Crisis op crisis wanneer houdt het op? Bert Bruggink Chief Financial and Risk Officer Rabobank
Grote veranderingen in 2008…
2
Agenda • Kredietcrisis • Financiële crisis • Economische crisis • Landencrisis • Toezicht- en regelgevingscrisis • Pensioencrisis • Voedselcrisis • Bezuinigingscrisis? 3
Kredietcrisis Goedkoop krediet, dure huizen • Lage rente 2002-2004 -
Weinig wanbetaling Speurtocht rendement Rommelhypotheken Speculatie Stijgende huizenprijzen
• Rentes omhoog 2004-2006… - Luchtbel geknapt - Betalingsproblemen subprime - ‘Resets’ dreef gedwongen verkoop • Sinds 2012 herstel vanuit zeer diep dal 4
Kredietcrisis Securitisatie: tweedehands leningen • Gebundelde pakketten leningen in aparte BV’s (conduits, SPV, SIV, …) • Risicomandjes met credit ratings • Laagste mandje eerst geraakt • Liquiditeitsrisico • Banken als sponsoren • $2500mrd uitgegeven in 2006 • $1900mrd in entiteiten • Waarvan ¼ subprime • Originate-to-distribute: Einde business model 5
Financiële crisis Van marktimplosies naar afboekingen •
Betalingsproblemen subprime
•
ABCP-beleggers lopen weg
•
Liquiditeitsnood speciale vehikels
•
Spanning interbancaire geldmarkt
•
Onzekerheid en wantrouwen
•
Besmetting op financiële markten
Top-10 verliezen en afboekingen banken Citigroup
112,2
Wachovia
•
Wat is de prijs?
•
Enorme afboekingen ($1000 miljard)
101,9
Bank of America
69,6
Merrill Lynch
55,9
UBS
53,1
JPMorgan Chase
49,2
Washington Mutual
• •
Slachtoffers (NIBC, Northern Rock) Schaars kapitaal selectiever ingezet
45,3
HSBC
42,2
Wells Fargo
32,8
Royal Bank of Scotland
31,9
Rabobank
$ mrd
3,5
0
20
40
60
80
100
120
Financiële crisis Eind 2008: Systeemrisico’s & nationalisaties AIG aan de rand van de afgrond 80 70 60 50 40 30 20 10 0
•
Bear Stearns weg, Lehman valt om, Merril Lynch fuseert, Morgan Stanley en Goldman Sachs worden ‘gewone’ banken Einde business model okt
dec
feb
apr
jun
aug
•
30
(in euro)
25
•
VS: $700mrd reddingsfonds
•
Europa: > €1000mrd garanties; €190- €230mrd injecties
20
•
15
Nederland: nationalisatie Fortis/ABN; €20mrd ‘stroppenpot’ voor
10
kapitaalinjecties; €200mrd
5
garantieregeling bancaire leningen
0 mei
IJsland failliet na val Glitner, Landsbanki (IceSave), Kaupthing
Fortis
7
Grote zakenbanken:
aug
nov
feb
mei
aug
Financiële crisis Alle registers open • Liquiditeits-Tsunami centrale banken • Staatskapitaal naar banken • Nationalisaties • Opkoopregelingen • Garantieregelingen • Verstandige aanpassing boekhoudregels
8
Financiële crisis Stabilisatie bleek slechts tijdelijk Eurozone
%-punt
%-punt
4,5
• Medio 2009 – medio 2011: stabilisatie en herstel • Risicopremies in veel markten weer naar beneden • Beurzen hebben zich enigszins hersteld • Maar: herstel voornamelijk ingegeven door extreem ruim monetair beleid • Veel (nieuwe) onzekerheden waaronder eurocrisis en hernieuwde recessie
3,5
4,5 renteopslag 10 jr bedrijfsobligaties t.o.v. 10 jr staatsobligaties
3,5
2,5
2,5
1,5
1,5
0,5
0,5
-0,5 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 AAA
AA
A
BBB
1700 Beurzen weer in de plus 1600 1500 1400 1300 1200 1100 1000 900 800 700 600 jul-07 jan-08 jul-08 jan-09 jul-09 jan-10 jul-10 S&P 500 (l)
-0,5
AEX (r)
600 550 500 450 400 350 300 250 200 150
Economische crisis Na de Grote Recessie van 2009 …
10
Economische crisis … niet het Grote Herstel
11
Economische crisis Mate van herstel zeer ongelijk verdeeld
Economische crisis Delen van Europa terug in recessie
13
Economische crisis Mondiaal herstel verliest aan kracht • Wereldwijde economische groei zet door, maar:
– Groei Eurogebied broos en ongelijk verdeeld. Kern afhankelijk van wereldhandel, periferie gebukt onder bezuinigingen
– Eurocrisis voorlopig uit beeld maar nog niet geheel bezworen – Groei VS leunt op ruim monetair- en begrotingsbeleid, toenemende risico’s voor inflatie en verdere verslechtering overheidsfinanciën; “begrotingsafgrond” en schuldplafond moet in 2013 opgelost worden
– Opkomende markten doen het relatief goed, maar de hoge herstelgroei van 2009/10 wordt in 2012/13 niet herhaald
– Nieuwe stijging voedsel- en energieprijzen beperkt daling inflatie
Landencrisis Fors opgelopen staatsschulden %-BBP
%-BBP
250
250
Bruto staatsschuld
200
200
150
NED
100
100
50
50 0
JP GR IT PT IE US BE ES FR GB CA DE AT NL FI DK CH NZ SE AU
0
2007 15
150
2012
Landencrisis Geloofwaardigheidtekort & -overschot
Landencrisis Hoe is de domino te stoppen?
