitstek stimuleren. Een structurele Silicon Valley-situatie in Nederland, wellicht op het gebied van digitale diensten voor de Europese markt, is in het kader van de 'e-MANcipation' bijzonder wenselijk. Daarom

,,

,

,

.'

,,, ,

, . ,

',

. i

,',

'oxqdezci vutuele universiteit op

moet de overheid het vestigingsklimaat en het klimaat voor durfkapitaal bevorderen. Na verloop van tijd moeten onderwijs en ondernemerschapidealiter het "ecosysteempje" kunnen gaan vormen dat kenmerkend is voor een Silicon Valley-situatie. Ook hier is het juiste onderwijs een cru-

,

,

,

,

.

o;ade,een grote soítwareproducent, heeft een

ciaal basisingrediënt. De veel bediscussieerde haalbare en effectieve voorbeeldwerking van de Nederlandse overheid

wersiteitgeianceerdop hrtpJleducation. Orade.com/. D e Nederlandsevestk&g is te

tot besluit ligt direci in het verlengde van de hierboven genoemde punten, die de rol van het

vinden op http://education-

onderwijs als gemeenschappelijk element hebben. Waar het momenteel met name aan schort is

europe.orade.comld/. De virtuele universiteit ,

sion statement". Zodat iedereen weet waar we met elkaar voor staan in het kader van de gestaag toenemende digitale verwerkingskracht die de komende decennia de samenleving ingrijpend zal veranderen. Alleen doordat we ons gezamenlijk met die ontwikkeling blijven

gewenst tijdstip aan de trainkg deelnemen.

bemoeien kunnen we haar effectief beïnvloeden. De BV-Nederland moet daarom in de eerste

:Om i e kunnen conmeren, moetenbedrijven

plaatr veel meer doen aan de heldere marketing en promotie van ons aller gezamenlijke visie op de ontyikkellng van de digitale samenleving. Die visie is dat op basis van onze goede uitgangs~

~

~

~

~

~~

~ ~~

~

.

~

,

b i tbezoekers de mogeiijelijkheid om intemettrainingen t e volgen. Daarbij kan men een keuze makenuit het aanbod. BovendienIran men op elk

aan de krachtige verwoording van een kordate en a-politieke boodschap: een nationaal "mis-

~

Nni~&~onlinz19mourmbrrl999

'

I

,

op&dingen zien als een voortdurendproces, dat ~

positie en onze internationale oriëntatie er twee prioriteiten zijn, namelijk innovatief ondeme- --

~

~

.

~

+tijd in bewegingis", aldus JuhuHall, vicepresi~ G?ïkiü O S e U ~ " ~ ~ t ë ï ~ ~ ~ dat r = ~ ë

~~

memhap. maar om t e beginnen een weergaloze, op de nieuwe ontwikkelingen gerichte educa-

in andkhdfjaartijd meer danéén miijoen men-

tie, waar iedereen in Nederland van kan profiteren. We moeten elkaar oproepen om die visie als gezamenlijke opdracht te aanvaarden en haar te helpen verwezenlijken.

sen een opleiding gaan volgen.

+

"Onze visie LS gebaseerd op een wereid waann je overal e n altijd kunt communiceren. Om te blijven

opereren op een markt die razendsnel verandert '

'

moet je je e,wn snelaanpassen."

Waker Kroeze, Ericison

+

Sociale samenleving Vimiele mobiIiteit in 2030 tegen de achtergronden van de sociale samenlevingspatronen Coos Eilander

trendwatcher bii Trendbox bv ,

.

, , ,

, , , , S..,

',

,,'

.. .. ,. .

,L

,.', .

! ~.,,,

Virtuele mobiliteit wordt gezien als alternatief voor fysieke mobiliteit. Alvorens over de

i

!,.

. ., ., ,',: ,

,

sociale samenlevingsaspectenhietvan te filosoferen, is het zo denken wij, van belang om

,i

,,,

,,,. y ~;,:

,

._, :P : I

te beginnen met enkele algemene opmerkingen over mobiliteit. Deze spelen bij het conceptueren van onze toekomstvisie op dit gebied een belangrijke rol.

;., ,. ',., , , , "

" I k overheid moet mobilitert niet centraal l de contactstellen maar zou zich w o ~ a op

mogeliikheden mocteii richten.

Als het gaat over kennisecon«mie s p e k ik

; ,.:;,

','

.,, ,

,.,

obili lire iris&^

"

,,,

~

1 , ~,

,,,

h d e Nederkm++: ., 'sm,enl&~g.

Algemene opmerkingen over mobiliteit Mobiliteit vervult een cruciale rol in de Nederlandse samenleving. Om te participeren in maatschappelijke en economische activiteiten moeten mensen zich verplaatsen. Deze verplaatsingen kunnen worden beschouwd als conditie voor zowel de ontplooiing als zelfverwezenlijking van

I , . , ,

\'aak ovir relatie-economie waarmw ik wil aangeven dat het menselijk m i r a c t voorop staat.

' ,

het individu, als voor (meer) dynamiek in de samenleving en economie. Dit laatste vergroot de

. ,, '1

aantrekkingskracht en concurrentiepositie tegenover het buitenland. Mobiliteit hangt dus nauw samen met welzijn en welvaart.

L>aarv«or is fysiek transport steeds minder

noodzakelijk. Hoe kun ie de contactmogeliikhedfn

In de huidige discussies over mobiliteit wordt te veel waarde gehecht aan modellen die ver-

stimuleren of verkteren."

plaatsingen beschouwen als een afgeleide van maatschappelijke en economische activiteiten. Een negatief bijproduct zonder nut. En dat is in onze optiek onzin. Mensen verplaatsen zich vooral om redenen die te maken hebben met zelfontplooiing en individuele ontwikkeling (70% van de afstanden die we afleggen is om privé-redenen). 'Mobiel zijn' is een natuurlijke behoefte. Het feit dat het individu op meerdere plaatsen kan participeren in

36

...

. . ,

,

,

,

,

.

.

.

,

,, .

, ~.

,.

’. ,,

sociaal-maatschappelijke activiteiten, ma& het individu ’meer mens’, daar ontwikkelt hij zich door en dat heeft nut voor zowel het individu als de samenleving.

,

,

.:

..,

“Doornieuwe teleio~~icatieoplossingen, zÓals &deotoriferencig, beeldtelefoon e? teleqerken, ontstaat er voor degenen die zakelijk

zms Tegen deze achtergrond zal de overheid zich, naar ons oordeel, uitdrukkelijk niet moeten richten

-ixel onderweg zip, met de,autb of hetvliegtuig,

op rnobiliteitsremmende maatregelen. maar op het opnieuw vormgeven van de mobiliteit.

,

,

eeqbelangrijkaitematief voor de communicatie.

Daarin zal virtuele mobiliteit uiteraard een belangrijke plaats moeten krijgen. Immers. het is een

Ze hoeven minder te reizen.”

ieder duidelijk dat de beperkingen van de fysieke, materiële infrastructuur veel te groot zijn om de onvermijdelijke mobiliteitsgroei op te vangen.

Uit: piojectgroep Questa

Naar 2030

“Met,rideaconferencingzal in hoge mate ’

,‘tegemoetworden gekomen aan de behoefte van de ,

,

Een eerste en centrale vraag bij de verdere verkenning van virtuele mobiliteit in 2030 is dan

mens tot emotioneel,contact. Naarmatebeeld en

natuurlijk of de burgerlconsument ook openstaat om zijn fysieke verplaatsingdrang in enigerlei

geluid beteÏworden Lal men er iowel zakelijk als

mate in te ruilen voor virtuele mobiliteit. En het antwoord daarop luidt, naar onze mening, ronduit ~ ë v é ~ g ~ . W ë ~ ~ S t a a nmäatschappij ~ r i 2 ~ m ~ die-in ~ ~beiangrilke-mate n ~ ~ n andere kenmerken^

privé veel gebruik van maken. Er komen andere ~

++rtuekmobiiiteit-(

in zich draagt dan nu het geval is.

immen van sociaaì~ïwker;&zeuerkopers~gaan ~

’

al niet meer naar beurzen om nieuwe producten te

zien, dat hebben ze allang op het internet gevolgd.

Door de doorgaande effecten van de vemhillende socio-demografische ontwikkelingen (VergrMng.

We d e n wel sociale evenementen moeten

individualisering. huishoudverdunning). maar ook door (consumenten)trends, zoals Duurzaam gedrag. Mabilisering (van ’gemeinxhaftsmenxh’ naar ’gesellxhafkmensch‘). Hedonisme (nadruk

organiseren voor het persoonlijk contact.”

van bezit naar beleving)en Post-Matenaiiime(gerichtheidop zingeving. kwaliteit en zelfexpressie). Deze ontwikkelingen en trends leveren een keur aan mentaliteitsveranderingen op. De vijí kern-

Ir Paul Straathof; Cisco

+

woorden voor consumptiemotivatoren in de jaren tot 2030,zijn gemak, groen. gezond, goed, gezellig. Groen staat daarbij voor duurzaam, goed voor kwaliteit en gezellig voor sociabel en

“Er is een steeds grotere tegenbeweging die zich

gericht op consensus.

realiseert dat wij niet per Se over i 3 verschillende wasmiddelen hoeven te beschikken. Daardoor zal

Binnen deze oriëntaties van de consumentlburger speelt in grote mate de k t e g i e van de NonVerspilling een rol. In die beleving dient virtuele mobiliteit geplaatst t e worden. De burger die zich virtueel verplaatst is de verantwoordelijke burger. Het reizen is niet meer het gesprekson,

Vimde mobiliteit = Non-verspling.

de ‘Economievan het Genoeg’ wel aanhangers krijgen die een veel milieuvriendelijker transport bei~erkstelligen.~

,

derwerp in zijn vriendenkring, maar het virtuele reizen. Als we er in slagen om viriuele mobiliteit in deze context te plaatsen, dan hebben we een gouden concept.

Ir. Karel .Woordz{i, Ti-ansporren Logistiek Nederland

+

, ,

F'ubiraiiz Demekomn& Xe-

Ook zullen we een sterk doorgaande belangstelling zien voor alles wat met het eigen lichaam te

vooidurBnmn vn%Perin2030,

S M ~ N a w e n M k ' j u n1999 i

..

Wijdere horizon ''Menprpassen zich sn&

maken heeft: het woordje gezondheid is dan een te schrale betiteling. Alles wat de oudere consument (tussen 2030 en 2040 zijn de helft van de Europeanen 50 jaar of ouder!) in 2030 doet, wordt afgewogen tegen die overheersende roep van aandacht voor het lichaam. Met andere woorden: als virtuele mobiliteit een antwoord is op de risico's van fysieke mobiliteit, dan hebben

aan aan vernieuwiog

we hier aan een andere basisvoorwaarde voldaan voor een positieve ontwikkeling.

en verandering. Nieuwezechnologieën&ook

spiritneie zaken,innovatievevervoermiddeien

Het sociale leven van de burgerfconsument zal zich in 2030 uitstrekken over de hele wereld. Er

slaan makkelijkeraa+>

zal sprake zijn van een wereldwijde netwerksamenleving. waardoor iedereen terecht is gekomen in een mondiaal netwerk van formele en informele contacten. Het onderhouden van deze netwerken is zonder virtuele mobiliteit uiteraard onhaalbaar. En ten slatte kan virtuele mobiliteit ook uitdrukkelijk worden gezien als het antwoord op de zoektocht naar nieuwe normen van de consumenffburger. Want ook wat dat betreft maken we nog wat mee tussen nu en 2030. Onze werkelijkheden veranderen, vervagen, onze onwrikbare ~~.

waarheden zijn onderhandelbaar geworden. De prestaties die we vragen van onze omgeving

~.

virtuelemoùilitat past in zoektocht

worden rationeel getoetst en gemeten en op grond daarvan afgerekend. Normen zijn individueel, niet collectief. En tegelijk met die onstuitbare internationalisering stijgt de behoefte aan veiligheid, aan zekerheid aan een 'plek' om bij te horen. Daar is het gedachtegoed van virtuele mobiliteit, het concept van de virtuele mobiliteit. goed in te plaatsen. We komen hier, wanneer we het hebben over virtuele gemeenschappen, uitdrukkelijk op terug. Het voorgaande betekent ook dat het faciliiren van virtuele mobiliteit door de overheid heel goed kan geschieden in samenwerking met de marktsector. 'Meer is beter' als cenvaal adagium voor de marketing, zal anno 2030 volgens ons vervangen zijn door een diepere. langere en vooral fijnere afstelling op de speciíieke behoefte van het individu. En dat biedt talloze mogelijkheden om binnen gezamenlijke projectenvan markt en overheid virtuele mobiliteit te accommoderen en faciliteren.

Virtuele mobiliteit en sociale samenleving Gesteld dat virtuele mobiliteit een wezenlijk onderdeel uitmaak van de samenleving in 2030, hoe ziet die samenleving er dan uit? Om te beginnen geloven wij dat er veel te veel gesproken wordt over de vermeende kloof tussen informatiearmen en informatierijken; tussen virtueel

3s

, ,

mobiele burgers en virtueel geïsoleerde burgers. In onze gedachtegang gaan we uit van een positieve invulling van de toekomst. Er zal sprake zijn van een nakende periode van economi-

"Omd&,erken vrije tijd steeds meer,$ elkaar over'zdiin Iopen;zuî je tlauweiiics meer van vrije,

sche bloei, waarbij iedereen meeprofiteert. Ook op het gebied van mogelijkheden op het gebied van virtuele mobiliteit.

tijd kwnen spreken. Het gevolg is een verplaatsmg ',, ,

van de fiIes.Verandcringcn inhet cúlturele

,

',pabonbrengt$ook veranderingen in mobiliteit

Wel zullen we een tweedeling in de samenleving zien op het gebied van virtuele mobiliteit, die voortkomt uit de individuele 'mindset' van consumentenlburgers. Een 'kloof' tussen mensen

met ,&h mee. ln de toebornst zal cdtuur een veel stcrkere samenbindende factor zijn +n wek" ,

met een ovenvegend 'horizontaal' tijdsbesef (alles gebeurt tegelijkertjjd) en mensen met een ouderwets 'lineair' tijdsbesef (de dingen gebeuren na elkaar). Tussen mensen die geen problemen, hebben meerdere dingen tegelijkertijd te doen en mensen die de zaken liever een voor een afhandelen. Mensen die geen moeite hebben om binnen meerdere netwerken met eigen regels,

