Warande informatief
T,Aresenaal Dood van een handelsreiziger © Peggy Schillemans
© Peggy Schillemans
2
Levenslang solliciteren
Michael De Cock regisseert iconisch stuk ‘Dood van een handelsreiziger’ Na Marilyn Monroe is ‘Dood van een handelsreiziger’ de bekendste associatie bij toneelschrijver Arthur Miller. Zevenentwintig jaar na de kennismaking met het iconische toneelstuk zet regisseur Michael De Cock (43) het bij t,arsenaal op de planken, met Lucas Van den Eynde in de hoofdrol, als de gedesillusioneerde verkoper Willy Loman. ‘Een meesterstuk vanwege het drama en de dialogen’, dixit De Cock.
3
(Interview met Michael De Cock)
Op je zestiende leerde je de Handelsreiziger kennen. Pas zevenentwintig jaar later zet je het stuk op de planken. Heb je er zo lang op gebroed? Dood van een handelsreiziger is één van die iconische stukken die op mijn pad is gekomen. Wij lazen het op school, analyseerden het uitgebreid op schoolse wijze en zagen de verfilming met Dustin Hoffman in de hoofdrol. Ik herinner me dat de tekst me toen erg aangreep. Ik had op mijn zestiende natuurlijk nog geen idee dat ik acteur zou worden, laat staan regisseur. Ik wist wel, net zoals bij Antigone van Anouilh of van Sophocles: dit is onwaarschijnlijk goed drama. Sindsdien fascineert het stuk me. Op mijn dertigste was ik wel aan het spelen, maar kon ik per definitie niet alles spelen waar ik van hield. De Handelsreiziger is nooit ver weg geweest, maar hij kwam weer helder in mijn gedachten toen de economische crisis uitbrak in 2006. Ik dacht: daar gaat het stuk over. Ik ben het vervolgens gaan herlezen en vond er dingen die gisteren bedacht leken.
Zoals? Miller heeft het in zijn stuk van 1949 over burn-out, over hoe mensen uitgezogen worden door het kapitalisme of door de werkethiek: altijd maar meer en beter.
Het heeft na 2006 toch nog tien jaar geduurd voor je met Miller aan de slag ging. Ik was een beetje bang om eraan te beginnen. Ik ben geen zestien meer, ik word niet meer verliefd op dezelfde dingen. Je kent ondertussen de kracht en de gebreken van bepaalde stukken. Ik was een beetje bang voor de valkuilen die het stuk in zich draagt. Maar toen ik er intensief mee aan de slag ging, viel me op hoe goed de dialogen zijn en het drama. Het is een onwaarschijnlijk goed en goed gemaakt stuk. De dialoogkracht, de personageontwikkeling en het drama, - te pitchen in één zin: een handelsreiziger ziet het niet meer zitten en hoe reageert zijn omgeving daar op? – zijn bijzonder straf.
Volgens je collega Luc Perceval, die het elf jaar geleden regisseerde, was het stuk toen al gedateerd. Wat jij? Vlaanderen heeft het moeilijk met te wellmade plays. Zeker is één en ander achterhaald. De rol van de vrouw – de echtgenote van Willy Loman - is hopelijk achterhaald. Maar vooral: het beeld van de happy family als fundament van de
4
maatschappij - de gezinsstructuur die Loman nastreeft - bestaat niet meer. Als je de vele regie-aanwijzingen van Miller schrapt hou je een indrukwekkende stream of consciousness over, zoals toneelauteur Philip Vanluchene die hier tien jaar geleden schreef. Je zit bij Miller in het hoofd van Willy Loman. Eigenlijk is Dood van een handelsreiziger zeer modern.
