Wat nou Alle Dagen Heel Druk Tot voor kort dacht journalist Nicoline Baartman, net als de meeste mensen, dat adhd een stempel was voor iets te drukke ettertjes. Sinds haar zoon in de tweede klas van het gymnasium vastliep, weet ze beter. Dus veegt zij graag de vloer aan met de clichés. Het nieuws: niet Ritalin, maar mindfulness en boksen is helemaal hot. Best gek dat de goegemeente - ja, ook u daar achter uw kopje koffie -gelijk klaarstaat met een opvatting over adhd, terwijl serieuze wetenschappers zich er dagelijks het hoofd over breken. Want u denkt toch ook: het zal wat, dat heeft tegenwoordig toch iederéén? Als je kind een beetje druk is, ga je naar de dokter, die schrijft een pilletje voor en klaar is Kees. Zo doen moderne ouders dat. Schandalig maar waar. Of niet soms? Hier past een mea culpa. Tot een jaar of twee geleden was ik geen haar beter. Ik vond: kinderen moeten hun best doen en ouders moeten niet zeuren. adhd, asperger, odd? Dat leek me in veel gevallen een modieuze camouflage van teleurstelling over gebrekkige vaardigheden. Collega's die hun 11-jarige naar een Cito-oefencursus stuurden, konden trouwens ook op mijn misprijzen rekenen. Makkelijk praten, kreeg ik dan te horen. Mijn kind kwam zonder inspanning van de basisschool met een gymnasiumadvies. Tegenwoordig sta ik aan de andere kant van de streep. Ik snap vaders en moeders die het onderste uit de kan halen omdat hun kind het in z'n uppie niet redt. En ik erger me wíld als ik weer ergens moet lezen dat adhd niet bestaat. Dat het een kwestie van 'temperament' is en geen neurologische afwijking. Dat er in een gemiddelde klas geen normaal kind meer zit. Dat het lekker handig is, zo'n label, omdat je er een financiële tegemoetkoming voor kunt krijgen of extra tijd bij het eindexamen. En dat de farmaceutische industrie garen spint bij die mafkezen van artsen die massaal Ritalin voorschrijven en die idioten van ouders die het nog aan hun kinderen geven ook. Get the picture? De stoom komt nog net niet uit mijn oren. Weinig berichten die me gelukkiger maakten dan het whatsapp'je van mijn 'gedrogeerde' zoon tijdens een van zijn eerste schooldagen mét de juiste dosering. 'Mam! Het gaat heeeel goed. Kan me supergoed concentreren. Heb vanochtend een uur lang niks gezegd!!!' De moeiteloosheid van de basisschool ('hij staart veel uit het raam') had met terugwerkende kracht een andere betekenis gekregen. U bent dus gewaarschuwd: in dit verhaal geen 'deskundige' die de aandachts- en concentratiestoornis in twijfel trekt. Wat blijkt? Dé waarheid over adhd bestaat helemaal (nog) niet. Wie dat weten kan, is klinisch neuropsycholoog Marjolein Luman van de Vrije Universiteit Amsterdam. Wanneer ik haar vraag wat adhd precies is, slaakt ze een diepe zucht en begint te lachen: 'Daar breek ik me al jaren het hoofd over.' Zij is in 2008 gepromoveerd op het effect van belonen en bestraffen bij kinderen met adhd en onderzoekt de uitwerking van een gestructureerde aanpak in de klas. Ze zegt: 'Het is een complexe stoornis met symptomen, zoals impulsiviteit, vergeetachtigheid, hyperactiviteit, die in verschillende mate en combinaties voorkomen. Er gaat niet op één aanwijsbare plek iets mis of anders in de hersenen, er gaat veel anders.' Zo ingewikkeld de stoornis, zo eenvoudig is de diagnose te stellen. Dat gebeurt sinds jaar en dag, bij gebrek aan beter, middels vragenlijsten, gesprekken en een checklist. Toch komt onderdiagnosticering net zo vaak voor als overdiagnosticering. Legio adhd'ers tasten jarenlang in het duister.