,

,

~

~

~

~~~

~

.

~

~

~~

~

~

~

~

~

~~

-- .~ .. -- ~.~ ~

-~ ~

~

.~~~

,

~~

~

Voor de groep die graag van alles tegelijk doet, in meerdere netwerken participeert en streef7 naar een sociaal leven dat zich over de hele wereld uitstrekt, is virtuele mobiliteit een noodzaak. Zij zullen zoveel mogelijk streven naar het opheffen van de belemmeringen en hun toevlucht nemen tot allerhande virtuele mobiliteitstoepksingen.Het streven van deze groep is een gecentraliseerde fysieke aanwezigheid, waarvandaan overal activiteiten worden ontplooid middels virtuele, interactieve technieken en hulpmiddelen. Bij deze groep zal fysieke mobiliteit gezien worden als alternatief voor virtuele mobiliteit. De anderen, zij die juist wel problemen hebben om tegelijkerüjd binnen meerdere netwerken met steeds hun eigen prioriteiten. waarden, regels, tijdregimes etc. te leven en tqfuncüoneren. zullen zich terughoudender opstellen tegenover toepassingen op het gebied van virtuele mobiliteit. Tij zullen virtuele mobiliteituitdrukkelijk zien als alternatief voor fysieke mobiliteit

"Het staat voor mij nict vast dat aik belasen.-

medewerkers thuis zulien werken. Mensen

gericht zijn op de 'kwaliteit van de beleving', op de toegevoegde waarde van de fysieke presentie. Om te praten over koetjes en kalfjes gebruik je de beeldtelefoon. maar voor een gesprek over

Fysiekcontad

~

~

heden. al verschilt de frequentie ewan sterk per bevolkingssegment. Wel mag, in zijn algemeenheid, verwacht worden dat in 2030 het fysieke contact van karakter zal veranderen. Het zal meer

~

(iit: p r o j e c t p e p Queitu

~

Fysiek contact biifít in onze visie dus uitdrukkelijk bestaan naast virtuele communicatiemogelijk-

,

"E;,is sprake van een tweedeling in de maatcchapbij, waarbij,een selecte groep zich helemaal te pletter werkt@ de rest van de , , , , bevolking gebruik maak i.an het &iil@ vangnet. 'Datleidt tot ren grotemnderscheid tussen een . , , ~~~. rijke ens<er& elite en een gotere groep armen?

normen, üjdregimes etc: te functioneren en mensen die hiervan mentaal in de knoop raken. Beide groepen zullen anders omgaan met virtuele mobiliteit. ongeacht technologischeontwikkelingen die ongeîwijfeld zullen leiden tot een verbetering van de gebruikersvriendelijkheid.mogelijkheden en kwaliteitvan toepassingen als beeldtelefoon, videoconferencing, e-mail etc. ~

,

Ir. Ko HcnnFman, Origin

, ,

~

,'

i ~

'

bii@ m t virfuek communiatie bestaan n p r moet

houden behoefte aan sociale contacten e n iviilen e h a r ook eens echt in plaats van virtueel aa&jken

Er zit een natuurlijke sociale rem op het onbeperkt thuiswerken."

wel toegevoegde

w-rcie (haiiteit) hebben

39

Mevr. Mr. J. Thhunnissen, Belastingdien$t

+

',

-

“ikgeloof niet in videoconferencing.

meer serieuze zaken zoek je elkaar op; een vergadering over de implementatie van nieuwe soft-

Telefoonconferenties zijn ai lastige Tergaderingen,

ware wordt afgehandeld via videoconferencing. maar bij een gesprek over een nieuw te vormen

dis doorgaans een heldere gesprekqleiding missen. Het helpt weinig als je daar gezichten bij kunt,

joint-venture ga je bij elkaar zitten om een vertrouwensklimaat te scheppen; het kopen van een cd gebeurt on-he. maar voor een concert verplaatst men zich wel fysiek. Fysiek contact en lijfelijke aanwezigheid zijn in 2030 minder vanzelfsprekendheid dan nu het geval is.

zien. Vergeet niet dat v0or en na de wx-adering a , , ,, ,

vaak veel belangrijker zaken worden besproken.

Elke gebeurtenis in 2030 waar iemand lijfelijk aanwezig is zal daarom per definitie ‘zwanger zijn van verwachting’ en gericht op kwaliteit. op het beleven van iets ‘unieks’ dat op een andere,

Dat zou je anders missen, In het Verre Oosten kun je niet even iemand bellen, waarna de zaak gere-

virtuele wijze niet (makkelijk) mogelijk is.

geld is. Italianen moet je soms even aanraken. Je hebt met cultuurverschilien te maken die je enigs-

Tegen deze achtergrond zal elke consumenüburger natuurlijk individueel bepalen wat voor hem

zins kunt overbruggen als je tegenover elkaar zit.”

toegevoegde waarde is. Muziek luisterenlkijken is voor de één pas volmaakt wanneer je het zelf

,

, ,

,

,

beleeft, terwijl het voor een ander ook virtueel op afstand genoten kan worden. Heeft de één aan een voetbalwedstrijd op tv genoeg, voor een ander is het een fysieke verplaatsing waard

Peter Sluiter, KLM Cargo

om het live te beleven. Om deze keuzes zal het in 2030 natuurlijk niet meer gaan. De live-uitzending op de televisie, van bijvoorbeeld de Olympische spelen, zal dan veranderd zijn in een virtual-realiiy ervaring ~~. ., ~

~

waarbij je een plek opde tribÜne~hebt.met andere bezoekeg kunt praten, kunt zappen-tussen verschillende onderdelen die live plaatsvinden op uiteenlopende locaties. etc. Maar de afwegingen zoals hierboven geschetst spelen dan evengoed een rol. En daarin ligt de uitdaging van de toekomst: we zullen de verschillen moeten erkennen die individuen in hun prioriteitenstelling leggen. Dat betekent dat we accepteren dat er grote verschillen bestaan tussen de wijze waarop Nederlanders de individuele keuzes maken over virtueel versus íysiek mobiel zijn. “Telewnkelen is een uitvinding voor zieken of ouderen die geen mare tassen kunnen dragen. Het heeft

Het individu en virtuele mobiliteit

wel wat om te voelen of de andijvie vers is. i e moet een pak van een schap kunnen nemen om ermee te rammelen en te lezen wat er precies k i t . Hethestel-

Sociale ontmoetingen

Aan het begin van dit essay stelden wij al dat mensen zich vooral verplaatsen om zich te ont-

Ien van boeken en platen is iets anders, ai hoop ik dat

krijgen een VirtueeZ

plooien. te ontwikkelen en te verrijken. Door het bijwonen van culturele manifestaties. het doen

de b a e h d e l wel blijft bestaan. h‘at is heerlijker

karakter mei beu

aan sport, het participeren in evenementen, maar bovenal door ontmoetingen en het aangaan

dan er binnen te stappen en de hoeken te ruiken.”

en geluid

van relaties met anderen. In 2030 zal dat niet anders zijn al zullen deze ontmoetingen en relaties vooral een virtueel karakter hebben. Mensen zullen behalve een fysieke woonplaats ook een virtuele woonplaats hebben in virtuele stedenlgemeenschappen. Deze stedenlgemeenschappen zullen enigszins vergelijkbaar zijn met

40

de digitale steden (De Digitale Stad) en andere Multi User Domains (MUD'S) die nu al bestaan. Met het verschil dat de inwoners van deze steden/gemeenschappen nu nog (voornamelijk) mid-

Internationalisering, giobaiisering.

dels tekst hun eigen plek inrichten, bezoek ontvangen. relaties aangaan, trouwen. met elkaar van gedachten wisselen, in het café zitten, maar dat dit, gezien de stormachtige ontwikkelingen

"Dewereldwordt steedskleiner.Fm

op het gebied van lff, in 2030 ook zal gebeuren middels (bewegend) beeld en geluid.

virtuele vriendschappenbevinden nch op de

Sociale contacten krijgen doordat zij zich afspelen in virtuele netwerken een ander karakter.

Me aardbol Bestellingen van goederen kan duect in Japanvia i n m e t Het aandeel verre

Vluchtiger, pragmatischer en niet gebaseerd op geografische nabijheid, maar op gedeelde inte-

reken neemt toe?

+

resses, voorkeuren of 'belief-systemen'. Bovendien kan een ieder zich voordoen zoals hij of zij dat wenst. Vrouwen kunnen communiceren en relaties aangaan als een mannelijk personage, een geslaagde zakenman als een aan lager wal geraakt kunstenaar en een Chinees als een Amerikaan. Iedereen kan zichzelf 'ontwerpen' en 'uitvinden'. De uitspraak van Shakespeare. "Life is a stage", zal in 2030 grotendeels werkelijkheid zijn geworden. De gevolgen hiervan op het sociale weefsel van de samenleving zijn moeilijk in te schatten. Zeker

.

datde oude-landkaartaan relevantieinboeten datevandere kaarten nodig zijn die vir-

In hei jaar 2025 d e n mensen de.____-.-.. voetangels en ,. ~

~

-klemmen van het individuaiisme niet meer

tuele gemeenschappenin kaart brengen, om te zien waar de witte plekken in de sociale cohesie

accepteren. Men wordt zich bewust van het leven

zitten. En de 'zapping identity' die virtuele gemeenschappen mogelijk maakt, biedt enerzijds mogelijkheden tot persoonlijke ontwikkeling en zelfontplooiing (in de psychologie worden rol-

en van de mensen om zich heen. Er c\ meer

lenspelen niet voor niets al decennia gebruikt bij het verkrijgen van zelfkennis en het wegnemen

,, ,,,

p, ' i

van persoonlijke barrières) en andemijds kunnen deze mogelijkheden uiteraard leiden tot ont-

,

wrichting en verwarring van het individu.

<.'Y:,

~

Rol van de overheid en de markt

warme interesse voor anderen, we kunnen beter met liefde omgaan."

,,*,a,'

, . , , ',

:

,Y,'

,,:"

I 'i,.,

i

,.:. , , ?,

.<.

Uit. projectgroep Quesra

,''

Of mensen zich in de toekomst veelvuldig een andere identiteit aanmeten of niet, blijft, evenals

Socinkcontacren

de gevolgen ervan, moeilijk in te schatten. Daarentegen is het feit dat mensen hun sociale contacten in 2030 middels digitale netwerken beter onderhouden dan nu, naar onze mening, zeker.

worden in2030

W!j besluiten dit essay met enige gedachten over de rol van mark en overheid binnen deze context.

I ~

+

,,,,

"Er is een compleet nieuw werelddeel met een

I

rnidàebdigrtak

miljard inwoners gekomirn. Het heet internet. Je paspoort is je password. Je reisbenodigdheden

netwedmbetpr

zijn een pc en een modem. Er geldt daar geen

onderhoudm

grondwet, en het leukste is: het loopt gesmeerd."

Het mag duidelijk zijn dat de markt een grote interesse heeft in virtuele gemeenschappen. Vaak zijn deze virtuele gemeenschappen gebaseerd op gemeenschappelijkeinteresses enfof voorkeu-

Ir. Puul Ostendori; Cap Gemini

+

I

m~4reorg+seert.dmstis& ,

.,,,

,

om

ren en dat biedt naiuurlijk grote mogelijkheden voor de marktsector: ondernemingen kunnen

wtuele.ba& te worden

door hun aanwezigheid (in welke,vormdan ook) in dergelijke netwerken een directe link leggen tussen de private leefsfeer van een bepaalde groep mensen en de propositie van hun merk of

Naar: Electronk Higkwayx, Intermi (21-01.2000) , ,

product Wij verwachten dan ook dat de marktsector veel van de virtuele gemeenschappen in

, ,

,

interne6 gebruik maatregelen om de diemmerlek& in Nederland doelmatiger maken. ' Het aantal kantoren wTdt verlaagd van 900 na&r 750. Dit betekent dat de bank 10% minder

2030 op enigerlei wijze zal accommoderen, sponsoren of anderszinszal ondersteunen.

ABN +%mm neemt door het to+ende

,

, ,

Op haar beurt zal de overheid, ons inziens. door gerichte en efficiënte regelgeving moeten zorgen dat niet alle data, die wordt geregistreerd bij de sociale communicatie binnen deze virtuele gemeenschappen, ook toegankelijk is voor de marktsector. Anders drejgen we 'Big Brother'. die we dachten achter gelaten te hebben in 1984. in 2030 alsnog tegen te komen.

permneel nodig heeft. Het geld d a t ~ d a a x h r , . vrijkomt wordt geïnvesteerd in ICT, en komen er mutfifunaionelegeidautom+n 6 mee ook'anderebanlur;msabiesmo&jknjn. 3Z KmhÖopt ABN Amro haar totale dien,

~

stenpakketvoor Nedeùandse consumenten~marktviaintemetaantekunwn-bieden. De bank wil haar dienstverleningvia intemet volledig koppelen met de d i s ~ b u t ivia e bankkantoor, geldautomaten,caii centre en pc-bankieren. ïüantgegevens van partideren zullen dan overai up-to-date en gelijk zijn. "Deze integatie van distributiekanalen zou de bank tot een echte virtuele bank maken: aidus directeur-gend productontwikkeling Coiiee.

.~.

i

~

~

~

~~

~-

''Aibinnen vijf jaar zal devideqrecorder die je net hebt gekucht, zodra je de stekl<er in het stopcontact stopt, draadloos roepen: haiio, is daar iemand?

Op naar een persoonsgerichte, onpersoonlijke wereld

Waarop de televisie anhvoordt: ja, Ik ben een ti., ik kan beelden en geluid weergeven, maar wie ben jij? Zo'n dialoog eindigt er'mee dat de video !&ar

Gerhard Hormann sciencefict!on-schr~~ver

staat voor alles wat !e ermee wilt, voordat )e de gebruiksaanwijzing ook maar hebt opengeslagen. Want de dvd-speler en de camcorder hebben zich ook a l spontaan aangemeld, terwijl de

"In het jaar2030 is mijn zoon exact zo oud als ik nu ben. Maar wat zal hij zien. als hij uit het

nieuw-komerintussen al heeft begrepen weke kanalen er rijn te onh-angen en Waar dic ritten."

raam kijkt? Lammetjes? Of slechts een digitale projedie van wat eens vrije natuur heette?" lohn Maizgelnnri, Microsoj?

Wie een (sciencefiction-)schrijver vraagt naar zijn visie op het jaar 2030, vraagt om gadgets. Die stuuri-onbewust aan^ op verharen over volautömatische. zelfdenkende stofiuigers~diealischildpadden zonder kop door je huis schuifelen, en krijgt onherroepelijk het nu al klassieke voorbeeld voorgeschoteldvan de forens die vanuit zijn auto snel even naar de magnetron belt om t e laten weten hoe laat het eten opgewarmd dient te worden.

+

~

~~.

"In 2023 Zit j e m o r de televisie met je spraakherkenner. Je hebt toegang tot de hele wereld, je staat in contact met iedereen en je bestelt je boodschappen bij de teisuper."

In werkelijkheid zal dat beeld in het jaar 2030 hopeloos achterhaald zijn en komt er geen recht-

Uit ?rojeagroep Questa

streekse communicatie tussen mens en machine meer aan te pas: de magnetron 'weet' dan simpelweg wanneer hij in actie moet komen, omdat hij ook 'weet' wat het favoriete gerecht van zijn eigenaar is en waar ter wereld die zich op dat moment bevindt.

,t "fin iemand op de site van Alblbert Heijn komtvoor een pak macaroni, moet die niet regelrecht naar de plekkrden gevoerd yaar hij'of zij het gewenste

Wie een schrijver vraagt naar zijn beeld van het jaar 2030, vraagt ook om vergissingen. Thomas

'aantal pakken kan invullen. Het is heter om bij

Robert Aldus voorspelde aan het einde van de achftiende eeuw ernstige hongersnood in eigen land, veroorzaakt door de razendsnelle bevolkingsgroei. Maar op het moment dat Malthus, in 1798, de eerste versie van zijn essay schreef, kon hij onmogelijk weten dat Engeland aan de vooravond stond van een agrarische en industriële revolutie. Dankzij de uitvinding van de stoommachine en nieuwe landbouwtechnieken zou de agrarische productie in de eerste heie van de negentiende eeuw bijna vervijfvoudigen. Wat Malthus evenmin kon voorzien was de massale exodus die zijn vaderland te wachten stond: tussen 1815 en 1914 zouden 20 miljoen

hknenknmst te melden: 'Het is vandaag le!&er weer. Hebt u geen z m in een smakelijke macaronischotel?

Daarvoor hebt u nodis macamni. spekjes, h a a i en tomatensaus.' Clik en het vak in uw mandje." John Mangelaars, Microioj?

,i

Ahold wil meer verkopen via het internet

Britten het land verlaten om elders hun geluk te beproeven.

Naar: Telegraaf2401-20W

Had Malthus daarmee ongelijk? Nee, hij kende slechts het halve verhaal. En zo zullen er ook de komende drie decennia technische doorbraken plaatsvinden die wij nu nog niet kunnen bevroe-

ZAANDAM - D e komendejaren zet Ahold inop

den, en die zullen niet zelden ook weer tot onvoorziene spin-offs leiden, precies zoals de komst

de verkoop van levensmiddelenvia het i n t e r n e t Het concern, waar onder andereAlbat Heijn deel

van de minirok ooit leidde tot de uitvinding van de panty

van uitmaakt, schat datover tien jaar 5 à 10

Toch staat de wereld van 2030 nu al in de steigers. En om met het gemakkelijkste deel te begin-

procent van de omzet via het internet wordt

nen: hij zal verrassend veel lijken op de wereld van vandaag. Precies zoals wij nu ijverig de jaren

behaaldAls de forse groei van het concern wordt

zeventig en tachtig plagiëren op het gebied van mode en muziek, zo zal er in de wereld van

meegerekendzou dit neerkomen op een bedrag

In 2030 ic de wereld

stmkz ook veel zijn dat ons herinnert aan 'toen'. AI zullen wij daawoor steeds vaker terecht moe-

van w'n f l 5 miljard. Dat is meer dan de jaarlijkse

van nu te vinden in

ten in musea, bejaardentehuizenen reservaten van rijken die zich massaal hebben verschanst in de

omzet van f 12 miijard van AH.

Terwijl Ahold-topman C . van der Hoevenafgele pen okt03er nog ~nlV$EJs ~Ütspräkover het beiangvane-commerce,was hetlevensmiddeien.

concern &bezig

om een goede thuisbewrgbg

op poten te zetten.De Alberi Heijn %uisservice siaat hierbij model. &ten kunnen via fax of internet hunboodschappenlijstdoorgeven. D e boodschappen staan dan twee uur latervoor de deur. Deze dimt, die d e e n in het noordenvan de Randstad bestaat, is 15 jaar geleden opgezet onder de naam James.

+

ket museum.

~~.~... .~.~~~. . I (,

.,Hetmondiale . , , compl&mhd&k isvmiockten in hei ~ n s m k v e n

laatste min of meer ongerepte en veilige delen van het land. Maar daarover straks meer. De toekomst, dat is internet. En internet is de toekomst. Er wordt nu gesleuteld aan een nieuw, oneindig-veelsneller en efficiënter netwerk onder de naam internec. Maar ook~datzafm ?!!o30 verdwenen zijn. Het wereldwijde Computernetwerk zal dusdanig met het dagelijks leven vervlochten zijn dat het niet eens meer als zodanig herkenbaar is. Het is overal: in huis, op het werk, in je auto, in je binnenzak. Kabels en modems komen er niet meer aan te pas; alles is met iedereen verbonden viaeen draadloos. stemgestuurden tot op grote hoogte zelfdenkend systeem. Wie vandaag de dag inlogt op de intemetboekhandel mazon.com en daar al een paar keer eerder iets heeft besteld, wordt persoonlijk begroet. De computer kent je naam (of de naam die je de allereerste keer hebt opgegeven) en kent, dankzij je eerdere bestellingen, ook je smaak. De begroeting

gaat dan ook gepaard met een persoonlijke aanbieding en een lijstje met aanbevelingen. Zo zal het ook niet lang meer duren of Albert Heijn verwelkomt alle klanten die in het bezit zijn van een AH-card met op het individu toegesneden kortingen. Wie bovengemiddeld veel pakken koffie koopt, ziet dan op het display van het boodschappenkarretje staan: "Beste klant, vandaag hebben we speciaal voor jou een pak koffie in de aanbieding voor slechb 2 euro." De eerstkomende tijd zal de consument deze gang van zaken beschouwen als een aardig en welkom soort extra dienstverlening. Immers. de supermarkt levert er ook leuke recepten bij die

zijn afgestemd op de grootte van je gezin en de inhoud van je boodschappenkar. En bedrijven

“in de toekomst zal Albert Heijn koelkasten met

als amazon.com, bol.com en cdnow.com zullen het verrassend vaak bij het rechte eind hebben. o o k dankbaar zijn voor de door deze digitale bedrijven aangeleverde koopsuggesties als The Clash en Bombshell Rocks. Miskopen behoren daardoor steeds vaker tot het verleden.

ingebouwde chips uitdelen die zelf controleren of

Wie via internet een cd van Rancid bestelt. zal

er nog wel drie pakken melk in staan omdat je

hebt aangegeven dat je er zoveel in voorraad wilt hebben. A19 er nog maar één in staat zorgt het netw-erk ervoor dat er bij de dichtstbijzijnde super-

Datzelfde geldt voor lege koel- en provisiekasten. Lang zullen we niet meer hoeven wachten op

markt b - e e pakken melk voor je klaarstaan.”

de huiscomputer die aan hei eind van iedere week, of zelfs dagelijks, de voorraad levensmiddelen inventariseert en de bestelling automatisch doorseint naar de dichtstbijzijnde supermarkt. Of

Ir. Ko Henneman, Origin

liever nog: het dichtstbijzijnde, slechts door robots beheerde magazijn dat de boodschappen

+

vervolgens volautomatisch thuisbezorgt, maar pas na eerst de elektronischethuisagenda t e hebben geraadpleegd.

“ik zocht tuinverlichting maar had geen zin om drie zaterdagen de tuincentra af te lopen om iets geschikts te vinden. Mijn vrouw had na een half

Lang voor het jaar 2030 zal de maatschappij hierdoor in een collectieve identiteitscrisis zijn

uur websurfen tuinverlichting gekocht in een win-

geraakt, omdat we langzaam datgene kwijtraken wat ons tot unieke individuen maakt.

kel drie kilometer verderop. Die heeft ze telefo-

Existentiële vragen als .’We ben ik eigenlijk?’ zullen de eerste decennia van de volgende eeuw

nisch besteld en een week later opgehaald. Dat

de media beheersen en het ongetwijieid tot politiek agendapunt schoppen. Wanneer computers

~...~

..~ ~~

~ ~

~

scheelt twee en een halve zaterdag.”

beter weten wat jouw muzikale smaak is, welke boeken je op vakantie absoluut wilt lezen en welk toetje je op vrijdag wilt eten, dan wordt de mens bedreigd op zijn meest kwetsbare punt. Je kunt namelijk niet meer zeggen ”Ik denk dus ik besta“, wanneer computers bijna al het denkwerk van je hebben overgenomen.

Niet meer naar de autodealer Dit zal langzaam maar zeker leiden tot een tegenbeweging die zich beroept op individuele

Nulr n&l

zn Monngement T-

li f d w n 2000

keuzevrijheid en ook teruggrijpt naar een langzaam in onbruik geraakte term als privacy.

Binnenkort kun je als consument je auto via

Probleem daarbij zal zijn dat toekomstige generaties steeds minder in staat zijn tot het zelfstan-

intemet kopen. in Nederland rijn de gebroeders

dig nemen van beslissingen. Wat dat betreft heeít de huidige ingeslagen weg ook iets onomkeerbaars. De computer van de toekomst is in meer dan één opzicht een persoonlijke computer.

Van de Ven druk bezigom een autosupermarkt op internet in te richten. Tot de Eumpese wetgeving