Zag je meteen Lucas Van den Eynde in de hoofdrol? Vrij snel. Ik geloof heel erg in het organische van dingen. Ik had Lucas hier drie jaar geleden aan het werk gezien – met Franz Marijnen, productie: Winter – en ik was toen al aan het nadenken over Miller. Wij hebben hier de geweldige Tuur De Weert beschikbaar in t,arsenaal, maar Lucas zat qua leeftijd dichter op Willy. Anderhalf jaar geleden heb ik Lucas gevraagd of hij de iconische rol voor zijn rekening wilde nemen. Tuur werd Willy’s broer Ben. Ik heb zelf Josse De Pauw in die rol op de planken gezien. Nogal wat coryfeeën zijn Lucas voorgegaan. In eigen land alleen al: Luc Philips, Bert André, Josse De Pauw.
Ondergang Is Miller niet als een oude Griekse meester? Absoluut. Dood van een handelsreiziger is een tragedie en kondigt de ondergang van de held aan van bij het begin. De openingszin van het stuk luidt: ‘Ik ben moe’. Willy Loman komt op en kan niet meer. Zesendertig jaar heeft hij zich uitgeput als verkoper en nu is hij op. Heel even is er een opflakkering, maar hij gaat ten onder.
Als dode is Loman meer geld waard (levensverzekering) dan als ervaringsdeskundige, beseft hij. De opflakkering waarover je praat, blijkt inderdaad slechts een opflakkering. Het is een stuk in twee acts. De eerste act eindigt met een groot conflict met de moeder. De tweede act is als een spiegel bij de eerste en begint als een exacte kopie van de eerste, alleen: in vrolijke versie. ‘Het gaat goed komen.’ Zijn zonen zijn vertrokken, er is aftershave, Willy maakt zich sterk en gaat zijn baas vertellen dat hij niet langer de baan op wil, dat hij een bureau wil in het dorp. Ze gaan allemaal solliciteren – wat dat betreft is het leven één grote sollicitatie. Willy’s baas zegt tegen hem: ‘Forget it, je bent ontslagen’ en zoon Biff geraakt niet eens binnen.
5
Loman wordt als een vuilniszak op straat gezet. Na 36 jaar dienst. Klinkt het niet vertrouwd? Voor hoevelen klinkt dit niet vertrouwd inmiddels? Ineens stopt het. Moet je op je vijftigste cursussen gaan volgen bij de RVA. Ga je solliciteren, maar vind je geen werk meer. En dan komen mensen letterlijk in de financiële problemen. Er is de mythe van de tweeverdieners. We moeten met twee verdienen. De kinderen moeten op kamp kunnen en een boekentas hebben van een bepaald merk, en, en… Heel dat systeem staat onder druk door de crisis. Het was alsof Miller dat toen ook al voorvoelde. Dood van een handelsreiziger is heel duidelijk een 20ste eeuws stuk. Shakespeare kon dit niet hebben geschreven. Het gaat over de ethiek van: ‘Ge moet het maken’. Weet je, de bekende woorden van Obama: ‘Yes, we can’, hebben een perverse keerzijde: ze doen je geloven in de maakbaarheid van de toekomst. ‘Doe het. Je kunt het!’
Wat maakt het stuk verder zo universeel? Het generatieconflict en het gezinsdrama. De conflictrelatie tussen ouders en kinderen herkent iedereen. Of je er nu door getraumatiseerd bent of niet. Iedereen probeert zijn kinderen normen en waarden mee te geven en ergens naartoe te leiden: onze kinderen moeten goed studeren, ze moeten hun kost kunnen verdienen. Je wilt dat ze goed terechtkomen. Casusgewijs: wat er wordt verteld over het gezin Loman kan iedereen overkomen.
Het speelt in Amerika, jaren 50. Wat doen jullie? We hebben het in geografie en in tijd naar hier en nu – ergens in Europa getrokken. Dat is een drastische keuze, maar het moest. Als Loman in het origineel over Boston spreekt, dan wordt dat bij ons Düsseldorf of Eindhoven. Het gaat over The American Dream die kapotgaat. Het stuk is geschreven in 1949. Kort na de oorlog. De tijden zijn anders nu, maar we leven ook niet in de meest vrolijke tijden. Wij komen nu net uit een economische crisis.