Voor de hardleerse types onder u: adhd is geen verzinsel om kleine ettertjes die 'alle dagen heel druk' zijn onder de duim te houden, het is niet iets dat 'vanzelf overgaat' (al komt dat voor), ook volwassenen hebben er last van. Wanneer de diagnose ook wordt gesteld, er is altijd een aanleiding, een probleem, dat mogelijk als een donderslag bij heldere hemel tot uitbarsting komt, maar (latent) al aanwezig was. Mijn zoon, destijds 13 en hopeloos vastgelopen in de tweede van het gymnasium, stak niet onder stoelen en banken wat hij ervan vond. Adhd? 'En dat denken jullie zomaar even op grond van wat vragen vast te stellen?!' 'Ja', zei de psycholoog. 'Kijk, je hebt het zelf ook aangegeven.' En ze liet hem zien dat de vragenlijst die hij zelf had ingevuld nog veel meer 'piekte' in het probleemgebied dan die van ons en die van zijn schoolmentor. Wat opvalt tijdens een rondgang langs deskundigen, is het enthousiasme over de doelgroep ('spontaan', 'open') en de gedrevenheid om die groep weer op de rails te krijgen of een flinke steun in de rug te geven. Ze hebben het nodig. De dooddoener 'Kanniet ligt op het kerkhof en Wilniet ligt er naast' is gelukkig uit de tijd, maar het is wel de essentie van wat een adhd'er met een beetje pech zijn leven lang te horen krijgt. 'Je doet je best ook niet!' De pest is: zelfs al willen ze dolgraag en kunnen ze het hartstikke goed, het doen is verrekte lastig. In de uitvoering gaat het mis. Adhd'ers hebben problemen met de executieve functies, zegt Dorreke Peijnenburg, GZ-psycholoog bij UvAminds in Amsterdam. 'Het werkgeheugen is minder goed ontwikkeld. Iets onthouden en het dan ook doen, is erg lastig. Daarnaast werkt de natuurlijke rem waardoor je jezelf bijstuurt en impulsen beheerst niet goed. Bovendien hebben ze moeite met het switchen van de aandacht.' Alsof dat niet genoeg is om in de knoei te komen met zaken als planning, organisatie, afspraken nakomen: ook de tijdsbeleving hapert. 'Een moeder kan wel tegen een kind zeggen: 'Over vijf minuten gaan we eten', maar als het geen innerlijke klok heeft, gaat dat gegarandeerd mis zonder waarschuwing of wekker. Dus zit zo'n kind een kwartier later nog te gamen en krijgt-'ie weer op zijn kop.' UvAminds, begonnen in 2008, is een academisch behandelcentrum voor ouder en kind, dat nauw samenwerkt met de Universiteit van Amsterdam. Er worden onder meer pubertrainingen gegeven, waarvan de resultaten langdurig worden gevolgd en in kaart gebracht om de werkzaamheid te meten. Over het bureau van Peijnenburg is een enorm flipovervel gedrapeerd, propvol met antwoorden die 12- tot 16-jarigen hebben gegeven op de vraag waar zij tegenaan lopen bij het zelfstandig werken. Ik lees: 'Uitstellen. Begin maken is moeilijk. Stoppen met bezigheden. Lezen zonder op te nemen. Aandacht dwaalt af', en zo gaat die lijst maar door; de jongeren volgen een training mindfulness. 'Psycho-educatie vinden we belangrijk', zegt Peijnenburg, die onder meer ouder- en mindfulnesstrainingen geeft. 'We onderwijzen wat adhd is, zodat ze zelf ook weten dat het geen onwil is en dat ze het niet expres doen.' 90 procent van de kinderen die Peijnenburg ziet, zijn 12-plus. Ze hebben net als andere pubers last van bemoeizuchtige ouders, alleen nog net ietsje meer. 'Want ze hebben hun kleren nog niet aan, komen te laat op school, raken sleutels kwijt, hebben alweer het verkeerde geleerd voor een test. Ze krijgen dus veel commentaar en gemopper, terwijl dit de leeftijd is waarop jongeren juist zelfstandig willen zijn. Dan is het goed dat een kind begrijpt waarom die ouders dat doen en dat die ouders begrijpen waarom het kind dat zo vervelend vindt. En dat je samen oplossingen verzint.'