Alleen deze machines zijn nog in staat om een op maat gesneden selectie aan te brengen in het

verandert, rijn consumenten nog aangewezenop

enorme aanbod van producten en diensten. Zonder hulp van deze machines zijn wij hulpeloos en

deaiers omdat autoproducenten hun producten nog steeds uitduitendvia exciusievemerkdealers

machteloos. En zo heeft de computer, op een heel andere manier dan SF-xhnjvers ons altijd voorspiegelden, alsnog de macht van ons overgenomen.

aan de man b r q e u Ook weien de intemei-

dealers nog niet goed raad met inmiiaurn’s.

+

Digitale bronnen

De digitale tweedeling NMCDe Volkskrnnt, S f e h r i Z w O , Mam+ de Wnnl

Zal de consument van de toekomst nog 'gewoon' op zaterdag gaan winkelen met het, al dan

Het gaat dan wel heel goed met de Amerikaanse

niet door de computer uitgespuwde boodschappenlijstje in zijn of haar hand? Natuurlijk wel. AI

economie, het gat nissen de rijken en de armen

zullen er op dat lijstje geen boeken, cd's. dvd's of cd-roms meer staan.

wordt ieder jaar p i e r . Dat verschil, meent Clinton, is grotendeelsterug ie voeren op diegenen die wel met computers om kunnengaan en de zogenaamde' d i g i M . Rijken hebben veel vaker toegang tot internet dan armen. Nu het world wide

h inneem^ dregen de armsien buitengeslotenie raken. Vooral in Siìicon Valley is dat verdil goed te zien.SiliconVdey JointVenture, een organisatie die zich inzet om het leentlimaat in SiliconValley te verbeteren, berek&iiGCat we&emers in de software-industrie met 95.000 dollar vier keer zo veel verdienen als werknemersmet eenvoudige baantjes, zoals winkelbediende of ober. De zogenaamde 'àigitaì divide' verloopt bovendien volgens etnische scheidslijnen. web een steeds belangrijkere p

In de digitale toekomst is elke film of elk muziekstuk op ieder willekeurig moment oproepbaar.

Stoffefijkbezit van dragen van b e d en geluid zijn overbodig en een onacceptabele verspiiling.

Stoffelijk bezit van beeld- of geluidsdragers is dan niet alleen geheel overbodig geworden, maar zal ook worden beschouwd ais een onacceptabele verspilling van grondstoffen. De platenzaak van de toekomst is hooguit nog een koffiehoek waar je gezellig naar muziek kunt luisteren om die vervolgens te downloaden. En dan niet naar een rond schijfje in een plastic doosje, maar naar de centrale hard-disk in huis of auto. Betaling geschiedt geheel automatisch en wordt berekend per luisterbeurt: ben je na twee keer uitgeluisterd. dan betaal je minder dan wanneer je van een bepaalde artiest geen genoeg kunt krijgen. Grote platenmaatxhappijendie de m d t controleren en veel geld verdienen aan artiesten. bestaan in 2030 niet meer. De distributie van muziek is volledig gedemocratiseerd: iedereen kan zijn werk aan-

bieden en er evenveel aan verdienen. Belangrijke machîsfactor in dit hele mechanisme vormen de geëvolueerde, onherkenbaar veranderde afstammelingen van de huidige zoekmachines op internet Nog steeds zal de consument op de een of andere manier attent moeten worden gemaaki op het bestaan van een nieuw product, of dat nou gaat om drinkyoghurt of een nieuw boek. De traditionele

redameuitingenzullen in het derde decennium van de volgende eeuw volledig veranderd zijn. Greep Clinton hoop deze tweedeling ie voorkomen.

op de consument ais groep heeft niemand meer; de individualisering leidt tot een enorme versplinte-

Hij beloofde onlangs computers voor alle scholen,

ring. Bovendien zullen de opvolgers van PC's en videorecorders steeds slimmer worden in het weg-

speciale trainingvoorde lerarrn en een PC in

zappen of op zw& draaien van redameboodschappen. Reclame anno 2030 zal alleen effecthebben

elk huishouden. Ais proef begint men rondom

wanneer die niet langer als zodanig herkenbaar is en op het individu is toegesneden.

San Francisco het C l i ~ - p r o j e c t , w a a r i n arme gezinnen voor vijf doiiar in de maand een computer kunnen !uijgen.

Maar ook daar doemen, zoals gezegd, problemen op. De gevreesde kenniskloof in de maatschappij, uitgedrukt in haves (diegenen met kennis van en toegang tot internet) en have-notr zal nooit tot zichtbare problemen leiden omdat iedereen binnen tien jaar de beschikking krijgt over zijn of haar eigen toegang tot de digitale maatschappij. Van keuzevrijheid zal daarbij steeds minder sprake zijn: iedereen 'moet' aan de computer, omdat hij anders verstoken blijft van steeds meer diensten. De huiscomputer wordt de digitale toegangspoort tot de wereld.

Wel zal er een steeds grotere groep van mensen zijn, die, om uiteenlopende redenen, behoren

"oihct papieren aangiftebiljet blijft bestaan? Wil

tot de want-nog en need-nok. Steeds meer mensen zullen zich in de loop van de volgende eeuw, met wisselend succes, trachten te onttrekken aan de digitale maatschappij.Voor een deel heeft dat t e maken met metaalmoeheid. Er zijn nu al maar heel weinig mensen die precies het verschil weten tussen video, dvd. cd-r,

dwingen niemand. Belasting betalen is al verve-

dvd-a (van audio). Zo zal er steeds meer weerstand optreden tegen nieuwe technologieën, die alle voorafgaande overbodig maken en de met zorg opgebouwde videocollectie in één klap reduceren tot een stapel rommel. Nieuwe technologieën leiden bij de mens in toenemende mate tot verwarring en vervreemding. Dit effect wordt veroorzaakt door wat wei 'verdichting van de tijd' wordt genoemd. Wetenschappelijke ontwikkelingen en technische innovaties volgens elkaar in steeds sneller tempo op, volgens een spiraalvormige cyclus. Een steeds groter wordende groep consumenten zal dat tempo niet kunnen bijbenen en haakt a f men valt uit, verzet zich of

lend genoeg. De een wil aangifte via de computer, de ander via internet, een derde wii langskomen om er hulp hij te krijgen. De Belastinzdienst biedt alle mogelijkheden, ook in de toekomst. Wij hehhen sezegd dat de laatste die zijn of haar aangifte

,

dïgitaiewmeid

op papier wil doen, een papieren biljet krijgt."

' door toenemende I

verwarringen vervreemding.

Mevr. M r j . Thunnissen, Belmtingzdiensf

+

onttrekt zich aan de maatschappij die er in hun ogen uitziet als een op hol geslagen trein. De want-nok hebben het daarbij het moeilijkst. Zij zullen tot de ontdekking komen dat de digitale aansluiting op~de~maatsdiappij hun enige verbindingis met de rest van~dewereld: Zonder dat is leven niet meer mogelijk: het beeld van de televisie gaat op zwart. het contact met de werkgever (beeld/geluid/interacöe/elektronische prikklok) valt weg, en ook het favoriete boek of de lievelingsfilm zijn niet langer oproepbaar. Het zal zijn alsof je met een compleet verouderde Commodore 64 probeert te communiceren met de snelste Pentium-processor. Toch zal het hierbij, mede vanwege de vergrjzing. om een grote groep gaan die alleen al vanwege zijn omvang een belangrijke en onberekenbare machtsfactor vormt. De dertigers en veedigers van nu zijn de senioren van straks.

Alleen door laagdrempelige systemen, goede voorlichting en eenvoudig te bedienen apparaten zullen zij te verleiden zijn tot deelname aan de dig.ble maatschappij. Moeilijker te bereiken. en qua omvang ook moeilijker in te schatten, is de groep die uit ideologische of principiële overwegingen geen deel wenst uit te maken van de in 2030 alom aanwezige netwerkamenleving en om die reden op de rem trapt De demonstranten van de toekomst zijn de saboteurs van cyberspace. De enige groep die zich in ieder geval met succes zal weten onttrekken aan de keerzijde van de dig.hle maatschappij, zijn de need-noh, de nieuwe rijken. Zij hebben zich vrijwillig teruggetrokken in (analoge) paradijzen. ver van de overbevolkte en onveilige delen van het land. Nu al stijgen de huizenprijzen in Overijssel, Noord-Oost-Brabant en Friesland signiñcant Dat is geen marktcorrectie maar een indicatie van de richting waarin het in de vdgende eeuw naar toe gaat In 2030

"Er zuilen nieuwe en scherpere scheidslijnen

komen in kennis en opleiding. Er zal zich solidariteit binnen de groepen manifesteren. Er is niet alleen een kloof tussen mensen die het hebben en mensen die het niet hebbenBinnen de groep 'have-nors'valt nog een scheiding 'want-nots' aan te brengen. Degenen die deel uitmaken van deze groep hehhen er zelfbewust voor gekozen om niet, of in beperkte mate, gebruik te maken van technologische artefacten."

Uit;projectgroep Questa

+

" W a t is n u efficientei. 16 miljoen Nederlaiidcrs die

wonen de welgestelden in woonboerderijen op het platteland. omringd door steeds schaarser worden-

naar de boodschappen gaan - w a t een ralledig

de stukken open land. Dankzij de digitale snelweg zijn ze verbonden met het kloppende hart van de

chaotisch en ongecontroleerd proces

IS

wereld, maar tegelijk hebben zij hun privé-leven zoveel mogelijk afgeschermd van de rest van de net-

- of de

werkmaatschappij. De computer is er voor hen en niet andersom. Zij koesteren hun c o l l d e dvd's en

boodschappen van I6 miljoen Sederianders naar

hen toe laten komcn Dat laatste kan efficient

cd's. die inmiddels astronomisch veel waard zijn, en als ze 's avonds een boek willen lezen p&ken ze

wordrii gsor;anisrsid, begeleid, prncesgistuurd,

gewoon een fraai ingebonden exemplaar uit de kast Bovendien zullen zij aangesloten zijn op hun

~ e n ~ o n i t o rkortom: d, het wordt aemaiiaged. Toch

eigen intranet: een gesloten netwerk dat geheel state-of-the-art is, maar dat tegelijk volstrekt ontoegankelijk is voor derden en waarop privacy is gewaarborgd.

iulien winkels niet worden afgeschaft. Er mlicii

aitiid mensen bliiwn die winkelen leuk vinden, huewl

ik

niet begrijp waarom."

Cultuuromslag

Nieuwe producten, nieuwe diensten Naar: website van Trouw, 22januari 2000, Afia Botman

De digitale wereld

Het internet mag dan een grensoverschrijdend. grensverleggend en, in zijn toekomstige vorm

leidt tot een

ook grenzeloos medium zijn, tegelijk leidt het tot een vermindering van 'echte' mobiliteit. Nu al

vermindering van

maken computerj fysieke aanwezigheid bij tal van functies en beroepen overbodig. Wanneer er

- de 'eckte' mobiliteit.

op dat gebied eenmaal een (onvermijdelijke) cultuuromslag plaats heeíi gevonden, dan zal ook

~

de praktische noodzaak van forenzen wegvallen. Het veelbesproken papierioze kantoor is er nooit gekomen, maar in de digitale maatschappij is vervoer steeds vaker virtueel: nieuwe

Half februari gaat de Boodschappenlijnvan start;

bioscoopfilms worden rechtstreeks naar het theater geseind en niet langer wereldwijd gedistribu-

een Nederlandse proef van de eerste digitale supermarkt Binnen een maand wil de Boodschappenlijn in het hele land operationeel

eerd via kostbare kopieën. Vergaderen gebeurt met digitale satellietverbindingen die menselijk face 2 face-contact griezelig dicht weten te benaderen. Wat we nu chatten op het net noemen.

zijn. De dienst bewrgt alleen A-merken,van

zal in 2030 met een mengeling van weemoed en medelijden worden bekeken. Hetzelfde geldt voor de bibberige videobeelden die we nu nog via modems naar elkaar doorseinen.

koffie tot rozijnen, ecologische groenten en vlees van biologische boeren en verder cadeauartikelen als boeken en cd's. De boodschappen worden

De transportsector zal daardoor klappen oplopen. net als het vliegverkeer. Niet alleen zullen veel internationale zaakbesprekingen langs digitale weg plaatsvinden (tijdwinst!). ook zullen vlieg-

door een pakketservicebewrgd waar je maar wilt:

reizen door milieuheffingen voor de doorsnee consument onbetaalbaar worden. Te verwachten

thW op kantoor of op het postkantoor. Het

valt dat nu al waarneembare opmars van het ecologisch denken niet een soort modegril is, maar

assortiment kun je al belajken op de site die nog in ootwiklreling is. Nog even geduid want het

de aanzet tot een nieuwe, niet meer weg te denken machtsfactor. Paarse coalities zullen in de volgende eeuw steeds vaker gezelschap krijgen van rood/groene of blauwlgroene.

komt allemaal goed verzekert de organisatie 4

De rol van de overheid zal in het jaar 2030 vooral een sturende zijn. Zij zal zich steeds meer moeite moeten getroosten om de burger te betrekken bij wat deze steeds minder zal ervaren als

,

'zijn' maatschappij. Verder ligt er een belangrijke k& in het verschiet alsehet gaat om het bewaken van de privacy en de steeds diffuser wordende scheiding tussen het eigene en het algemene.

"Waarom zou de overheid erbuiten staan? Het heeft gevolgen voor de gehele maatschappij. Voorlopig zou de overheid er niet in moeten regu-

Gedetailleerde kennis van consument en markt wordt een duurbetaald, misschien zelfs onbetaalbaar goed in de toekomst. Omdat informatie voor iedereen toegankelijk is, hangt er een fors

leren. Dat doe je aüeen ais bepaalde groepen ergens geen gebruik van kunnen maken en daar-

prijskaartje aan ieder individu of systeem dat in staat is die onovemichtelijke stroom gegevens te

door in een achterstandsituatie raken, dat is de rol

kanaliseren en te analyseren. Te verwachten valt zelfs dat de georganiseerde misdaad zich op dit

van de overheid. Zolang dat niet het geval is moet

terrein zal begeven. Mede daardoor zal de noodzaak steeds groter worden om de beschikbare informatie te screenen en op waarheidsgetrouwheidbeprwven. Aan betrouwbare opinionleaders

kennU van comu-

je de ontwikkelingen gewoon laten gebeuren. Je kunt ze in een enkel geval wel stimuleren.

molt en markt.

zal in deze wirwar van met elkaar om de aandacht strijdende opvattingen, meer behoefte bestaan dan ooit. Ook op dat vlak rust voor de overheid een belangrijke taak.

Alleen op het moment dat je vaststelt dat er mensen buiten de boot vallen, moet de overheid ingrijpen."

Doordat burgers in de toekomst in staat zullen zijn om het aangeboden nieuws via (digitale) krant of journaal al van tevoren op persoonlijke voorkeur en belangstellingsveld te selecteren, ontwikkelen mensen tal van 'blinde vlekken'. Daardoor loopt de moderne maatschappij nog meerdan nu het risico~uiteeni e vallen-in een-vei7ameling individuen die geen enkele befangstelling tonen voor de behoeften en knelpunten van anderen. De overheid zal daarom in toenemende mate het smeermiddel van de democratie moeten zijn, ook al hoeft de burger zelfs bij verkiezingen niet eens meer achter het toetsenbord vandaan te komen. Contant geld zal in de wereld van 2030 niet meer bestaan. AI het betalingsverkeer verloopt dan

"Wij exporteren de Po,stbankformuienaar het

geheel langs elektronische weg. Wat nu nog e-commerce heet, is dan vervangen door een vol-

buitenland. Wij zijn kiaar voor electronic banking.

ma& veilig. digitaal valutasysteem waarmee vergeleken de chipknip net zo primitief is als ruilhandel met schelpen. Naast de euro zal in Europa mogelijk ook de dollar geaccepteerd worden

Daar schuilt ook een gevaar in. Het maakt niet meer uit Tvaar ter wereld in de backoffice de data

als betaalmiddel. Afhankelijk van mondiale ontwikkelingen op economisch gebied, zou daar

venverkt worden. De KLM laat dat in India doen

door sommigen zelfs de voorkeur aan kunnen worden gegeven. De relatie van mensen tot geld zal nog abstracter zijn dan nu al het geval is, maar dat hoeft niet noodzakelijkerwijstot problemen te leiden.

,

,

en American Express laat ,deadministratieve

verwerking van de cheques die in Fort Lauderdale binnenkomen in Zuid-Korea geschieden. Wij zouden dat in Polen kunnen laten doen.''

Wie wel in de problemen zal komen, is de traditionele winkelier. Producten zullen in 2030 steeds vaker rechtstreeks vanuit de groothandel

- of zelfs vanuit de fabriek - naar de consument wor-

den getransporteerd. Die consument zal ook steeds hogere eisen stellen en geen genoegen meer nemen met massaproductie: confectiekleding zoals die nu nog bestaat, is dan vervangen

Martin Hermanns, ING

#

---

,

I

Canadese PTT opent elektronisch postkantoor

door semi-maatwerk. De spijkerbroekenfabriek kent jouw persoonlijke maten en kan, hooguit tegen een geringe meerprijs. een paar jeans aanleveren dat als gegoten zit. Wáár die fabriek zich bevindt, doet er niet toe: het zijn de bedrijven die het snelst leveren, het meest service-

AüeimuowrskuMenPchmxhnpenvomgratspstbu

gericht zijn en daarvoor de laagste prijs vragen, die succesvol zijn.

R i b l a GmputobkZlfeimmn2Wo,RonnLldeUurge

TORONTO -Canada Post beeít naar eigen w e n

Absolute groeimarkt is de dienstverlenende sector die tussen industrie en consument inzit. Zij zullen kostbare, en mogelijk steeds sirenger bewaakte persoonsinformatie en klantenprofielen

's werdds eerste ele!uronische postkantoor opera-

tioneel: E-post Bedrijven kunnen post via dit,op internet gebaseerde systemen elektronisch bij klanten laten deveren. Rekeningen kunnen meteen via datzelfde systeembetaald worden.

' secior tussen &kt !

I

en c o m m e n t een

consument: wie straks op zoek is naar een bepaald product, zal met één druk op de knop (of

onpersoonlijkeén persoonsgeriChte benadering.

zelfs dat niet eens) uit kunnen vinden waar hij dat kan vinden, tegen welke prijs en met welke

Het systeem is eenwereldprimeur,aidus Canada Post en de Canadese regeringsAlie Canadezen kunnen 'Pchnu imchrijvenvoor een p t i s post.- .b;usbillint ~ ~ - ~ ~ o~ , ~, ~~ .~ .. t

canadaPost-direaeurhdré OueUet."Het is 1s w a e l d ~ eerste nationaie en veilige elektronische deveringssyseem? [..I

Deelnemendebedrijven kunnen door het nieuwe systeem aanziedijkin hunvenaidkostm besparen. Rekeningen, berinnenngen, nieuwe verzekeringspoüssen en ai wat je verder kunt bedenken, kan je nm recùutreeks vanuit de eigen computeraan de post aanhieden.Bovendien kunnen de drukkosten van brochuresfolders en dergelijkeflinknaarbeneden.want ookdie kunnen direct vanuit de computers waarin ze zijn opgamakt,via het F.iekimnis& Postkantoornaar de kianten en consumenten. I.]

+

verhandelen naar bedrijven en aan de andere kant ook een brug vormen tussen fabrikant en

~.

-o -

ö. ~

leverhjd. Zo zal de digitale maatschappij, hoe tegenstrijdig dat ook klinkt, tegelijk een stuk onpersoonlijker én persoonsgerichterworden.

7 Tijdsbeleving 1

1

Kanteljaar 2030: Van ruisrevolutie naar virtueel realisme

Het Uitwisselen van een e-mail adres is tegenwoordig de gewoonste zaak van de wereld. Je vraagt niet meer: “Heb je e-mail?”,maar je vraa$ W a t is je e-mailadres?? Dit tenvijl het 2 jaar geleden onbeleefd was te zeggen stuur je wel een mailtje” als je er niet honderd procent zeker van was dat iemand een elektronisch adres had.

ir. Maften Bierman.

planoioog en stedebouwkundige. lid Eerste Kamer

En toen werd het ineens virtuele mobiliteit genoemd! Niets nieuws onder de zon! Op zijn tijd

doet iedereen eraan. Sinds mensenheugenis, van jongs af aan, te pas en t e onpas. ja, zeik tegen

E-mailen levert aanziedijk tijdsbesphgen op. We vinden het inmiddels heel gewmn om bestan-

,.

wil en dank gaan we er allemaal weleens vandoor zonder van onze plaats te komen.

den van allerlei aard,foto’s e.d. per e-mailuit te wisselai. Een paar jaar geleden stuurde je nog een koeñër akïéts echt snel bezorgd moest wórae.

Afgedwaald naar een ander onderwerp. een ander tijdstip of een andere plaats. Wie wel bij de W a r deschrijverhoopt) zit ook niet stil en zal zich moeles weet te blijvën;zo~s--delezeidezes

+

ten verplaatsen in de gedachten die hier zijn neergeschreven. om daarvan vervolgens weer het zijne (ofhet hare) te denken. Lang voordat de elektronische snelweg ook maar was uitgevonden. zijn generaties van kindsbeen af al vertrouwd gemaakt en geraakt met virtueel bezig zijn. Wie heeft niet de eerste schuchtere verschijnselen in het virtuele gezet tijdens het voorlezen bij het slapen gaan? Spraakgestuurd werd rondgedwaald in de wereld van Winnie de Poeh op zoek naar honing. En wanneer men eenmaal zelf de taal machtig was. werd op eigen kracht rondgezworven door het leven met Remi in ’Alleen op de wereld’. Om nog later kennis te maken met de denkbeeldige lotgevallen van Kees de Jongen. achteraf bezien een formidabel virtueel mobilist avant la lettre!

~

~

,

, ,

Zo ontwikkelde zich welhaast spelenderwijs het voorstellingsvermogen, nodig om later met

vrucht kennis te kunnen nemen van cultuur en techniek, deze te verinnerlijken en er op eigen

i

,

infrastnichireel waren de eisen bescheiden.

oorspronkelijke wijze een nieuwe bijdrage aan te leveren‘. Als vanzelf ontstond zo op individueel

“eengroot boek, een bed en soms een

niveau de basisvoorwaarde voor een zich steeds weer verder ontwikkelende samenleving van

zaklantaam om onder de dekens de onVdnnoping

culturele vernieuwing en technologische doorbraken.

br( te,lichten, op nachtelijketijdrtippen.

51

Na de eeuwwisseling, met zijn eigen perikelen als complex, wil het met de maatschappelijke dynamiek niet meer zo vlotten. Toegegeven er zijn weer ’tig‘ sturingsystemen veranderd, maar

Na de mmuissding vervlakt de samenhing. rnw0GTdez

“Er 1s cen gcvocl van machteloosheid. Mcn hccft

~

geen invloed op de samenleving, dat werkt ver-

~

~

~