Heb je de tekst zelf bewerkt en naar hier en nu vertaald? Klopt. Ik heb zelfs de hele tekst vertaald. Dat is de enige juiste manier om het stuk te doorgronden. Bij Tsjechov ligt dat misschien anders, maar Miller staat in de tijd nog dichtbij. Door elk woord te kantelen en om te draaien en te begrijpen waar het voor staat haal je het stuk én de schrijver dichterbij.
6
Jij kunt het weten. Je bent zelf een bekroond schrijver. Ik ben af en toe schrijver, maar ik geef toe: ik voel me vooral schrijver. En ik weet hoezeer schrijven zoeken en werken is. Ik ben begonnen met het letterlijk vertalen – zonder bewerken dus – van de hele tekst. Dan had ik dat als werkdocument. Het heeft me bloed, zweet en tranen gekost want ik had keiveel werk en Dood van een handelsreiziger is een lang stuk om te vertalen. Op een gegeven moment kom je in het ritme van Miller. Dichter bij de schrijver kun je niet komen. Bij de repetities lag ook het Amerikaans-Engelse origineel binnen handbereik. Bij twijfel zijn we altijd te rade gegaan bij de bron zelf.
Waarom is het een meesterwerk? Een Pulitzerprijswinnaar? Het is een behoorlijk geniaal stuk. Straffe dialogen, knap plot. Het is poepsimpel: een dom gezinsdrama, maar er zit zoveel vlees aan de personages. En de ontwikkeling van die personages, dus niet van één, maar van alle personages is ongemeen boeiend. Dat is waarom ik doe wat ik doe. Daarom blijft het interessant om dit stuk opnieuw op de planken te zetten.
Volgens schrijver-theatermaker Tom Lanoye is de belangrijke verdienste van dit stuk van Miller dat het theater zijn ware plek heeft teruggegeven: ‘als rituele plek waar de grote maatschappelijke problemen ter sprake worden gebracht in de beleving van het kleine individu’. Wie zijn wij om Lanoye te verbeteren? Hij heeft er duidelijk over nagedacht. Wat Miller doet is inderdaad een maatschappelijk thema vertalen naar plot. Dood van een handelsreiziger is geen ideeëntheater, dat is de grote kracht, je kunt ervan houden of niet, maar het is duidelijk een verhaal. Mensen houden van verhalen. Jij en ik zijn opgegroeid met het postmodernisme. Door het schrijven van Rosie en Moussa en Achter de wolken ben ik bevrijd van dat postmodernisme en ben ik meer en meer in de potentie van verhalen gaan geloven. Ik heb ooit Gil Courtemanche (1943-2011) geïnterviewd die jarenlang journalist is geweest in Rwanda en daar vervolgens de succesroman Een zondag aan het zwembad in Kigali over heeft geschreven. ‘Mensen willen verhalen’, zei hij me, ‘niet alleen de feiten.’ Ook over migratie zeg ik soms: mensen zien al die beelden met vluchtelingen op televisie en huilen niet. Ze kijken naar Bambi en huilen. Wij leven van verhalen. Al sinds de Oudheid.
7
Er wordt veel gelogen in het stuk: vaders tegen zonen, zonen tegen vaders, Willy tegen zijn echtgenote,… Keeping up appearances, de schijn hoog houden, daar gaat het om.
Het oorspronkelijke stuk bestaat uit een aantal privéconversaties in twee bedrijven en een requiem. Behouden jullie de vorm? Jawel. Twee bedrijven en een coda. En dan zie je wat Miller biedt. Tot in de coda zie je de constante reproductie van Willy Loman. Dat is ongemeen boeiend.
Bestaat de handelsreiziger nog anno 2016? De man die met de enyclopedieën, bestekladen en monsters voor je deur stond, is vrijwel verdwenen. De handelsreiziger rijdt tegenwoordig in een Audi, draagt een pak van Suit Supply, is kaalgeschoren en staat dagelijks stil op het vierarmenkruispunt, maar hij moet de baan op.