Ze noemt de vondst van een 15-jarige voor zijn sleutelprobleem. 'Recht tegenover de voordeur hangt nu een sleutelkastje in de hal. Als hij thuiskomt, loopt hij er automatisch tegenaan. Maar dat is niet de enige reden waarom hij niet vergeet daar zijn sleutels op te bergen. Hij weet dat zijn moeder daar iets lekkers heeft klaargelegd.' Pavlov kan de was doen. Peijnenburg: 'Het leuke van adhd'ers is dat ze veelal enorm creatief zijn. 'Therapieën op wetenschappelijke basis zijn er nauwelijks. Dus moeten we zelf op zoek en kijken wat helpt, in samenwerking met de UvA. In het algemeen geldt dat een combinatie van medicatie, psycho-educatie en ouderbegeleiding het succesvolst is.' Boris Vergeer (12) slikt sinds groep 7 medicijnen. Hij leek niet senang en zijn prestaties waren ondermaats op het einde van de basisschool. Nu is hij een goedgemutste vwo'er, die hockeyt en drumt en ongedurig op de leuning van zijn stoel trommelt als je met hem zit te praten. Zijn dagritme regelt hij trouwens zelf als een militair regime: tot op de minuut heeft hij alles vastgelegd. Bij UvAminds volgen hij en zijn moeder Judith Kayser acht weken lang de training mindfulness, waarmee wekelijks en over de hele reeks een extraatje te verdienen valt (extra zakgeld, naar de bioscoop). Voor het slapengaan doet Boris een concentratie-oefening. Drie minuten is hij stil. En het helpt, hij valt makkelijker in slaap. 'Ik vind het belangrijk dat hij leert hoe hij tot rust kan komen', zegt zijn moeder. Mindfulness is hot in adhd-land. Ook bij The Busy People in Amsterdam, een in november 2011 opgericht centrum, staat het op het trainingsprogramma. Naast bijvoorbeeld boksen, 'dat gek genoeg ook iets meditatiefs heeft', aldus medewerker Maurits de Jong. 'Bij boksen gaat het erg over balans en het hier en nu. Daarnaast is het lekker voor jongeren om zich af te reageren.' Er heerst een sfeer die het midden houdt tussen een moderne flexwerkplek en het vertrouwde buurthuis. Grote vazen bloemen en een enorme bak met snoep staan op tafel. Hier waait een frisse wind. Ik proef no-nonsense, voortvarendheid en betrokken hulpvaardigheid. Wat The Busy People zo interessant maakt, is niet alleen de 'integrale' aanpak en werkwijze. Klanten zijn kinderen, jongeren en volwassenen. En naast de therapeuten en de medisch gekwalificeerde medewerkers zijn er de coaches, de hulptroepen die op de fiets springen om bij mensen thuis, op school of op het werk eerst de ergste 'troep' op te ruimen als dat nodig is. Net zo intrigerend is de achtergrond, de reden van Laura Prat Bertrams, een van de initiatiefneemsters, om te beginnen met The Busy People. Zij zag als gemeenteambtenaar in Amsterdam dat veel jeugdcriminaliteit en overlast in bepaalde delen van de stad 'adhdgerelateerd' was. Bovendien merkte ze in haar eigen omgeving dat (hoogopgeleide) dertigers alsnog of herhaaldelijk sneuvelen in relaties en werk, omdat ze met adhd-achtige problemen worstelen. Zij zegt: 'Kennelijk valt er nog een hoop te verbeteren.' Tijd voor dat andere heikele punt: de pillen. Kinderarts Mark Hoetjer schrijft ze voor. In noodgevallen op afroep, maar nooit op de automatische piloot. Hij is verbonden aan het Diakonessenhuis in Utrecht, waar adhd een specialisme is. Hij spreekt van 'fascinerende cliënten', maar steigert van de trend om de vermeende prachtige eigenschappen van adhd'ers (vindingrijk, meelevend, sociaal, etc.) te bewieroken alsof het om een gave gaat. 'Daarvoor heb ik te veel ellende gezien.' Zijn eerste adhd-klantje was een kind van drieënhalf, die eerst een stoel omgooide en hem toen keihard tegen de schenen schopte. De moeder was ten einde raad. 'Ik heb dat ventje met een beperkte dosis methylfenidaat, de werkzame stof van Ritalin, Concerta en Medikinet, zien opbloeien tot een vrolijk, levendig kind.' Kijk, een recept is in een vloek en een zucht geschreven, zegt hij, 'maar