hardnekkige maatschappelijke problemen woekeren voort. De vernieuwingen krijgen wasmiddelachtige kantjes. Het is meer van hetzelfde in plaats van anders. Er wordt in de breedte gewerkt in plaats van in de diepte. Een oppervlakkige en onverschillige samenleving begint zich af te tekenen. De gegoeden groeperen zich in een ’feel good society’, de rest verkommert in kilte. Druk bezig is men schier overal. Maar waarmee eigenlijk? De betekenisloosheid in kunst

0pperVrnigkiL betekenisloosheid in

en cultuur, ja zelfs in het onderwijs grijpt om zich heen.

vreemdend. ,Mensen hebben de hang dit te door-

Wie de videoclips van eind jaren negentig nog eens afspeelt ziet de voorboden al van het zap-

breken. De zingeving die men in de kunst zoekt

tijdperk, waarin er niets meer is om zich op te concentreren. Ideologieën kwijnen, het politiek debat, onwezenlijk geworden, sleept zich voort van detail naar detail, de grote lijnen mijdend.

lilkt veel op een religieuze beleving.”

Dankzij elektronica vermegavoudigt het registratievermogen. zodat oneindig veel bekend is, maar tegelijkertijd nauwelijks meer iets valt te doorzien. Met de opeenstapeling van futiliteiten

Lizt: projectfl-oep Questa

raakt het inzicht meer en meer verduisterd. Het maakt de samenleving steeds minder kenbaar,

4

dus minder stuurbaar, dus onbeheersbaar. Totaal surrealisme dreigt; of moeten we spreken van ’

‘real‘ virtuaiisme?

“Hooewel bet heel goed w-erkt hebbe6menSSi ook

~

..-.

~ . . ~ ~

de behoefte elkaar in levenden lijve te ontmoeten.

In 2030 is de na-ooriogse geboortegolf uitgemond in een grote uitvaxtgoif en weggeëbd. Omdat de baby-boom-generatie zich (evenals de daarop volgende) onder invloed van ontkerkelijking, emanci-

Je kunt via het scherm wel eerst nieuwe contacten opbouwen die je vervolgens wel zult willen

patie en anti-conceptie(pi1) niet heeft gereproduceerd betekent dit sterven tevens uitsterven. Voor het

opzoeken om ze te onderhouden.”

eerst sinds bijna een eeuw heeft zich een bevolkingsdaling ingezet Ir. Ko Henminair, Origin

Pas laat wordt beseft dat de voorafgaande nog opbedende bevolkingsgroei niet zomaar het gevolg

4

was van nieuwkomers. als wei van het massaal langer blijven (leven) van de vitale ouderen geboren in de jaren vijftjg en zesüg van de vorige eeuw die alles al hebben (gehad). Op tal van terreinen ver-

oorzaakt dit natuurverschijnsel ingrijpende en deels onverwachte veranderingen. Om deze in goede banen te leiden wordt geroepen om een sterk regisserende overheid. Er ontstaat een plotselingtekort aan uitvaartterreinen en crematiecapaciteit. Het te langvolgehouden ongericht expansief beleid van de overheid en bedrijfsleven heefttot gevolg dat er een overmaat ontstaat aan onderdak en infrastructuur door weggevallen gebruikers. Ineens komt er fysieke ruimte vrij voor van alles. Overbelast is vooral de arbeidsmarkt waar men ineens

’Voor hetverveiende ongemnde werk

handen te kort komt om al het lukraak geworven werk gedaan te krijgen. De lonen schieten dan ook

achter het beeldscherm

omhoog, de arbeidsvoorwaarden worden verleidelijker, de roep om gastarbeiders‘ wordt luider.

52 i

!

+

Na tientallen jaren gebukt te zijn gegaan onder overbelasting op vrijwel ieder terrein keert de bevolking opgelucht het haar opgedrongen beeldscherm de rug toe. Nu het surrogaat van de elektronische virtualiteit door de vrijgekomen íysieke ruimtelijke mogelijkheden niet meer zo

L. ...... ...~ /'

"De jonge gcneratic helpt er hard aan mee dat zij

Na eengedwongen

over hvintig jaar niet meer op een kantoor werken.

noodzakelijk blijkt. kiest men nu voor werk en spel, voor contact met mensen van vlees en

periode van 'koude'

bloed. Na een gedwongen periode van 'koude' communicatie kiest men, als uitgehongerd, voor

, communicatiever, kiestmen hetdirecte

het directe persoonlijke contact en vlucht massaal uit de elektronische gevangenschap. In de arbeidscontracten is de omgekeerde wereld troef. Hoe minder beeldschermgebruik hoe liever. De hoogste status heeft het werk waarbij de computer er niet meer aan t e pas kom?. Levende

~

~

lijven bepalen voortaan de IT-wereld. Het inmiddels ontstane leger aan elektronisch ongeschikten, beschadigd door te lang beeldschermgebruik keert massaal terug op de arbeidsmarkt waar het (weer) passend (warmbloedig) werk in overvloed vindt.

~

Ik hoop dat zij erin slagen om eigen werkplekken vlak bij hun werk te creëren. Dat moet niet gebeuren vanuit het huidige perspectief van vijf dagen

~

persoonlijke contact, enheeftwerkenmet een computereq.,,:.. ,i skktimggo. ;,,

111de

week, want dat hou je zo eenzaam werkend

niet vol. De mens is nict geschapen om in rijn eentje door de wereld te gaan." .'devr. Mr. J. Thunnissen, Belastingdienst

+

Achteraf is deze plotselinge vlucht naar de vrijheid van realtime-life door experts wel verklaard. Van de hoge verwachtingen die rond de eeuwwisseling nog werden gekoesterd jegens de elek-

Internet?

tronische virtualiteit als vervanger, stroomlijner en versterker van informatieuitwisseling. was niet -~ mveetterechi gekomm-ee votgende bezwaren worden.v&-door hen genoemd: ~-

Naar: ARC Webpagina's,Pofiel: Intermc .~. .~ 11 mmrt 1999

~

.,

+ Overbelaste netwerken; de wereldwijd stormachtig aanzwellende informatiestroom bleek moeilijk t e verwerken. Lange wachttijden en filevorming waren het gevolg. De bereidheid

Determ'internet'nep tien jaar geleden nOg vraagtekens op. Nu is dit voliedig ingeburgerd. Het grootitenetwerkvande wereld is een enome ,venamelingcomputers,kabels en mensen die met e& c o ~ u n i w e iDe ~ .inwoners van dit

om de benodigde miljardeninvesteringente doen, zodat capaciteitsvergroting bereikt kon worden, bleek ten slotte niet zo groot. Dat had t e maken met de volgende nadelen en risico's: afnemende betrouwbaarheidvan de informatie en de oncontroleerbaarheid ervan door de gebruikers. Niet alleen werden gebruikers geconfronteerd met vervuilde. maar ook steeds meer met bewust onjuiste informatie. Aldus devalueerde de informatie tot weinig meer dan propaganda en reclame.

+ Cybetfraude; rond de eeuwwisselingzijn de eerste koerswinsten opgestreken na het verspreiden van onjuiste berichten over ondernemingen. Ook de eerste virtuele staafjes worden dan gesignaleerd. Pseudo-naties. vaak gesitueerd op een rif onder de zeespiegel buiten de territorialewateren, doen goede zaken met de verkoop van paspoorten. rijbewijzen, wetenschappelijke graden of een ambt (consul). En houden huis in de financiële wereld via het afgeven van banklicensies aan 'stoute' bankiers. in deze reeks worden ook nog spionage bij bedrijf en particulier genoemd en het bewust infecteren van netwerken en databestanden met virussen.

,

,

,

,

ii+rmisdie waeiàdoq wisseien kennis uit, zoekenin dat+anken en sturen elkaar beeld,

tek~tengeliiid0p.Naarsdiarring130mujoen waeidburgers zijn anno 1999 online. Omdat de kosten relatief h g zijn, wordt er meer gediat, g&& en gepmaild dan ooit ievoren.

,.

Wat ais virtual reality was begonnen, leek te ontaarden in real virtuality

"Onze verbeeldingskracht schiet te kort. Zelfs de

meest fantastischc ontwikkelaar kan niets bcdcnkcn

Reacties daarop bleven natuurlijk niet uit. Gevoelige en vitale informatie werd door het bedrijfsleven, overheid en particulier juist niet (meer) in omloop gebracht via het elektronische netwerk.

wat zich al niet in enige vorm heeft voorgedaan. Het is altijd op een fenomeen gebaseeid. De echte ziener worden geloofd. Er zit niets anders op dan op basis

In elitaire kring besluit men zelfs na de zoveelste gebruikte privé-code tot bewuste afsluiting van de toegang tot de elektronische snelweg. Het old-boys-network floreerde na jaren van versuk-

vali achtcruitkijkm de toekomst te voorspellen. Wij

keling als nooit te voren. En iedereen die het zich kon permitteren volgde dit voorbeeld.

is zeer schaars en is het droeve lot beschoren, niet te

zijn hang VOOI de toekomst en verheerlijken het

Dit risicomijdend gedrag werd nog verder aangemoedigd door de totaal ontoereikende mis-

verleden. Het vereist durf en een bepaaide attitude

daadbestrijding. De vrijheid om op het netwerk maar raak te doen had zo'n schaalvergroting in

om toch naar de toekomst te willen hjken en die

liegen en bedriegen tot gevolg dat de kostbare arbeidsintensieve opsporing daar totaal niet

zodanig te verbeelden dat anderen het snappen.

tegen was opgewassen. Zelfs de FBI kreeg de hacker die de code van het Pentagon wist te kraken pas na jaren te pakken (en toen betrof het militaire staatsgeheimen!).

Gecstelijke avonturiers moeten de k i m t e krijgen, al moeten zij er ook mee kunnen leven,+t ze niet te

Manuel Castells mocht dan een wereldwijde tweedeling voorzien tussen aangeslotenen en de

v a >-oorde muziek uit lopen."

geisoleerden (och armen) het pakte toch anders uit. De niet-aangeslotenen konden (al dan niet ,

bewust gekozen) terugvaltën op een-weliswaar beschëîdenër maaiin-iedergevat betrouwbaar

-

netwerk van persoonlijke contacten. Dankzij dit zogenaamde isolement bleven tal van goedfunctionerende kleinschalige gemeenschappen behouden' (ze dienen thans als voorbeeld voor de virtual verdwaasden). Eerder kan worden gesteld dat de elektronische virtualiteit zo'n lage status overhield dat de aaninmet isnietonmishu, bet ismoeiüjkenbehaor-

geslotenen steeds meewariger werden bejegend en als beeldschermkoelies werden getypeerd.

IijkduurMaarbetisweIheelhdjgomte~ Internet is gem eenste leve~~behoefk Ook alsje internet links laat k e n boudjevoldoende

Zo vermoorde de elektronische virtuele revolutie in ruis.

De eerste tekenen van scepsis onder experts worden rond de eeuwwisseling waargenomen bij het departement van Verkeer en Waterstaat. Het weigeren om op Wndows 98 over te gaan zo

mogelijkhedenover om je te informere0e0 contact te onderhoudenmei medemToch heeft intemet iets extra's als bet om bijvoorbeeld nieuws gaat, bijvoorbeeldhet Kï-rapport,het Starr-rapport, lange fragmenten uit de verhoren op video van Bill Gates en de geiuidsbanaeo van de eersteruimtevluchtvan J o h Glenn in 1961. Via sites als die van CNN of de BBC kun je bei wereldnieuws somswel een dag eerder hijgen (zoals bleek toen de orkaan Mitch woedde).

+

kort na de introductievan de 95-versie wordt nu algemeen als keerpunt gezien. Omstreeks de eeuwwisselingkomen ook de eerste kritische workshops over Virtuele Mobiliteit op gang bij het Ministetie van Verkeer & Waterstaat. Via essays wordt vervolgens g e p g d om de nabije toekomst in kaart te brengen. In een van de essays wordt ervoor gepleit om juist ook nietelektronische Virtuele Mobiliteitsmogelijkheden als alternatief voor elektronische Virtuele Mobiliteit nader te verkennen. Ook dat vergt grote investeringen, maar ze kunnen in eigen land alleen al veel vrucht afwerpen en daardoor dankbaar beleidsobjectzijn van de nationale overheid. 'dit los van de vraag wat men met het ingelogd z i p eigenliqk had kunnen

54

~

er op de wereld i i ~ nlest de dorrt nog niet

uitrichten.weten hoeveel frisdranken

De instemming. om deze wel heel virtuele denkrichting (geen tastbare electronics!) nader uit te werken, kwam vooral voort uit praktische overwegingen. Ais overheid, geconfronteerd met toenemende overbelasting van íysieke infrastructuur, was elke oplossing welkom die de druk zou kunnen verminderen. Wanneer die virtueel-gevoelige populatie als gidsgroep voor 'elektroloze' Virtuele Mobiliteit zou kunnen worden gemobiliseerd, waarom dan niet. Verdiept in hun fratsen zou dat hen in ieder geval van de straat houden en daarom ging het. Ten aanzien van de overige mogelijkheden bestond aanvankelijk enig misprijzen. Er werd al gesproken van de 'Dik-Trom-doctrine' (vanwege het achterstevoren rijden op een ezel en de relatie die in het bijbehorende essay met het lezen van kinderboeken werd gelegd). Pas later werd onderkend dat het (weer) stimuleren van massaal mijmeren de kans op grote invallen deed toenemen. En dat wie gewend is (verder) te denken en te debatteren ook eerder openstaat voor gedachtegangen van anderen. Dat voedt continue innovatieprogramma's. waarnaar de samenleving inmiddels snakt. Bovendien was aldus een gezond wantrouwen ontwikkeld dat een dergelijk virtueel realist zich minder gemakkelijk door de ruisrevolte zou laten meesleuren en zich als een betrouwbaarder burger, werknemer en consument zou onipoppen. Hamvraag werd hoe overheidsbeleid het bedrijven van realistische Virtuele Mobiliteit (RVM) zou kunnen stimuleren. Teruggrijpend op eigen ervaring; met de slaapkamer als kraamkamer voor RVM voor ogen. kwamen de volgende beleidsaangrijpingspunten naar voren: Lawaaibestrijding: Voor het bereiken van de juiste concentratie dient het rustig te zijn. Aangezien geluidshinder door verkeer en burengerucht al als schadelijk voor de gezondheid te boek stond, kon aangesloten worden op reeds gevoerd beleid dat werd verscherpt. Naar plaats: Gebieden werden van verkeerslawaaiontdaan door het weren van lawaaiig

transport en het bevorderen van stille vervoersmogelijkheden te voet. per riksja, te water en in de lucht (-schip). Naar tijd Voor bewoonde gebieden werd een avondklok ingesteld waarop het stil dient te zijn,

"Als i e kunt rezelen dat iemand rijn eigen vriiheid behoudt, heeft Auroiiiatisrhe ïoertuiggelridiiiy

vervoer op niet-luidruchtige wijze blijft toegestaan.

toekomst. Dan rijd ie naar c a invoegpunt. li. kits

Bouwkundig: In het kader van de stedelijke vernieuwing van de naoorlogse woningbouw krijgt geluidsisolatie van woningen onderling topprioriteit. Het gesloten bouwblok (Berlage) wordt in de steden verplicht, opdat stille binnentuinen ontstaan en de daaraan gesitueerde kamers zich lenen voor RVM (stilte wordt ais eis in het huurcontract opgenomen). Het creëren van RVM-ontmoetingsplaatsen: Uit bestudering van de gebouwen van RVM-

in je eisen auio ie plek in dis I T C v~ a n auto'5 en hebt de best ofboth ivorlds."

professionals uit het verleden, zoals tempels en kloosters, werd duidelijk dat RVM van kwaliteit niet alleen individuele ruimten vergt, maar ook meer collectieve. Bovendien bleek er voor goede RVM

"Mensen laten zich leiden door hoe men door de samenleving wordt gezien (assimilatie en n c c e p t a ~

regelmatigenige lichaamsbewegingnoodzakelijk het zogeheten 'ijsberen'. Op basis van deze

Coflemwe

tie). Het zal dus sterk afhangen van wat door de

bevindingen werd een drastische uitbreiding van voetgangersgebieden en plein(tjes) bepleit.

ontmoetingsruimten

massa normaal gevonden wordt hoe de wereld er in 2050 r a l uitzien De behoefte aan duidelijke

voor incpiratic

sociale structuren, aan het 'crgens bi, horen: neemt

Het bevorderen van niet ie snelle, maar voldoende ruime vervoermiddelen, zoals cruise- en

enorm toe. I Iet verenigingsirl-en maakt een

luchtschip, trein en trekschuit als RVM-geschikt. Uit praktijkervaring blijkt langzamer reizen meer mogelijkheden te bieden voor het verrichten van andere activiteiten, zoals RVM. Dit simul-

n ~ c u w ebloeiperiode dooi'

taan tijdsgebruik levert tijdwinst op omdat allerlei activiteiten niet meer na aankomst behoeven

Langzame ~

, " ' ' ~' '

i

..,

,

langer over had gedaan het boek net zou zijn uitgelezen?).

., ,

.., .

. ,

,,,

,.,

te worden verricht. (Ooit teleurgesteld uitgestapt met het korzelige gevoel dat als de trein er iets

vervoerw+n vkrtijdwimt. ,

Ogenschijnlijk waren deze opties wat triviaal in de tijd dat de ruisrevolutie nog in volle gang

>

.

,

was. Daar kwam echter in 2030 snel verandering in. Inspelend op de veranderende behoefte aan intensief menselijk contact kon versneld tot uitvoering worden overgegaan. ~.

-0íiaE andere door de ontwikkeling van ae 24-

Gewend als men door de elektronische snelweg was aan een veelheid aan contacten, streefde

uursecmomieen de ontwikkeling van informatieen comnnnucatietechnologie d e n mensenvaker rondom de eigen woning vertoeven. Hierdoor neemt de waarde die mensen toedichtenaan hun

vrijwel iedereen naar maximaliseringvan de nu persoonlijke contacten. Een uiteengelegde vrien-

~

denkring vergt veel reistijd, ook al is er nu voldoende fysieke capaciteit aan infrastructuur. Die

~

tijd kan niet worden besteed aan het opbouwen van nieuwe contacten?

huis en de directe omgeving toe. Thuis werken,

Het gevolg daarvan was weer dat men om de grootst mogelijke kans op contact te bewerkstelligen

.

,

1

dicht bij huis recreeren en andere maisen ont-

de behoefte kreeg om (weer) op een kluitje te wonen, werken en recreëren. Noot eerder verwierf de compacte stad zoveel aanhang. Een gelukkige bijkomstigheid was dat de senioren van de jarenzestig-generatie de weg naar de stad en zijn voorzieningen al hadden gebaand. Dat was het gevolg

moeten biedt nieuwe kansenvoor het buurtieven. Dorpskenien, parken en stadsphen krijgen een kwalitatieve impds en kunnen zich ontwikkelen

van de verlaging van de keuringleeftijd voor rijbewijshouders. Velen moesten daaop de auto laten

als ontmoetingsplek"

staan en 'kozen' domicilie in de stad. Als gevolg daarvan troffen de verhuisgeneigden dan ook een

stad

+

reeds goed geoutilleerde stad met uitstekend openbaar vervoer aan. vol leeggekomen ruimte door .: ,

!' ,

,

,,

,

,,

,

,

"

,

, ":,

, <,,'

,,,

,

,

,,

,'

,

~

,.,,

, , .,

,

'

"

, ,

. ...,,? . ,, , . , , ..,,, , . ...,,,. t .,, .,, ,

,,,.,,,a

. ,

,

,,.,

, , . , ,

,! , , , ,,,,, . , ,,' , ,,,,, i,

,,

,

,,,, ,

.. , ,

'

.. ,

.,

', , ,#

verlating. Aldus nam de overcapaciteit aan (weg-)infmmuctuur in het buitengebiedzo toe dat via een sloop-zonder-nieuwbouw-programmaweer het kaartbeeld ontstond var een Nederland, zoals het er in de jaren vijftig uitgezien moet hebben. Alsof er al die tijd nieis was gebeurd. *juli 2031,vervaardigd zonder e l e b n i x h e hulpmiddelen en geheel met RVM

'

,.

i

,

!

56 ~

de BREVER-wet voor R V M deed zich hier gelder De EREVER-wet gaat uitvan het volgende mobiliteit kent drie dimensies

he; aantal veiplaatiingen. de reistijd en de a+geiegdeafstand Twee van de drie dimensies van nobiliteit ziln constant

De wet zegt dat het gemiddeld aantal verpiaakingen per persoon en de daaraan bestede tijd over een zekere tijd constant qr De gemiddelde reistijd 1575 minuten en het aantal verplaatsingen komt neer op 4.5 keer per penoon per dag

Recreëren Recreëren Peter Schaap, sciencefiction-schrijver

Toen de mens voor het eerst probeerde de toekomst te voorspellen anders dan via cyclische gebeurtenissen zoals zonsopgang en -ondergang e.d. kwam hij er al snel achter dat dit niet mogelijk was. Daarvoor zijn verschillende redenen die van belang zijn voor iemand zoals ik, die in dit artikel toch probeert toekomstige beelden t e schetsen. Ik wil dit even kort illustreren met de uitvinding van de loopfiets. ~. . ~.~

Op het moment waarop dit gebeurde, in 1790, was de célérifère - de allereerste loopfiets - een rariteit. niet echt passend in een wereld van paarden, koetsen. handkarren. Zonder twijfel zag de uitvinder een toekomstige wereld van gelukkige mensen voor zich die van stad naar stad reisden middels evenzovele loopfietsen en zich zo een ongekende vnjheid veroverden. De praktijk zag er anders uit. Het bleek een heel gedoe om je met dit voertuig te verplaatsen over het netwerk van zand- en modderpaden dat de belangijkste verkeersverbindingenin die tijd vormde. De loopfiets ontwikkelde zich maar langzaam tot andere vormen, direct dus al afwijkend var de eerste lijn van toekomstverwachting. Het rijwiel werd ingehaald door de automobiel, die in een veel grotere behoefte voorzag. Er viel met een gemotoriseerd voertuig veel meer - met meer gemak en gerief - te verplaatsen dan met het primitieve rijwiel. Maar toch, de fiets was er nu eenmaal, al werd hij door weinigen serieus genomen. En wat meer was: door de automobiel ontstonden betere wegen. Het gevolg was dat uitvinders zich opnieuw met het tweewielige voertuig gingen bezighouden. Toen de nadelen van te weinig lichaamsbewegingbekend werden, gaf dit ten slotte een flinke stoot aan de ontwikkeling van opvolgers van de loopfiets. Het resultaat was het in ons land zo populaire voerhig: de fiets. Een vervoermiddel dat anno nu bijna synoniem is mei recreëren. AI met al is de loopfiets intussen reeds lang'uitgestorven', al leefde zijn principe in een andere vorm voort.

Voor het moment waarop iemand op het idee kwam om voortstuwing te ontwikkelen middels ronddraaiende pedalen, tandwielen en een kettingkast, was deze uitvinding door niemand te voorspellen geweest. De ontwikkeling die voorspelbaar scheen, nam een eigen weg en eindigde in het niets. Dit verschijnsel noem ik vanaf nu het loopfietseffect. In feite bevindt onze moderne computer met al zijn netwerken en virtuele mogelijkheden zich

op elk moment van het nu op een aangenomen beginpunt en zal dus eveneens het loopfiets.s,,,j

effect ondergaan. Dit voorbeeld illustreert dat voorspellen niet mogelijk is; echte verbanden zijn alleen achteraf logisch of anderszins relationeel te verklaren. Wat overblijft is speculatie. Hierbij zijn enkele belangrijke lijnen te herkennen: I. Extrapolatie: het doortrekken van een bestaande lijn;

2. De niet te voorspellen invloed van het heden of nabije toekomst op de verdere toekomst;

3. De voorspelling zelf maakt deel uit van het heden en speelt dus een rol in de toekomst; 4. De problemen die bij 1 en 2 en 3 in de weg daan. ...