17
Landencrisis Zorgelijke ‘State of the Union’
Landencrisis Begrotingsdebat in context … Belastinginkomsten VS Federale begroting Nieuw uit te geven schuld Staatsschuld Tekortreductie recent akkoord
$ 2.170.000.000.000 $ 3.820.000.000.000 $ 1.650.000.000.000 $14.271.000.000.000 $ 38.500.000.000
Stel u minder nullen en een huishoudboekje voor: Jaarlijks gezinsinkomen 21.700,Gezinsuitgaven 38.200,Toename consumptief krediet 16.500,Gezinsschuld 142.710,Voorgenomen bezuinigingen 385,-
19
Toezicht- en regelgevingscrisis Invoering nieuwe regelgeving • Basel III / CRD IV – Strengere kapitaaleisen – Nieuwe liquiditeitseisen – Invoering leverage ratio • Stress testen en resolutie- of afwikkelingsplannen – ‘Living wills’ – ‘Bail-in’ • Single European Payments Area (SEPA) • Bankenbelasting
Toezicht- en regelgevingscrisis Toekomstige regelgeving • Financial Transaction/Activities Tax (FAT) • Europees crisismanagement en Europese bankenunie • Structuur bankwezen – Verbod handel voor eigen rekening? – Scheiden nuts- en zakenbanken? • Toezicht op schaduwbanken
Pensioencrisis Bezuinigen op toezeggingen onvermijdelijk • Gaat de rente (snel) weer omhoog? • Mag met beursherstel worden gerekend? • Hoeveel ouder gaan we nog worden? • Verhoging AOW-leeftijd onvermijdelijk • Verhoging pensioenleeftijd eveneens • Verminderen toezeggingen (bijvoorbeeld: basis + variabel) • Lagere uitkering naarmate mensen ouder worden 22
Pensioencrisis Rente is vaker lang laag geweest
23
Pensioencrisis Int’l perspectief: dure toezeggingen
24
Pensioencrisis Int’l perspectief: veelal staats-”gedekt”
25
Pensioencrisis Wie veel heeft, kan veel verliezen
26
Voedselcrisis Voedselprijzen lopen weer stevig op
Voedselcrisis Voedsel voor olie
28
Voedselcrisis Voedsel en vrede
“Food is the very basis of all reconstruction: hunger and insecurity are the worst enemies of peace” George Marshall (1880 - 1959) Bron: Toespraak aan de Universiteit van Harvard, June 5, 1947, over het concept-Marshall Plan
29
Voedselcrisis Onrust Midden-Oosten / Arabische Liga 30%
34%
20%
35%
63%
36% 53%
37%
60% 24% 41%
aandeel voedselbestedingen in beschikbaar inkomen (Nederland: 13,3%)
Voedselcrisis Niet zomaar opgelost Vraag blijft sterk groeien Aanbodgroei is uitdaging • Opkomende markten
• Landbouwgrond schaars
• Verstedelijking, welvaartsgroei & dieetvoorkeuren
• Watervoorziening
• Speculatie & monetair beleid
• Lage voorraden & weersinvloeden volatiele markt
31
• Biobrandstoffen
Bezuinigingscrisis? Europa drukt al stevig op de rem
32
Bezuinigingscrisis? Doorwerking is steviger dan gedacht • Impact van bezuinigingen op de economie is groter wanneer • • • • •
Huishoudens financieel onder druk staan De binnenlandse vraag zwak is Er internationaal synchroon wordt bezuinigd Rentevoeten weinig ruimte hebben om te kunnen dalen Wisselkoersen vast zijn
• De meeste ontwikkelde economieën voldoen momenteel aan (veel van) deze criteria
33
Groene loten Zuid-Europa maakte grote slagen …
34
Groene loten … met moeite en vooral heel veel pijn 20 ES GR
Noot: Omvang van de bollen reflecteert de positie van het land in het "Global Competitiveness Report 2012/13."
Mutatie werkloosheid (2007 - 2012, % %-punt)
15 IE
10 PT IT
5
US DK GB
0
FI
NL
NZ FR
AT
SE
CA
CH
JP BE DE
-5 -30
-20
-10
0
10
Mutatie volume binnenlandse vraag (2007 - 2012, %) 35
AU
20
Crisis op crisis Wanneer houdt het op? • Jarenlange stagnatie huizenprijzen mogelijk Inkomens onder druk. Bezuinigingsdruk & HRA.
• Lagere economische groei dan in het verleden Verhulde zegening: verkleint kans op volgende crisis
• Alsnog handelsbarrières opgeworpen Pijn nu voelbaar bij bredere bevolking. Populistische maatregelen niet uit te sluiten. Currency wars.
• Nieuwe euro-spanningen en uiteenvallen eurozone 36
Crisis op crisis Foutenmarge is flinterdun • Voor overheden in het algemeen Overheidsschulden fors hoger t.o.v. voor de crises
• Voor Europese leiders in het bijzonder ‘Doormodderen’ drukt via sentiment zwaar op economie
• Voor het bedrijfsleven en arbeidsmarkt Verliezen van Grote Recessie nog niet goedgemaakt. Op arbeidsmarkt dreigen verloren generaties te ontstaan.
• Voor politici en toezichthouders Extra regels en heffingen voor financiële sector vanuit genoegdoening / gelegenheidsargumenten riskant