het kost soms een half uur praten om uit te leggen waarom je géén pillen voorschrijft.' Slaat het vooroordeel dan nergens op dat medicijnen te snel en te makkelijk worden voorgeschreven? 'Zeker, er was een tijd dat Ritalin zo'n beetje in het drinkwater zat, maar dan vooral in Amerika. Met prozac is dat ook gebeurd. Dat zie je vaak bij nieuwe geneesmiddelen. Maar ik durf te zeggen dat de huidige stemmingmakerij meer kwaad dan goed doet.' Aan de roodomrande ogen van de ouders ziet hij het vaak al. 'Die zijn wanhopig en denken: in godsnaam dan maar. De weerzin straalt ervan af, door de negatieve pers en misverstanden over medicijnen. Ritalin is geen wondermiddel, psycho-educatie is minstens zo belangrijk. Ik gooi geen medicijnen over de schutting. Die afweging vraagt om zorgvuldigheid. Soms helpt het niet of zijn er te veel bijwerkingen. Maar kinderen kunnen er ook van opknappen, en daarmee hele gezinnen.' Judith Kayser, moeder van Boris, herkent die weerzin tegen medicijnen onmiddellijk. Ze zegt: 'Weet je dat ik me dood heb geschaamd?' De 'kermis in het hoofd' komt in haar familie vaker voor. 'Ik werd zelf voortdurend aangesproken op de chaos om me heen. Dat wil ik niet voor Boris.' En eh, ze is dus tegen medicijnen. 'Maar op een gegeven moment dacht ik: al proppen ze hem vól! Ik wil dat mijn kind gelukkig is.' Geluk is voor adhd'ers weggelegd als ze leren focussen op wat ze kunnen en leuk vinden, propageert de Amerikaanse psychiater Edward Hallowell. Voor The Busy People geldt hij als dé inspiratiebron. Dat betekent in het geval van Nizar Bououargane (17), die struikelde op het vwo, in 4 havo zit en pas sinds kort weet dat hij adhd heeft: op maat gesneden huiswerkbegeleiding en veel peptalk en schouderklopjes. Het spant erom of Nizar het gaat halen, ondanks alle inzet. Hij móét over naar de 5de, anders gaat hij van school. Lukt het hem nóg een tandje bij te zetten? Dat is het doel van deze sessie, zeggen huiswerkbegeleider Gijs Heuff en coach Madelon Sanders. Gijs: 'Je gaat het weekend weg. Neem je je boeken mee?' Nizar: 'Was ik niet van plan, maar Nederlands kan ik wel meenemen.' Gijs: 'Kijk eens hoe je vooruit bent gegaan. Toen we begonnen, zou je meteen kwaad 'nee!' hebben gezegd!' Nizar: 'Ik vind huiswerkklas nog steeds niet leuk, maar nu zit ik in die routine.' Madelon: 'Knap hoor.' Enzovoort. Get the picture? Hier zitten mensen te aaien, te paaien, te duwen en te trekken om gestrande adhd'ers aan hun haren uit de prut te trekken. Ontroerend om te zien - en aanstekelijk. Ook bij ons thuis dringen de effecten van de 'psycho-educatie' door. Met kleine stapjes en veel trial and error. Grote doorbraak: er wordt op vaste tijden huiswerk gemaakt. “Ik erger me wíld als ik wéér ergens moet lezen dat ADHD niet bestaat. Dat het een kwestie van 'temperament' is” “ADHD'ers hebben problemen met executieve functies'. Ze komen te laat, raken sleutels kwijt, leren het verkeerde voor een test' “Geluk is voor ADHD'ers weggelegd als ze leren focussen op wat ze kunnen en leuk vinden”
“Het leuke van ADHD'ers is dat ze veelal enorm creatief zijn”