~~~

~~

~.~

~

~ . ~ . .

1. Extrapolatie: de bestaande lijn doorgetrokken "Ik geloof niet in een plotselinge overgang naar een ioiiedig virtueie manier van werken. De

Veel mensen recreëren al met behulp van de computer. Hierbij zoeken ze communicatie. infor-

samenleving heeft tijd nodig om zich aan te passen

matie, spel en het beleven van een andere werkelijkheid. Extrapolerend zien we een groei van

aan nieuwe onhd&elingen. Ik sla niet door, hoe-

het gebruik en van de mogelijkheden, die onbeperkt schijnen te zijn. Alle reële werkelijkheden

wel men dat van een futuroloog schijnt te ver-

zijn virtueel op termijn denkbaar. Of ze ook uitvoerbaar zijn hangt af van de techniek. De huidi-

wachten. Door een uitvinding wordt de boel echter wei in bcwcging gezet. In de ICT-wereld

ge mogelijkheden die op de markt aan de consument worden geleverd, zijn beperkt, maar deze

,, ~

beperkingen zullen gaandeweg worden overwonnen.

beeft men nogal de neiging een hype op te pakken onder het motto: redity! Schaffen we af, we hebben nu virtual reaiity. Nee, de realiteit blijft,, er komt alleen iets bi,.

Ik spreek,da?rom liever

over complemeited redity?

.:?,:

Belangstellingen van mensen lopen sterk uiteen. De markt speelt daarop in, maar houdt primair rekening met zichzelf. De wens van de grote gemene deler komt eerder in beeld dan die van de uitzondering, omdat aan de eerste meer te verdienen valt. maar ook meer zekerheid is verbonden. Toch lopen zowel meerderheid als minderheid deels tegen dezelfde praktische muren. Allereerst zullen de muren dus worden geslecht, en dan wel primair de gevoelsmuur tussen reali-

Ir.Paui Ostendo6 Cap Gemini

+

teit en virtualiteit. Dat kan alleen als de bediening van de virtualiteit op dezelfde manier verloopt als die van de werkelijke wereld.

._

In het tussenstadium zullen we ons moeten behelpen met knoppen, toetsen, helmen, oor- en oogdoppen. handschoenen met sensoren, gel die ons fysiek omhult en alle gevoelssensaiies kan simuleren. We kunnen sporten, wandelen op sim-velden of in sim-bossen. communiceren met vrienden in sim-bars of sim-disco's. We maken sim-vakanties. Maar of we ons werkelijk deelnemer voelen. weet ik niet. AI onze behoefken kunnen in simulatie worden vervuld. Voedsel kan worden toegediend via infusen, gekoppeld aan gesimuleerde exotische smaken en gevulde maagsensaties. We brengen bezoeken aan sim-theaters waar we zowel toeschouwer als medespeler kunnen zijn. Dergelijke uitstapjes kunnen worden gecoördineerd met vrienden, wier aanwezigheid wordt gesimuleerd in dezeifde virtuele ruimte, waar we met elkaar kunnen praten, spelen. vrijen, etc. Maar het gebruik van een fysieke omgeving met apparatuur dan wel sim-gel houdt ons bewust van de simulatie. De behoefte naar beter en echter zal toenemen. De markt zal reageren, dan wel anticiperen. Dus moet het uit zijn met knoppen, toetsen. gel. Zelfs mondelinge commando's en sensoren zullen als storend worden ervaren. De bediening van de programma's zal rechtstreeks

via de gomengten van~deheBëncdién worden uitgevoerd, op een~wijzëöie in'de persoonlilke ervaring vergelijkbaar is met dromen. (Wat je denkt dat gebeurt is werkelijkheid.) Kies je voor een virtuele vakantie, bijvoorbeeld een reis naar een andere planeet. dan zal je die reis

naar een niet reëel bestaande wereld ervaren alsof je er werkelijk bent, in plaats van er van buitenaf tegenaan te kijken, cd in een sim-lichaam te zijn geschoven. Hekelfde geldt voor een verblijf in een gamewereld. De taak van de provider, het virtuele reisbureau of de virtuele spelleider, is zorg te dragen voor zo veel en zo reëel mogelijke sensorische details middels rechtstreekse prikkelingen van de desbetreffende hersencentra. Pas dan zal virtualiteit een volledig bevredigende ervaring opleveren die de realiteit werkelijk kan vervangen. Over de wenselijkheid hiervan kan gediscussieerd worden. Dat het gewenst zal worden door de op

"Icr-tijdpaki n f o d e en communicatietechnologieleidt tot nieuwe (vimieie)nabijheid,informate imvinnen,winkelen,ontqmmiq,werken,hetkan demaaiperPCWaarvoormoetjejeeigaiijlnog verplaatFen?Eenldein deelvan de bevoEing,vooral mensen mei tijdeiijkbanen, geb& de iijnverbin@en ook voor wmn-wakkeer. Een deel van de l a n g e - a r e i s toverig~slech~één àtwee maalpa week naar hetbeàrijf en voert het werkverderuaiodee~~ofinteI~ toren. Een door technologie gedreventrend die sterk zijn stempelop de samenlwing druktis deontwik!&ugvao informatie- en comnumi~etecimologie @Cr).VrijweIiedereeninhetWestenkanhiemver besdiu;kai.Hierdwr neemt het belangvan afstam àén envaste tijàsippenaíen ontstaat er een nieuw% virtuele nabijheidHet is niet langer n o d d e l i l omnaarkantoortegaan,telewerkengebeurtthuisof meenhuurtkantoor.htegenover staat de wijdere horimndiema>saieviadeeiektronixhe snehuergDezekan~denvergmtenenheiIigt voor de hand dat de ùedserw.ce via inmetde totalepakhmcht ( 0 v e r l a n g e I e a ) v e r -

hoogt. On-ünen&ig&nfomtiekanhetgebrukgemakvanhetverkmyskemvqqoten." StididngNnniLroi Milieu, juni 1999

sensatie beluste consument staat vast Net zo goed als vast staat dat een flink deel van de vraag zal gaan naar ramp-, seks- en geweldservaringendie als reëel ervaren worden, maar virtueel zijn.