Tot slot: kiezen jullie met deze kaskraker niet voor gemakkelijk succes? Succesformules bestaan niet in theater. Dit stuk van Miller op de affiche hebben is wél zoals Shakespeare op de affiche hebben, of Claus in Vlaanderen. Mensen herkennen het stuk. Bijna iedereen heeft een eigen verhaal bij Dood van een handelsreiziger. Het nadeel bij het opvoeren van een voor velen zo iconisch stuk is dat je zo’n icoon ook gemakkelijk kunt verkloten. En dan gaat dat rond als een vuurtje, sneller dan de affiches tegen de muur worden geplakt.
8
Lucas Van den Eynde is Willy Loman Lucas Van den Eynde (57) is bekend van vele toprollen op toneel en televisie (Bucky Laplasse, Xavier De Baere, André Vangenechten). Nu trekt hij het jasje aan van de uitgeputte handelsreiziger Willy Loman. Wanneer was je eerste kennismaking met Millers Pulitzerprijswinnaar? Lucas: Miller heb ik leren kennen op Studio Herman Teirlinck in Antwerpen. Hij was een belangrijk hoofdstuk bij theatergeschiedenis. De Handelsreiziger werd dan belicht en vergeleken met andere kleppers zoals Hamlet. Er zijn rollen die in de loop van de geschiedenis begrippen zijn geworden. Handelsreiziger Willy Loman is er zo één.
Zag je ooit Luc Philips of Josse De Pauw in de hoofdrol? Ik heb het stuk helaas nooit op de planken gezien. Ik zag wel de film met Hoffman. Die heb ik laatst nog een keer herbekeken en toen dacht ik: ‘Goh, daar moeten we toch wat anders mee doen.’ Ook al is de film erg theatraal gemaakt. Te theatraal en Hoffman speelt Loman met verwijzing naar zijn eigen vader, las ik, wat niet vreemd is als je aan method acting doet: teruggrijpen op mensen en situaties die je kent om je zo sterk mogelijk in te leven in het personage.
Heb je lang getwijfeld om de rol te aanvaarden? Nee, ik wist dat er wat te spelen viel, ik had al gewerkt met Michael en wist waar hij voor stond. De beslissing was snel genomen.
Bert André, een andere grote naam die Loman lange tijd heeft gespeeld, noemde het ‘een dankbare rol’. Ik weet niet hoe hij dankbaar bedoelde, maar de tekst levert heel mooi materiaal, dat klopt. Maar: je moet het ook nog kunnen vertellen, natuurlijk. Er zitten heel veel facetten aan Loman, maar het moet wel helder blijven wat je vertelt. Vanaf het begin tot eind zit je als acteur met gigantische sprongen, emoties, flashbacks.
Hoe begin je aan een Willy Loman? Zoals je Hamlet speelt. Mensen vragen: hemel, Hamlet, zo’n boterham, hoe begin je daaraan? Scène na scène. Loman is een redelijk zware rol, concentratiegewijs. Je moet er anderhalf uur goed bij blijven, maar dat is de job (lacht). Je slaagt ook bij gratie van je tegenspelers, dat spreekt.