W e werken,aan technieken met verschillende

Tegelijkeiiijd blijven er consumenten die een zo volledige onderdompeling in de virtualiteit niet

camera's om je heen. De opnames worden berekend

aandurven, of moreel niet aanvaardbaar vinden. Deze tegenkracht kan een conservatieve

en overgestuurd ais een bewegend 3D-model."

4

beweging worden die remmend werkt op de ontwikkelingen. wat waarschijnlijk ook deels een gunstige omstandigheid is.

Ed Breedveld, academisch rekencentrum Sara 4'

Om daarop in te spelen, en sommige negatieve factoren zelfs voor t e zijn, zou de overheid bepaalde programma's aan de markt kunnen onttrekken. bijvoorbeeld informatieprogramma's die als een maatschappelijk en persoonlijk recht worden ervaren. Ze zou zelf programma's kunnen ontwikkelen en gratis beschikbaar stellen. Maar ook de providers bijvoorbeeld kunnen verplichten een basispakket te leveren voor een minimumprijs. Hen daarnaast te verplichten een herkenbaar merkteken in alle landschappen van de virtualiteit t e plaatsen, zodat iedere consument in ieder geval op elk moment van zijn virtuele vakantie kan weten dat hij of zij zich niet in de reële wereld bevindt. Zonder twijfel zullen er hackers zijn die dit merkteken dan weer weten te verwijderen: een vorm van virtuele criminaliteit. Het feit dat men in de virtualiteit zijn eigen lichaam en lichamelijke kenmerken kan ontwerpen. zal ervoor zorgen dat men daar ook is wie men wil zijn. Dit kan therapeutisch werken voor sommige mensen. Anderen geeft het de mogelijkheid zich op gekanaliseerde wijze te buiten te gaan aan perversiteiten. Wat op zichzelf al een vorm van recreëren is. Zodra de ontwikkeling 'Wde virtuele mobiliteit zo ver gaat dat de ervaring in de vimïitei die van de realiteit benadert, vrijwel zeker al eerder, treedt een praktisch probleem op. De virtuele tijdservaring en tijdsvoorziening moeten worden gecomprimeerd, anders kan het al spoedig gebeuren dat men een reële hongerdood sterft tijdens een virtuele maaltijd. Het reële verschijnsel dromen bewijst dat het comprimeren van tijd als ervanng mogelijk is en dus ooit gevirtualiseerd kan worden. De voordelen zijn enorm. Werknemers kunnen twee weken virtuele vakantie vieren in een reëel uurtje tijd! Hoe vaak hoort men niet: "Soms wilde ik wel dat ik op twee plaahen tegelijk kon zijn." Of: "Ik moet het gisteren hebben." Via de tijdscomprimatie komt men dan wel heel dicht in de buurt van deze wensen. Werk en ontspanning staan elkaar niet meer in de weg. In veel gevallen kunnen beide naar behoefte reëel of virtueel worden gedaan. Belangrijk i s wel een regelmatige keuring van de hersenen om vast te stellen of de vele opeenvolgende prikkelingen in realiteit en virtualiteit geen schadelijke invloed uitoefenen op het biologische systeem. Synchroniseren van tijd zal ook nuttig zijn, bijvoorbeeld tussen twee of meer mensen die elkaar virtueel wilien ontmoeten. voor wat voor activiteit dan ook. Dit is weer afhankelijk van de behoefte. Wanneer iemand het bijvoorbeeld prettig vindt om een groepsreis door de virtualiteit

“Dc Universiteit van North-Carolina gaat nog

te maken, of wat voor groepsadiviteit dan ook, hoeft de groep niet altijd noodzakelijk een reële achtergrond t e hebben. Het gezelschap kan deel uitmaken van de virtualiteit. en uit compleet verzonnen virtuele personen bestaan. Een zekere code waarmee de reële bezoeker dit kan vast-

verder dan wij. Daar IS men bezis met een iirtuai

office. De bedoeling is dat op zowel het bureau als

~

stellen zou raadzaam zijn.

de m u u wordt ~ geprojecteerd terwijl dat gebeurt op diverse plaatsen in de wereld Zo ontstaat een virtuele vergadertafel e n kun je virtueel met elkaar

Overigens kunnen e-mail-faciliteiten in allerlei creatieve vormen desgewenst worden meegenomen naar de virtualiteit, zodat onderling contact ondanks het verschil in tijdsenraring mogelijk

vrrgadcren. Je ‘shared.de virtuele wereld en i e ziet

blijft. De zender bepaalt het moment, de ontvanger ontvangt op het corresponderende

elkaar ook. Je kunt dingen aan elkaar overgeren of

,’,

moment, dat eenvoudig meer gecomprimeerd wordt beleefd.

, ,1

Het kan gebeuren dat er van buitenaf door de provider of de overheid aan een virtuele wereld wordt gewerkt terwijl er reëel bezoek plaatsvindt. Om die reden is het raadzaam om de wijzigingen door personificaties te laten uitvoeren. omdat wijzigingen kunnen worden ervaren als van kosmische proporties. Door bijvoorbeeld een bell-boy een immens gordijn voor de kosmos te laten dichttrekken met een nieuw driedimensionaal decor kan men al te hevige schrikreactiesvoorkomen.

Ed Breedveld, academiiih reli-mentrum Sura

’,

~

,,

mrt objecten werken.”

_j

+

~

:.

Een groot voordeëi van virtualiteit is de opslag van goederen in musea. ATtikelen in overvoile depots, die niet in de zalen staan tentoongesteld. kunnen worden gescand en opgeslagen in de virtualiteit. Ze nemen geen fysieke plaats meer in. De voorwerpen zelf kunnen worden vernietigd of desgewenst worden verkocht aan liefhebbers. Opgeslagen voorwerpen kunnen zonder probleem uit de virtualiteit holografisch worden geprojecteerd. Het betekent een enorme ruimtewinst. In feite is dit een geschikte optie voor ieder voorwerp uit museumcollecües. Publiekstrekkers als Autotron, of vergelijkbare attracties kunnen op die manier hun expositieruimte na sluitingstijd als parkeerhaven voor omwonenden beschikbaar stellen. Dit natuurlijk als alternatief voor virtueel tentoonstellen. w w o o r helemaal geen expositieruimte gebruikt hoeft te worden, wat de parkeerdrukte in en rond Rosmalen natuurlijk enorm ontlast.

“i$7axom zouden er altijd tastbare producten

moetm zijn? Producten kunnen ook bestaan uit

Er zijn vele manieren waarop markt en overheid kunnen samenwerken om bezoekers in de virtualiteit te laten recreëren. Het financieel ondersteunen van research bijvoorbeeld. maar ook door het stimuleren van mogelijkheden die niet noodzakelijk de grote gemene deler betreffen. Niet alleen de inhoudelijke kwaliteit van het virtuele aanbod is van belang, maar ook de breedte. In een louter door markt gedirigeerde samenleving dreigt een groot gevaar van ’eenheidsworst‘.

aangezien het makkere product het loodje legt. Verschraling van cultuur is funest voor het welbevinden van een samenleving. De overheid zal erop moeten toezien dat virtuele wensen van

kennis of amuscmeiit.”

minderheden niet door hun geringe marktaandeel financieel onbereikbaar worden. De overheid dient zichtbaar te maken dat hij ook de wens van de eenling zo veel mogelijk respecteert. opdat de eenling respect moge hebben voor de overheid. ..

2 . De niet te voorspellen invloed van heden en (nabije) toekomst

bewaken (niet & I

sommETcie1

Elke actie veroorzaakt een reactie. De al eerder aangestipte tegenkrachten kunnen zo groot

zntmqm&aken).

worden, misschien wel gevoerd door religieus fanatisme, dat veel van de hierboven maar sum-

Er komen krachtige

diale ontwikkelingen komen die alles anders maken, die ons misschien zelfs terugvoeren naar

tegenbewegingen:

een tijd van paard en wagen, of die een hightech wereld veroorzaken waarin de energie wordt

,:

.,,, .

~

,..

. .,

mier geschetste extrapolaties nooit van de grond komen. Er kunnen maatschappelijke of mon-

geleverd door het fysiek rondpeddelen van pedalen (wat bijvoorbeeld heel goed door veroordeelde drugsdealers of kindewerkrachters kan worden gedaan). Er zijn al ontwikkelingen waann het vliegwiel een nieuwe, meer geavanceerde betekenis krijgt

"Zoals zoveel zal het leren gaan veranderen, maar

mensen ruliai altiid een referentiekader willefi i>4ioulien. Ddl kan li",, buurt,

bi11001

"i sport-

Het broeikaseffect kan een belangrijke rol gaan spelen, stijging van de zeespiegel. heitige kli-

' ,

vereniging kunnen nin. Daarnaast ontstaaii echter

;,

n i e u w referentiekaders, de communities op het

y

B

maatsveranderingen waardoor we onze handen vol zullen krijgen aan heel andere zaken dan virtualiteit. Door een toenemend oneerlijke verdeling van voedsel. energie en andere rijkdom kan er een wereldwijde revolutie ontstaan met hetzelfde negatieve gevolg voor technische en

internet. W e n denken ddt die onpersoonlijker zijn maar hier

IS

marktontwikkelingen.

s p r a k van een paradox. In hun

anonimiteit zijn ze p i s t persoonlijker omdat m e n

?,,, ,,

,

Er kunnen mentaliteitsveranderingen optreden waardoor er andere maatschappelijke keuzes ~

worden gemaakt en de huidige ontwikkelingen naar virtualiteit worden afgeremd. Een meer

io tegriiowr clkaar een echt? mening durven

uiten. In d e kantine ban de voetbalvereniging kijkt

,i,

geestelijk doel wordt dan nagestreefd en minder een technisch. Het draagvlak voor de markt kan zodanig verminderen dat nieuwe investeringen in virtualiteit niet langer lonend blijven.

m m daar wei voor uit." ,:, ,

,

,

,,

J o h Ilun~elaars,. V ~ N O S O ~ ~

,',8

,,::I,

,.

::

,, , ,,

,

,'

, '1

,

,,

3. De voorspelling zelf maakt deel uit van het heden en speelt dus een rol in de toekomst

Een voorspelling lokt reacties uit. Het zet mensen aan het denken. Elke uitvinding is een soort statement die in het achterhoofd wordt meegenomen. Ook de voorspelling veroorzaakt een loopfietseffect en gaat een eigen leven leiden. Toen Jules Verne een verhaal over een reis naar de maan had gemaakt, deed hij dit vanuit de maatschappij en met de techniek van toen.

/*

~

een koude oorlog was ontstaan, kwam Verne’s doel in zicht. intussen is de mens op de maan geweest, deels gedreven door Verne’s grotendeels onjuiste toekomstvisie

,cast$;$’

~

%,&e i””<.

’ ,

4. De problemen die bij 1.2 en 3 in de weg staan ,I,.

zy

Het moge duidelijk zijn dat de voorspelling weinig meer hoeft te lijken op het resultaat dat daardoor wordt veroorzaakt. Loopfiets en fiets vertonen nog een aardige gelijkenis. maar dat zal lang

i ;,

niet aitijd tussen begin- en eindproduct het geval zijn. Met de toenemende mogelijkheden van de virtuele werkelijkheid zal reële bemande ruimtevaart op den duur bjvoorbeeld wel eens flink kunnen worden afgeremd als ruimtevaait heel goed, en veel veiliger en goedkoper, in de virtualiteit

. ~

.”

i

kan worden bedreven. De behoefte aan kennis over ons universum zal wellicht afnemen door een

“In 2025 is de toepassing van ‘virtual redity’ al vergevorderd in aüerlei techniekenenkan mrì

andersgerichte interesse. Zo zal ruimtevaart de wereld van de innerlijke mogelijkheden van de om ons heen.3Misschien-ixCodw e i mens gain verkennenin pTi2.E Vah i3e verré~fysiëte~kösmös

inmiddels schipvakanties houden.’’

een hacker, en zijn wij virtuele wezens van het programma waarin hij grasduint.) Er is geen limiet aan wat de ontwerper van een virtueel universum kan bedenken. Zo lang deze

Uit: projectgroep Questa

mogelijkheden het publiek boeien, is de mark sterk gericht op het uitwerken van die mogelijkheden. Sf-schrijvers. filmmakers, gameontwerpers exploreren de grenzen en verleggen ze. Een werkelijke virhialiteit komt in zicht., Het publiek hongert kennelijk naar het resultaat dat meer en beter moet worden. En dus ontwikkelt de techniek zich naar meer en beter. Maar niet alleen het fysiek onbeperkte virtuele deel van de techniek ontwikkelt zich. Ook op het gebied waar met ruimte moei worden gewoekerd, gebeurt dit. Meer en beter is een norm die op bepaalde sectoren van de samenleving verlammend begint t e werken. Je kunt Nederland niet blijven volbouwen met snelwegen en vliegvelden. Er is een plafond aan het ~

aantal vliegbewegingen dat boven een land mogelijk is.

En ver voor de limiet is bereild zal het vliegen al lang niet meer veilig of andemins verantwoord zijn. De ,ovetheid ziet dit nu al in. en erkent de aantrekkelijke kanten van de virtualiteit. Wie recreëert in de virtualiteit zit stil. Wie stil zit, beweegt niet Wie niet beweegt neemt niet deel aan reële VerkeerSbpEegingen. Maar is dit wei zo? AIS tijd in de ervaringscentra van de hersenen kan worden gecomprimeerd, waarom dan niet

~

~

i

twee vakanties bijeengenomen? Een, een reële, naar een verre en interessante vliegbestemming. een tweede virtueel, gecomprimeerd in de paar uur tijd die je in je vliegstoel doorbrengt, en waaruit je verkwikt na twee weken ervaringstjd bij aankomst wakker wordt. Wel is het moge-

Ger iataster, Corneiue, Lucebert, Pierre

lijk, misschien zelfs ooit wel noodzakelijk om het aantal niet noodzakelijke vliegbewegingen te

Alechbsly Van deze kunstenaars en vele andere

beperken. Eén reële vliegvakantie per persoon per jaar. Met daarnaast een vrijwel onbeperkt

bekende en onbekende is werk op internet te koop

aantal virtuele mogelijkheden van hoge kwaliteit is een dergelijke maatregel misschien goed ver-

en te Ieai. Namaiijk gaat a niets boven een

koopbaar aan het publiek.

kunstwerk in werkelijkheidte zien. internet stelt kunstkopers echter in staat om snel te zoeken en

Recreëren kan op allerlei manieren. Maar iysiek bewegen zal toch noodzakelijk blijven zo lang

prijzen te vergelijken.

4 I

noodzakelijk blijven w lang we over pen fyszeklichaam

we over een fysiek lichaam beschikken. Het is waar, diverse functies in het lichaam, de werking van bepaalde klieren die alleen bij lichamelijke inspanning hun werk doen, kunnen kunstmatig, bijvoorbeeld door virtuele activiteit geprikkeld worden. De adrenalinespiegel, zweetklieren, verzuringsgraad in de spieren. Maar hoe prikkel je cellen die domweg niet gebruikt worden? Bovendien. met zo veel mensen gekoppeld m netwerken, wat wordt het rustig op maat of in het bos. De afname van activiteit van de een stimuleert activiteit van de ander. Zodra het nieuws Ekend wordt. wil iëÏiéEënwél vän die^ rust genietéKHét-gevöfg: het worat-weer even druk als het was.

"Met vidcocanferencing zal in hoge mate teSe-

En wat te zeggen van mode? Niets is onvoorspelbaarder en veranderlijker dan dat. Misschien

moer worden gekomen aan de behoefte van de

wordt het wel en vogue om virtueel te fietsen of te zwemmen. Wellicht nemen juist de reële activi-

mens tot emotioneel contact. Xaumate beeld en

teiten toe. Maar misschien komen er meer sinistere bezigheden in de mode. Bijvoorbeeld het

zakelijk als

binnendringen in virtuele werelden om de software te veranderen, zodat de gebruikers plotseling

geluid beter worden zal men

CI zowel

privé veei gebruik w i i maken. Er komen andere vormen van sociaai verkeer. Onze verkopers gaan, ,

in een cirkelgang van gebeurtenissen vastzitten. Virtueel vandalisme dus. Het zal veel mensen van gebruik van de virtualiteit weerhouden. of er althans een rem opzetten. De infrastructuur die door

al nier meer naar beurzen om nieuwe producten te

het gebruik van virtualiteit werd ontlast wordt opnieuw belast voor opsporing, wetshandhaving en

zien, dat hebben ze allang op het internet ~evolgd.

een stijgend aantal mensen dat virtualiteit ontvlucht en zijn heil weer in de realiteit zoekt.

We zullen wel sociaie evaementen moeten organiserrn VOOT het persoonlijk contact."

Zodra de virtualiteit zijn kinderschoenen is ontgroeid en een volle vlucht heeft genomen zal er

Jr. Paul'ShaathoJ Ciico

werkelijkheid van vóór de introductie van hersennetwerken en de 'tijdsgecomprimeerde virtuali-

4

teit',. Naar de tijd waarin computers nog handmatig werden bediend, men keek naar platte

een soort nostalgie opkomen die zorgt voor een virtueel antiquariaat. Nostalgie naar de oude

schermen en werkte met toetsenborden en harde schijven. Een tijd waarin virtualiteit nog werd bedreven op een soort looprek met een helm over het hoofd. handschoenen met draden: de

zogenaamde virtuele steentijd. Er zullen clubs ontstaan waarvan de leden regelmatig bij elkaar komen, enthousiastelingen die met die oude apparatuur of replica's daarvan op sjouw gaan. Die hun oude ambacht vertonen op braderieën. Die ruilbeurzen organiseren waar iedereen op tweede paasdag naartoe gaat, waardoor wegen verstopt raken en de verkeersdienst waarschuwingen moet doen uitgaan

- o gruwel! - net ais vroeger.

f '

W

k

i

Mobiliteit en vervoer Beweging in een virtuele toekomst Annemarie van Ewyck. sciencefiction-schrijveren redacteur

De toekomst voorspellen valt niet mee In een van de eerste jaargangen van Panorama, circa 1917, zag ik een cartoon over het ver~

schijnsel radio. Ghettoblasters of My First Sony waren er toen uiteraard niet. In koude achterkaméQ& ~of~schuu-~ës-wërden~ l«istalöntvangëï%in elk aar^ gesieuteld~ -plankjesmet draadjes en lampen, zonder kastje erom. Zonder luidsprekers ook; in plaats daarvan kwam het geluid uit een

:,

loodzware koptelefoon. Kiene amateurs stroopten in die tijd hele avonden en halve nachten de ether af, op zoek naar een woordje buitenlands of een brokje muziek uit New York. De radio werd een grootse toekomst voorspeld. Over een poosje zou iedereen luisteren... De cartoonist maakte daar een mooi stripje van. Op plaatje één - het heden - stond een mannetje met een koptelefoon op. Op plaatje twee - "over 20 jaar" - stond net zo'n mannetje, maar de band van de koptelefoon had al min of meer een deukje in zijn schedel veroorzaakt. En op plaatje drie - "over 50 jaar" - zag je een mannetje zonder koptelefoon, maar met een diepe deuk dwars over zijn schedeldak. De radio had de wereld veranderd. Dat is ook gebeurd, alleen toch wel wat anders dan de cartoonist voorzag. Natuurlijk zal hij geen ogenblik geloofd hebben dat een gedeukt schedeldak binnen 50 jaar erfelijk zou zijn geworden. Maar hij geloofde wel in die koptelefoon. Hij had geen vermoeden van monumentale radiokasten die, net als later de televisie, een poos lang het middelpunt van de huiskamers zouden vormen, van luidsprekers met whoofers en tweeters, of van de vederlichte kop- en oortelefoontjes van 1999. Nu hoefde hij dat ook allemaal niet te kunnen voorzien. Hij tekende gewoon een leuk stripje. Maar het is wel een treffend voorbeeld van hoe de meeste mensen omgaan met het 'voorspel-

len' van de toekomst. Ze beschrijven die vanuit de kennis en de normen en waarden van het heden. En natuurlijk is dat heel logisch.

"Collrctieve en privatc vervoeïsvstemen ~ w i d c i i ~~

Bij het kijken in de toekomst kunnen we grofweg drie groepen onderscheiden: zij die daadwer-

.

gcintegreerd. Er wmdcii geen auto's, trcincn,

hussen of ditgtuigen verplaatst, maar mensen

kelijk bezig zijn nieuwe mogelijkheden te ontwikkelen. zij die uiteindelijk die nieuwe ontwikke-

ofpoedeien of zelfs ideeeii en gedachten

lingen ondergaan en de idealisten met een visie. Alledrie die groepen wagen zich aan toe-

\Vaaiom zouden we het verplaatsen van auto's

komst'voorspellingen'. maar op een heel verschillende manier.

xrgemafieiiiken! Het beleid maakt ruimte voor iwwermiddelrn, m m nier voor iiiriism Ir zou

De meeee mensen hebben geen idee van de huidige stand van de technologie. Ze weten niet wat haalbaar is, of wat op korte of lange termijn gewoon (nog) niet te verwerkelijken is.

het recht op vervoer moeten hunnen kope:i in

plaats van het recht o p een vervoermiddrl."

Ze merken pas iets van een nieuwe ontwikkeling als die in de krant staat. En die nieuwe ontwikkeling klinkt dikwijls ongelooflijk en wonderbaarlijk. maar ja, het staat zwart op wit, dus zal het wel kunnen. En het gevolg is dan ook volstrekt onhoudbare verwachtingen voor nog meer ontwikkelingen op allerlei terreinen. De mensen die die nieuwe ontwikkelingen waarmaken, kennen de mogelijkheden en onmogelijkheden van hun eigen vakgebied. Ze weten waaraan her en der ter wereld gewerkt wordt. en bovenal weten ze wat ze nog niet weten. Die lijken dus de beste papieren te hebben voor wat betreft het doen van trefzekere voorspellingen. Maar dat is niet helemaal waar. Bevangen door een nieuw idee stippelen onderzoekers heel rationeel uit wat er allemaal mee gedaan kan worden - en vergeten daarbij dikwijls de menselijke factor. En de mens is nou eenmaal lang niet altijd even rationeel. Je kan nog zoveel heel redelijke alternatieven aandragen voor een probleemsituatie. maar de kans is altijd aanwezig dat de mensen voor wie je dat bedenkt zeggen: "Dat kan allemaal wel, maar ik vind het gewoon niet leuk." Idealisten (de verstandigen uitdrukkelijk niet te na gesproken) willen nogal eens het wereldbeeld invullen volgens hun eigen utopie en houden daarbij geen rekening met de tegenwind van menselijke dwarsheid of technische onhaalbaarheid. Voor elke 'voorspelling' die uitkomt zijn er drie, vier, vijf die de plank volkomen misslaan. Elk toekomstbeeld dat we construeren. zegt veel meer over ons van nu, met onze normen en waarden en verwachtingen van nu, dan over de toekomst zelf!

1

“Het is duidelijk dat de operationele en functione-

le functies niet meer op die dure plekken hoeven tc zitten. Dus u-e brengen het werk naar de

mensen. Dat houdt ze ook uit de file. Dat kan

Debinnenwereld vande computer

lokt

’

’

onidat al zeer veel van onze producten ria internet

De binnenwereld van de computer lokt. Ze belooft ons een bestaanspakket. waarvoor we, als het even wil, de deur bijna niet meer uit hoeven. Telewerken, leren in virtuele klaslokalen, een nieuwe broek proberen in een virtueel pashokje, de boodschappen per e-mail bestellen, virtueel op vakantie, een avondje stappen in de virtuele bar en virtueel vrijen na afloop - safe seks bij

en de telefoon kunnen worden geleverd.”

uitstek -. Dus weg met het forenzen en de dubbeldikke files en de parkeerproblemen. Zou het?

Mai-tin Hei-mams, I S G

Zo‘n dertig jaar geleden las ik een sf-verhaai, dat toen dus nog een toekomstbeeld was. over de

+

staart van de ochtendspits in LA die verstrikt raakte in de kop van de avondspits. Muurvast zat het verkeer in de hele stad, dagenlang. Autobeziiters vroegen onderdak in woningen langs de geblokkeerde snelweg, maar klokten zorgvuldig de tijd die ze nodig hadden om van daaruit zo

“Distributie zal altijd nodig blijven. Al ga je virtucel shoppen, toch zul je die boterham voor je neus

snel mogelijk bij hun auto t e komen, mocht er ergens iets gaan bewegen. Zo moeilijk bleek het

moeten krijgen. Maar in plaats dat iedereen naar

toen kennelijk al om de bestuurder van zijn stuur te scheiden.

de winkels gaat, gaat nu maar een enkel vrachtau-

DäarFheb-je de-menséiijke factor weer.~De computer l e v ë r ~ ë ~ ~ ~ n i ë ~ - ~ e ~pápierloze ~-etoöf~e

tootie langs de mensen. Dat scheelt beweging.*-

kantoor op; integendeel. En dus wed ik dat, zelfs als de virtuele wereld zich heeft uitgebreid tot een onvoorstelbaar complexe omgeving waar elke belevenis virtueel mogelijk is, de mensen nog steeds de behoefte zullen hebben elkaar in levende iijve te ontmoeten, iets in het echt te zien, of

Ed Breedveld, academisch rekencentrum Sara

+

ergens live bij te zijn, pakweg een voetbalwedstrijd. “Vracht gaat niet automatisch van A naar B, ook in de toekomst niet. We kinnen wel de infrastruc-

Natuurlijk kan er een heleboel heen-en-weer-gereis wegvallen. Maar de bestelling uit de virtuele

tuur rond het vlie@k mechaniseren, waarbij de

winkel moet toch bij je thuis belanden. Wat heet, de ,computer zelf moet ooit thuisgebracht zijn.

meinetijkeiattcwe5feedskleinere rol zal spelen

En virtueel je haar of je amandelen laten knippen? Hmmm. Robots dan? Dat kan. Maar ook die

tcneinde cen maiimale eíficicncy te bereken:’

robots moeten er op een of andere manier komen. Ik voorzie dus dat venoer. van dingen en mensen, toch nog een poos gewoon door zal gaan. Laat staan dat automobilisten zich zomaar

uit hun blik laten peuteren.

Peter Sluiter, KLM Cargo

+

Restricties en halve maatregelen es ME

,

Het lijkt waarschijnlijker dat er, als het groeiende aanbod van virtuele alternatieven gelijk opgaat. met het vollopen van wegen tot solide files en het zichtbaar worden van de aanslagen op het

milieu, een omslagpunt bereikt wordt, waarop overheden aanvoelen dat het politiek haalbaar is

"Er is een compleet nieuw, uerelddcel met een

vervoersrestridies op te leggen.

miljard inwoners gekomcn Het heet internet.

Bijvoorbeeld via de OV-chip. Wie niet voor het werk moet reizen krijgt geen chip, of eentje die

Je paspoort is i e password. Je reisbenodigdheden

alleen voor bepaalde uren of trajeden geldig is. Met de dalurenchip kom je op het spitsuur trein,

zun een pc en een modem Er geldt daar g e m

tram of bus niet in. En zonder chip helemaal niet. Het autoverkeer wordt tegelijkertljd volgens

grondwet, en liet leukste is het loopt geiiiiwrd."

dezelfde richtlijnen aan banden gelegd, stel ik me voor. Bij de tolhokjes aan de opritten van de snelweg moet de juiste chipkaart gepresenteerdworden, anders blijft de boom dicht. Het perkt de persoonlijke vrijheid natuurlijk wel stevig in en opent de deur voor overheden die uit heel andere motieven greep willen krijgen op bepaalde bevolkingsgroepen - uitkeringstrekkers. asielzoekers. wade n... Een pikant gevolg van dat alles zou best kunnen zijn dat recht op vervoer prestige verleent, zoals op het ogenblik de lease-auto van de zaak. Wat meer is. beroepen die echt een hands-on benadering vereisen en niet geschikt zijn voor telewerken zouden wel eens enorm in "Vrachtiiagenfahrikanren hebben bcwezen zeer

aanzien kunnen stijgen. Opwaarderhg misschien voor de tuinman en de interieurverzorgerW v ) . En een sprong omhoog in status voor wie dat soort mensen in dienst heeft.

\.er te kunnen gaan met h e t kopi>rlcnvan vracht^

Hét statussymbool van die toekomst wordt dan natuurlijk de vakantiereis. We verzuchten niet

wagens. Ket zoii tot treinen op luchtbanden kun-

meer "Waar doen ze het van?" maar: '"Wat hebben ze daarvoor moeten doen?".

nen lciden. Dat is 3ecn fysieke koppeling m a r c m

clcktronische. Dr jonge managers tnnetm awars-

Maar wat verboden wordt is er om te ontduiken. Ik voorzie hackers die voor hun vriendjes de

ness krijgen wxx dit Soort innwaties, dan

gddn ze

zelf wel over tot iinplrnientrren."

afleesapparaiuur op perrons ontregelen en pro-auto-actiegroepen die tolhokjes deprogrammeren. De onderwereld krijgt er een werkgebied bij, niet de diefsta van auto's, maar van elektronische vervoenrechten en een levendige handel in illegale chips. Het kan ook anders. Auto's kunnen bijvoorbeeld draadloos bestuurd worden door een centraal complex van computers die snelheid en route inpassen in het bestaande verkeersbeeld.

"Auto's zullcii aummatisdi vaart ininderrn en

Ongelukken en files worden zo vermeden en waarschijnlijk wordt de reistijd alleen maar korter,

renmien als dr afstand tot de vooorliggri tc klein

wanneer het rijgedrag niet wordt gestuurd door emoties. De forens die niet meer zelf hoeft te

zou woden. Dcior deze te crerrrri voorzieningen

rijden kan nog even slapen, vooruit werken, zich opmaken of ontbijten. De kans is wel groot dat het alcoholgebruik fors stijgt, als niemand meer hoeft te rijden. Cynisch

zal er opkortere afstand van elkaar kunnen i v w

obstakeltje voor de overheid, in dat geval. Het openbaar vervoer maakt in deze situatie w k bijna

den gereden cn nccrnt de capaciteit IOC.

geen kans meer, hoogstens voor wie het geld niet heeft of uit overtuiging de privé-auto laat staan. En is er voor zo'n bescheiden publiek dan nog wel openbaar vervoer beschikbaar? Een echte oplossing is het ook eigenlijk niet als er steeds meer auto's bijkomen lopen de wegen toch weer vol.

i'dn

de \vr$

Ik vrees echter dat er files zuilen hliiven." Ir, Ko Heiiiieninn, Origin 4

,

,

“IIé staan nog maar aan het begin van revolutionaire technologische doorbraken. De technologie

waarmee we werken stamt van na de Tweede \Vereldoorlog. Het is pas begonnen met de transistor. We zullen de ruimte meer driedimensionaal gaan gebruiken. Kijkend naar het miiieu zie ik een gruir torkomst

VUOI

grootste voordeel

ondergronds 1:anspori. Hst

1s dat het

~

~

De diepe in met

De diepte in zou een optie zijn. Geen wegen meer, maar lange tunnels waarin je capsules met vracht of mensen kunt versturen als buizenpost. Een paar steden in Nederland overwegen die

tunneken buizen.

optie ook seieus, zij het alleen voor vrachtvervoer. Toch kleven daar nogal wat bezwaren aan. Je kunt je aívragen of het wel zo veilig is je bodem te veranderen in gatenkaas. Verzakkingen, instortingen... En op lange trajecten zouden mensen die geen been zien in een metroriie wel eens spontaan claustrofobie kunnen krijgen.

landschap in tact blijft.

Zo wordt de wereld weer wat leefùaarder. Ik moet bekennen dat ik best

OYCT

duizend p a r geboren

zouudlenziin ...” Perer Siuiter, KLiM Cargo

,

’

+

~-

De hoogte in met bijvoorbeeld vliegtuig De hoogte in, dan? Stapelen is een van ouds bekend trucje om ruimte te winnen en we zouden hele lappen autoweg kunnen ontginnen voor pakweg bosbouw. Maar hoe komt je vervoermiddel de lucht in? Vliegtuigen met vleugels’en

b dan een auto met als gevolg nog grohelikopters met hefschroeven nemen al zo meer p l ~ in tere parkeerproblemen. , , Voor lokale tripjes en uitstapjes kun je denken aan een persoonlijk vliegtoestel dat je op je schouders draagt als een rugzak.

In

een vroege lames Bondfilm zijn die een keer gedemon-

streerd. Toch lijkt me dat meer iets voor korte tnpjes. zonder bagage, en met mooi weer. Je kunt

j e ook voorstellen hoe jonge waaghalzen door het luchtruim schieten, dwars tegen het andere luchtverkeer in, zoals de fietskoeriers van vandaag. En ik zie de riskante spelletjes al voor me: wie durft het langst te vallen zonder de motor aan te zetten? De anti-zwaartekrachtmever is dan een betere optie. Je zit beschut en comfortabel. Bovendien zou het best kunnen zijn dat het ’afstoten‘ van de aantrekkingskracht van de Aarde een heel andere wetenschappelijke achtergrond zal blijken t e hebben dan het ontsnappen aan de zwaar-

tekracht. Misschien, hopelijk, kost dat ook veel minder energie. Misschien wordt het voor de doorsnee vervoersgebruiker te moeilijk en riskant persoonlijk zo'n zwever laten opstijgen en aan de grond te zetten (hoewel. zie de automobiel). Hoe dan ook, besturing door een gecomputeriseerde verkeersleiding lijkt me geboden, ook ai om de luchtcorridors zo economisch mogelijk t e gebruiken zonder ongelukken. Maar als je aankomt waar je wil zijn, staat dat ding daar weer. Voor de deur of zeven straten verder. Het parkeren van al die ongebruikte vervoermiddelen blijft een hersenbreker. Eén oplossing zou zijn de zwever uit te voeren als een open platform met daaroverheen een krachtveld, een energiescherm dat beschut tegen weer en wind. Is de zwever eenmaal geland, dan valt het scherm weg en kun je de slede ruimtebesparend opbergen, bijvoorbeeld op zijn kant.

De deeltijdcarpooltaxi op afroep 'De

Het blijft intussen toch een heleboel blik op de weg. in de lucht en langs de stoeprand. In weer een ander scenario is het vervoermiddel geen privébezit meer. Op afroep komt er ëen wagën

BREVER-wet mobilit?'! kent dne d'menzies het aantal

~

~Gerplaatringen, de reisiqd ep de afgdegde afstand Twee

voor in de gewenste maat, voor één persoontje. voor het hele gezin of voor een verhuizing. De

van de doe dimensies v

ook al weer computergestuurde capsule brengt je. droog, veilig en langs de kortste weg, van

zegt dat het gemiddeld aantal verplaatargen ;>erpersoon

,

a mobilmt q n constant De klier

,,

e6 de daJlaan bstedr tqd over eeil iek& tijd constant zijn

deur tot deur en verdwijnt dan weer in de pool. De prijs zal worden afgestemd op het door de consument geschatte jaarlijkse gebruik. Die weg wordt overigens nu al bereid door de telefoonabonnementen.