9
Schuilt er een handelsreiziger in je? Ik ben een zoon van een middenstander, die ik veel in de weer heb geweten met het uitproberen van zaken om de boel draaiende te houden. Mijn vader heeft me altijd gewaarschuwd: ga niet in theater, probeer je kost te verdienen.. In short: Arthur Miller (1915-2005) Arthur Miller – niet te verwarren met Henry Miller – is bekend als geëngageerd toneelauteur, schreef ook korte verhalen, en was tijdlang getrouwd met filmdiva Marilyn Monroe. Millers linkse sympathieën werden hem in de jaren 50 niet in dank afgenomen. Over zijn mislukte huwelijk schreef hij After the fall, over de heksenjacht op communisten onder senator McCarthy The crucible. Dood van een handelsreiziger, een aanklacht tegen het kapitalisme, werd een broadwayhit. In de handelsreiziger toont Miller morele dilemma’s, maar veinst geen oplossingen. De hoofdpersoon werd wel eens autobiografisch gelezen als een portret van Millers vader – die failliet ging door de Grote Depressie -, Loman zou trekken hebben van Millers oom Manny… Miller zelf heeft dat altijd ontkend: ‘Loman is een universele figuur, een geboren verliezer in het kapitalistische systeem, die wanhopig blijft dromen van winst.’ t,arsenaal over Dood van een handelsreiziger Arthur Millers Dood van een handelsreiziger is één van de grootste klassiekers van vorige eeuw en Willy Loman is een mythisch personage. Arthur Miller won voor het stuk terecht de Pulitzerprijs en een Tony Award. Het stuk dateert uit 1949, maar is actueler dan ooit. De mythe van de American dream, van een succesvolle carrière en van ongebreidelde economische groei waarin morele waarden van ondergeschikt belang zijn, heeft ook vandaag nog een verstikkende greep op onze maatschappij. We stappen als toeschouwer een dag mee in het leven van handelsreiziger Willy Loman, die krampachtig zijn best doet om de schijn op te houden dat alles goed met hem gaat. Zijn zoon bezweert hem om zijn droom te verbranden. Maar kan je een droom verbranden die je leven heeft bepaald, zonder jezelf te vernietigen?
10
solidaire tickets – alle kinderen rijk! geef kinderarmoede geen kans
Je hoorde het misschien al op het nieuws: 1 op de 5 kinderen in Vlaanderen wordt geboren in een bestaansonzeker gezin en hun aantal stijgt jaar na jaar. Ook in de Kempen stijgt het aantal kinderen in armoede angstaanjagend. Tijd om solidair de strijd aan te gaan en een kind in armoede een gratis ticket te schenken. Wat kan jij doen? Koop één (of meerdere) tickets aan 6 euro voor een kind in armoede. Je kan tickets bestellen via de website of aan de ticketbalie. We verwerken je betaling, maar versturen geen tickets. In samenspraak met vzw T’ANtWOORD, het OCMW en de dienst Welzijn van de Stad Turnhout zorgen we ervoor dat jouw ticket terechtkomt bij de juiste kinderen. Wat doen de Warande, de stad en T’ANtWOORD? Waar nodig leggen wij een ticket voor een kinderactiviteit op: voor een mama, papa, voogd, broer, zus… Waar wenselijk voorzien wij een begeleidingstraject: nieuwe bezoekers krijgen op een speelse manier uitleg over wat een theaterbezoek of een bezoek aan een tentoonstelling inhoudt en kunnen achteraf nakaarten over de activiteit. Twee keer per jaar verneem je wat er met de inkomsten van de tickets is gebeurd.
meer info:
[email protected] i.s.m. vzw T’ANtWOORD, het OCMW en de dienst Gelijke Kansen van de Stad Turnhout
11
Dood van een handelsreiziger tekst: Arthur Miller regie en bewerking: Michael De Cock scenografie: Niek Kortekaas kostuums: Veronique Hendriks spel: Lucas Van den Eynde (handelsreiziger Willy Loman) Mieke De Groote (Linda, vrouw van Willy) Tuur De Weert (Ben, broer van Willy) Thomas Janssens (Biff, oudste zoon van Willy) Ward Kerremans (Happy, jongste zoon van Willy) Peter De Graef (buurman Charley) Bartel Jespers (Bernard, zoon van Charley) Sophie Derijcke (vrouw) www.tarsenaal.be
O
CAFE Voor en na de voorstelling kan je terecht in het café Barzoen om iets te eten of te drinken.
PARKEREN Je kan een korting krijgen op je parkeertarief als je je parkingticket van Vinci laat valideren aan de ticketbalie.