üe,,gerniddelde reiiiiid is 75 minu!en en het aant2

ver^

plaatsingen komt neer op 4 5 keer oei ~

dag

W S O O per ~

Misschien zal de overheid een minimum riüengte vaststellen6(dus niet even naar het café om de hoek, als dat er nog is) met een ruim ontheffingsbeleid voor mensen die bejaard en slecht ter

,

i Minimum ritlengie

,

been zijn of anderszins gehandicapt - een groep die in alle ambitieuze plannen om het privéverkeer terug te dringen stelselmatig wordt vergeten. Het lijkt een mooie combinatie van privacy en openbaar vervoer en van zuinig gebruik van

"\Vaarom;nuu er 111 de toekomst nu$ iemand aan

transportmiddelen en -wegen, alleen op het moment dat dat nodig is. En zelfs de auto-industrie

boord van vrachtvenoer zitten? A i s ei maar overal

behoeft weinig veren te laten, want die kan zich uitleven in het ontwerpen van allerlei verschillende modellen. Bijvoorbeeld met ingebouwde N.spelcomputer, internetaansluiting. drankjes-

een i n i r a s t r u c t u w i s die dar ondersteunt. Er zal een dara-infrastrucruur moeten komen. die een

link heeft met het wegmnrr."

automaat of een minirestaurant voor de lange ritten. ,

Belangrijk is, dat mensen weer de keus hebben: virtuele mobiliteit voor het ene doel en daadwerkelijk vervoer voor het andere geval. Het privé-vervoermiddel auto als statussymbool ver-

,

E,! Bieedveld, aradeinisdi rekeiicmrrum Sara

dwijnt natuurlijk wel. Ofwe ons daaraan zullen kunnen aanpassen? Misschien wel als er andere statussymbolen worden aangeboden. En ten behoeve van al die mensen die gewoon van mooie machines houden of die een auto vooral gebruiken als zelfbevestiging en als middel tot expressie - het konijn dat achter het stuur een tijger wordt - zullen er denk ik speciale wegen worden gereserveerd waar ze. geheel op eigen risico. kunnen scheuren en slalommen. Een leuk alternatief voor bungyjumping of survivaltochten. zeker als de spanning in het leven intussen grotendeels virtueel geworden is. Dat is meteen een aardig douceurtje voor de verzekeringsmaatschappijen die premies mogen gaan berekenen voor een heel nieuw dekkingsbied.

..

Heel wat anders. Kunnen we de daadwerkelijke reis uitschakelen? Van punt A naar punt B (allebei één dimensie) loopt een lijn en die is tweedimensionaal, terwijl we de afstand daartussen afleggen met een driedimensionaal vervoermiddel in de vierde dimensie. de tijd. Maar het bë3äán van meer-&me>sies wordt al jaren-verondersteld - ën FioeTëd hëtër-iöuden~zijnweet nog niemand -. Misschien zouden we via zo’n andere dimensie kunnen reizen, waar de afstand tussen A en B bijna nul is. Hoe dat zit? We gaan uit van punt A en punt B op, zeg maar, een vel papier. Als we dat papier omvouwen, komen de punten tegen elkaar te liggen. Nu is de wereld geen blad papier en wordt er ook niet letterlijk iets omgevouwen, maar stel dat we de juiste “Uiteindelijk zullen wii informatieoutput recht-

andere dimensies zouden kunnen aanboren. waarin A en B. of nee, Den Haag en Parijs, naast

streeks op onze hersenenaan kunnen sluiten.

elkaar liggen. dan pik je ‘s middag een terrasje op de Charnps Elysées en ben je nog ruim op

h4omenteel wordt onderzoek gedaan naar het

tijd thuis voor het eten. Instant vervoer. Een interessant risico van zo’n wandelingetje via een

omzetten van,jeluid naar zenuiyimpulsen die

andere dimensie is wel, dat het kan gebeuren dat je aankomt voordat je was weggegaan, of pas vele jaren later. bijvoorbeeld als de poorten ietsje ten opzichte van elkaar zijn verschoven.

rechtstreeks de gehoorzenuw ingaan. Hctrcüdc , ,

gebeurt met een beeldaansluiting op de oogenuw. Het moet uiteindeiijk ook kunnen met dst, reuk

Vrijwel hetzelfde resultaat. maar een heel andere werking, zien we bij de materiezender, een

en smaak. En dan lig i e ten slotte op een strand in

bekend verschijnsel in de sciencefiction. In een cabine wordt de moleculaire structuur van al wat

Honolulu, terwjl je er geen meter voor reist.’:

moet worden vervoerd afgelezen. Vervolgens wordt het hele patroon elektronisch verzonden ~

Ir. Paui Ostendor$ Cap Gemini

+

naar de ontvanger. In de eerste cabine verdwijnt de pakkist met porselein, om in de ontvangstcabine weer te verschijnen, compleet tot en met het laatste handgeschilderde bloemetje op het eierdopje. En met personen gaai dat op precies dezelfde manier.

Filosofen zullen lang doende zijn de existentiële vraagstukken rond deze persoonlijke desintegratie en wederopbouw uit te spitten. Ben je als je aankomt dezelfde als toen je wegging? Nu is bij ons mensen (als ik het goed heb onthouden) met twee jaar elke cel in ons lichaam intussen door een nieuw celletje vervangen, dus zo ingrijpend hoeft dat allemaal niet te zijn. Een ander, wezenlijk. bezwaar is het risico van storingen op de lijn; de glasvezelkabel breekt, en je komt aan als mozaiek van jezelf. Of helemaal niet. O f verdubbeld. En wie ben je dan, nummer één of twee?

Griezelig. Nee, laten we aannemen dat er met het functioneren niks mis gaat. En laten we dan eens kijken of de dwarsdrijver mens ook een interessante chaos kan maken van instant vervoer.

.,, .’

We wippen per transmat of dimensiebender de wereld rond en duiken overal op waar een ont-

I

vangstcabine is neergezet. In grote steden zijn er hele batterijen van die cabines en net als met telefoons zul je nu en dar in de rij moeten staan. Alleen duurt het verzenden een stuk korter dan een telefoongesprek.

.,

,

,

, ,

Welgestelde huishoudens hebben een eigen cabine en geven, net als met het geheime telefoon-

, :

I

, ,

,,

.

, ,.

,,

, ,,

,

>,

,

.

,,..,. ’.,

.,,, ,

1 ’

“Na het ruimtelijk scannen van een product wordt dit gecomprimeerd verzonden vla de elektronische

nummer, de code daarvan alleen maar aan hun intimi. Maar dat geheim blijft natuurlijk geen geheim. Het gevolg? Zeurderig bezoek is nog het minste. Je huis kan worden leeggeroofd, je

snelweg ten einde dit product qua geometrie en

poedel of je dochter kan worden gekidnapped. De onderwereld ruimt tegenstanders uit de weg

rematerialiseren.”

chemische samenstelling ergens anders t e

door de instelling van de zendcabine te veranderen en voor je het weet zit er weer een peetvader op een onbewoond eiland. Nu kan die daar natuurlijk ook zijn heengestuurd door de rechter. Het is een uitgekiende manier

Idee uit eerdere brainirormressie

,

: :

om lieden uit de maatschappij te verwijderen, zonder de kosten van bewaking, bewassing en ~

'-----.

2'

De wegengroeien ~

dicht metgm.

~

~

,

voedselvoorziening. Niet erg humaan? Eh. nee. En wat doe je als de veroordeelde onschuldig blijkt te zijn? Intussen groeien de wegen dicht, met gras en bomen dit keer. Behalve die paar stukjes reservaat voor fanatieke autohobbyisten. Smallere wegen en paden worden gebruikt door wandelaars en fietsers die nu ongehinderd lange trektochten kunnen ondernemen. Nu ja, ongemoeid ... mogelijk zien we een terugkeer van het antieke verschijnsel van de struikroverij. AIS er toch niemand in de buurt is, wordt beroven een fluitje van een eurocent. Nu ja, in elk geval wordt het begrip 'avontuur' weer opgewaardeerd.

F';'..:',,,:L?p>, ., __*_:.., ." <. . , ,, , 1,,_

"Auto's zijn inmiddels rnuiti-pathos-bieders

Maar lang niet iedereen is echt avontuurlijk aangelegd. De meeste W-zitzakken willen gewoon

geworden: op fysieke voortpianting na doe je

vermaakt worden, zonder er al t e veel voor te doen. En dan kunnen we te maken krijgen met de

alles in de auto. Ik reis met mijn geiiefsfe en

'flash crowd'. zoals beschreven door sf-auteur Larry Niven in het gelijknamige verhaal. Stel: er is

kinderen. Onderweg kunnen we vreemd genoeg mTerken en leren.

ergens iets bijzonders aan de hand. Een uitslaande brand, een schietpartjj. En iedereen die dat ziet, via het internetof~deTV.besluit ook eens t e gaan kijkenrimtant vervoer i s p r immen en

-.

dus verzamelt zich binnen enkele seconden een formidabele menigte sensatiezoekers die de cabines en de lijnen overbelast. de straten v e d o p t en de ordehandhaverstot wanhoop drijft.

Idee uit eerdere brainstormsessie

+

Wie het probleem bedenkt mag het oplossen, zo ook meneer Niven. De remedie blijkt te bestaan uit het bliksemsnel omcoderen van de ontvangstcabines. die de ramptoeristen meteen doorsluizen naar een reusachtig stadion zonder uitgang. Zonder eten of drinken en in de brandende zon, mag ik hopen.

!

Plus ça change, plus ça reste la même chose Dus niet veel nieuws onder diezelfde zon. Nee, want mensen blijven mensen met al hun hebbe-

~

lijkheden, hun neiging tot het irrationele en hun nieuwsgierigheid. Daar komen soms heel leuke dingen uit. Alle inventieve ideeën hierboven zijn tenslotte ook eens door mensen bedacht. Maar

!

het blijft een feit dat mensen negen van de tien keer anders reageren dan je, met al je afwegingen en argumenten pro en contra hebt kunnen voorzien.

mens op de maan zou hebben gestaan, data die een complete eeuw bestrijken, van rond 1920 tot tegen 2020. De meeste komen niet eens in de buurt van 1969.

'%'at enkele jaren geleden nog sciencefiction was, .~~.~.. .. .. .~~~~.

is nu al werkelijkheid. Van grote afstand kunnen

mensen achter beeldschermen ingrijpen in een Maar wie had dan ook kunnen voorzien dat de huiver om atoomwapens werkelijk te gebruiken de

situatie elders."

twee grootste naties ter wereld zou dwingen in een patstelling, die we Koude Oorlog noemden. En dat één van de vele schijngevechtendie de twee tegenstanders aangingen. de vorm zou krijgen

De toekomsr

van een kostbaar prestigeprojed. namelijk de verovering van de ruimte? De technologische en

voorspellen valt

politieke lijnen die leidden tot die 'one big step for mankind' worden nu nog geanalyseerd.

niet me.

Ir. Ko ifecniieinnri, Ortgin

+

,

.

,

~

!

i

Het nut van voorspellen in de zomer van i999 maakte ik kennis met de projedleiders van het thema Virtuele Mobiliteit van het innovatieprogramma Wegen naar de Toekomst. In een interview vertelde ik wat mijn ideeën zijn over de toekomst van onder meer informatietechnologie en de invloed daarvan op de mobiliteit. Ook werd ik uitgenodigd om een sessie in document geschreven. Toen ik het document onder ogen kreeg was ik meteen enthousiast en ~

~.

..

vertelde de deelnemers in mijn inleiding dat dit wat mij betreft de beste, meest complete compi-

ik verwacht dat u het document ook met belangstellingheeft gelezen óf nog zai gaan lezen. Langzamerhand wordt een gemeenschappelijke basis van veel toekomstvoorspellingen herken-

,,

h duidelijker af, ook al blijft het precies voorspellen

,

var de toekomst onmogelijk. Zo krijgen innovaties vaak gestalte als imitatie van de huidige situnologieën worden ingezet. Toch geloof ik wel in het ,

,

. .

,

.

. ,

I mee om kunnen gaan. Als voorbeeld noem ik een

,

,

.

hebben. Het is duidelijk dat nu niet iedereen zijn eigen vliegtuig heeit. Toch is de essentie van de voorspelling wel uitgekomen. Als ik het functioneel benader, heeft de man bedoeld, dat iedereen

'

,

in 2000 over een vliegtuig(stoe1) kan beschikken. En dat is wel het geval. Ik bezit de mogelijkheid om binnen een paar uur nadat ik het wil, via een luchtvaartmaabchappij, overal naartoe te

is het waarschijnlijk heel goed mogelijk, dat je niet alleen zoals nu over grote afstanden kunt r ook kunt voelen, ruiken en proeven. Het verschil

,

Te,\:,:;j

,

, ,

,

tussen een echte en een virtuele ontmoeting is dan niet van invloed op de kwaliteit van de communicatie. Functioneel zal de essentie van 'Beam me up, Scotty' dan wel gerealiseerd worden. Het geheim van de toekomst ligt in de toenemende functie van het communicatienet. Het unieke van de telefoon is de functie als vervoermiddel van delen van mezelf. Mijn mond en mijn oren kan ik over de hele wereld verplaatsen met de snelheid van het licht. M e t internet neem je in feite ook je ogen mee op reis. Als de verbindingen breedbandiger worden zullen we allemaal op dezelfde manier kunnen communiceren met iemand op grote afstand als de presentator van het journaal met de correspondent in Washington. En in de toekomst volgen nog meer zintuigen. Afstand en tijd spelen uiteindelijk voor een groot deel van de menselijke activiteiten geen rol meer. Elk nieuw medium wordt overigens eerst gebruikt voor bekende, gangbare toepassingen: hoorspelen op

tv, of kranten via internet. Daarna volgen de echte innovaties waarbij gebruik wordt

gemaakt van de unieke mogelijkheden van het medium. Dat zien we nu echt sterk opkomen. Een van de vragen die met name voor Virtuele Mobilteit van belang is: Wat voor functioneel effect zal bijvoorbeeld videoconferencing van goede kwaliteit hebben op de mobiliteit? Met name in het zakelijk verkeer zal de fysieke mobiliteit verminderen Reizen is immers een niet efficiënte manier van tijdsbesteding. Daarbij draagt de verkeerscongesüe nu ook niet bij tot het verbeteren van die efficiëntie. Maar ook de ruimtelijke relatie tussen wonen en werken zal gaan veranderen. We hoeven minder naar een grote centrale plek waar iedereen dagelijks naartoe gaat. En dan gaat het niet alleen over het thuiswerken, maar ook het werken op optimaal ingerichte kleinschalige flexplekken dichtbij huis kan een vlucht nemen. Daarbij worden afdelingen als het ware ruimtelijk verspreid. Men blijft in ieder geval naar kantoor komen voor de vijdagmiddagborrel. De fysieke en virtuele wereld zullen naast elkaar bestaan. In de fysieke wereld blijven we fysieke ervaringen beleven. met een accent op het ontmoeten van elkaar. De virtuele wereld zal gekenmerkt worden door flexibiliteit waardoor veranderingen makkelijker dan in de fysieke wereld plaats kunnen vinden. De gevolgen van het ontstaan van die twee werelden zijn natuurlijk kolossaal. Het verdwijnen van de dimensies afstand en tijd is iets dat de mensheid nog niet

gekend heeft. Ook het territoriaal begrip gaat daardoor verdwijnen. Hierdoor zullen er conflicten

ontstaan tussen de twee werelden over grenzen en bijvoorbeeld het betalen van belastingen. Beide werelden zullen zich gaan concentreren op die zaken waar die wereld goed in is om op die manier het gebruik ervan te stimuleren. De ontwikkelingen in de toekomst zullen gestuurd worden door de wijze waarop burgers en bedrijven hun keuzes maken tussen de virtuele en de fysieke wereld. Daardoor gaan we de komende dertig jaar grotere veranderingen meemaken dan in de afgelopen driehonderd jaar.

Maunce de Hond

Bronnen ~~

~.

~~

. . ., . .,

.

Citaten

,

,

,..,

+

bijdragen uit 'Verplaatsen in de toekomst, een inspirerende verkenning van een

+

samenleving in beweging'. projectgroep Questa. november 1997 eerdere brainstormsessie van Virtuele Mobiliteit

<

.

,

.,... ....

,

I

. ,,

.,

. < ., ..

,

,

,

waterstaat. september 1999 Een Ministerie van ruimte &tijd, naar een duurzame netwerksamenleving, discussiestuk & toekomsîverkenning. Ministerie van VROM, september 1999 De toekomstreis. ideeën voor duurzaam verkeer in 2030, Stichting Natuur en Milieu, juni 1999 Intermediair, 1 juli 1999 Computable online, 28 mei 1999, 19 november 1999,7 januari 2000, 21 februari 2000 Website De Volkskrant, 8 februari 2000 Electronic Highways. Intercai (1 januari 2000) Telegraaf. 24 januah 2000 Website Trouw, 22 januah 2000 Management Team, 11 februai 2000 NRC Webpagina's. Profiel: Internet. 11 maart 1999, 24 januari 2000. 31 ianuah 2000

79

:

., .

.

, .

..,.., .

Nederland, let op uw saeck, Advies Technologie, economie en levensstijl: over de

I

.

,; ,,

betekenis van informatie- en communicatietechnologie, Raad voor verkeer en

,

i

. ,l,.. ;,

_

.

Andere bronnen

,

,

.i .,,__,i

,

,.

,

Wegen naar de Toekomst is een innovatieprogrammavan Rijkswaterstaat. Het programma geeft toekomstvaste impulsen voor bereikbaarheidsproblemen. in samenspraak en in samenwerking met externe partners, zoals belangenorganisaties, deskundigen en weggebruikers. Wegen naar de Toekomst ontwikkelt in 1999 en 2000 uitdagende langetermijnperspectieven en concrete proefprojecten en demonstraties voor vier innovatiethema's: Virtuele Mobiliteit. Wegdek van de Toekomst, WegArchitectuur2030 en Flexibele Infrastructuur. Het programma koppelt denken op lange termijn aan doen op korte termijn. Zo leverde Wegen naar de Toekomst in 1998 ai verschillende innovatieve perspectieven en proefprojecten op, zoals Automatische Voertuiggeleiding, Floating Car Data, Dynamische rijstrookmarkering. een ZOAB-spoelsysteem. een studie naar lijdelijke bruggen bij onderhoud en diverse convenanten tussen overheid en bedrijfsleven op het gebied van vrachtvervoer. Dialoog & samenwerking. Creativiteit & vernieuwing. Korte & lange termijn. Het zijn vaste ingrediënten van Wegen naar de Toekomst.

Correspondentieadres: Studio Wegen naar de Toekomst Kluyverweg 4 2629 HT Delft tel. 015 2517425

fax 015 2517429 e-mail [email protected] internetadres: www.minvenw.nl/rws/wnt/vm intranet: www.minvenw.nl/rws/hdw/wnt mei 2000 ISBN 90369 1663 1