Visie 2014 5 februari 2014
Door Bert Bruggink
Crisis op crisis wanneer houdt het op? Bert Bruggink Chief Financial and Risk Officer Rabobank
Grote veranderingen in 2008…
3
Agenda • Kredietcrisis • Financiële crisis • Economische crisis • Landencrisis • Toezicht- en regelgevingscrisis • Pensioencrisis • Voedselcrisis • Bezuinigingscrisis? • Economische Visie 4
Kredietcrisis Goedkoop krediet, dure huizen • Lage rente 2002-2004 -
Weinig wanbetaling Speurtocht rendement Rommelhypotheken Speculatie Stijgende huizenprijzen
• Rentes omhoog 2004-2006… - Luchtbel geknapt - Betalingsproblemen subprime - ‘Resets’ dreef gedwongen verkoop • Sinds 2012 herstel vanuit zeer diep dal 5
Kredietcrisis Securitisatie: tweedehands leningen • Gebundelde pakketten leningen in aparte BV’s (conduits, SPV, SIV, …) • Risicomandjes met credit ratings • Laagste mandje eerst geraakt • Liquiditeitsrisico • Banken als sponsoren • $2500mrd uitgegeven in 2006 • $1900mrd in entiteiten • Waarvan ¼ subprime • Originate-to-distribute: Einde business model 6
Financiële crisis Van marktimplosies naar afboekingen •
Betalingsproblemen subprime
•
ABCP-beleggers lopen weg
•
Liquiditeitsnood speciale vehikels
•
Spanning interbancaire geldmarkt
•
Onzekerheid en wantrouwen
•
Besmetting op financiële markten
Top-10 verliezen en afboekingen banken Citigroup
112,2
Wachovia
•
Wat is de prijs?
•
Enorme afboekingen ($1000 miljard)
101,9
Bank of America
69,6
Merrill Lynch
55,9
UBS
53,1
JPMorgan Chase
49,2
Washington Mutual
•
Slachtoffers (NIBC, Northern Rock)
•
Schaars kapitaal selectiever ingezet
45,3
HSBC
42,2
Wells Fargo
32,8
Royal Bank of Scotland
31,9
Rabobank
$ mrd
3,5
0
20
40
60
80
100
120
Financiële crisis Eind 2008: Systeemrisico’s & nationalisaties AIG aan de rand van de afgrond
•
80 70 60 50 40 30 20 10 0
Lynch fuseert, Morgan Stanley en Goldman Sachs worden ‘gewone’ banken Einde business model okt
dec
feb
apr
jun
aug
•
Fortis
• •
30
(in euro)
25 20
•
15 10
0 mei
IJsland failliet na val Glitner, Landsbanki (IceSave), Kaupthing VS: $700mrd reddingsfonds Europa: > €1000mrd garanties; €190- €230mrd injecties Nederland: nationalisatie Fortis/ABN; €20mrd ‘stroppenpot’ voor kapitaalinjecties; €200mrd garantieregeling bancaire leningen
5
8
Grote zakenbanken: Bear Stearns weg, Lehman valt om, Merril
aug
nov
feb
mei
aug
Financiële crisis Alle registers open • Liquiditeits-Tsunami centrale banken • Staatskapitaal naar banken • Nationalisaties • Opkoopregelingen • Garantieregelingen • Verstandige aanpassing boekhoudregels
9
Financiële crisis Stabilisatie tot nu toe telkens tijdelijk • Medio 2009 – medio 2011: stabilisatie en herstel • Risicopremies in veel markten weer naar beneden • (Gedeeltelijk) beursherstel
%-punt
4,5 renteopslag 10 jr bedrijfsobligaties t.o.v. 10 jr staatsobligaties
3,5
3,5
2,5
2,5
1,5
1,5
0,5
0,5
-0,5
-0,5 03
04
05
06
07
AAA
• Maar: voornamelijk gedreven door extreem ruim monetair beleid • Veel (nieuwe) onzekerheden waaronder eurocrisis, traag herstel, ‘tapering’ impact op opkomende markten
%-punt
Eurozone
4,5
1900 1800 1700 1600 1500 1400 1300 1200 1100 1000 900 800 700 600 2007
08
09
10
AA
11
12
13
A
14
BBB
600
Beursstabilisatie
550 500 450 400 350 300 250 200 150 2008
2009
2010
S&P 500 (l)
2011
2012
2013
AEX (r)
2014
Economische crisis Na de Grote Recessie van 2009 …
11
Economische crisis … het Langzame Herstel
12
Economische crisis Mate van herstel zeer ongelijk verdeeld 220 200
index
Industriële productie, index, 2000=100 en exponentiële trendlijn voor 1991-heden
index
220 200
180
180
160
160
140
140
120
120
100
100
80
80 00 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 Opkomende wereld Wereld Ontwikkelde wereld
Economische crisis Mondiaal herstel trekt langzaam aan
– Opkomende markten blijven belangrijkste groeimotor. Zij blijven echter voorzichtig met groeistimulering
– In westerse wereld moet het herstel vooral komen van de VS en in mindere mate het VK
– Japan stimuleert korte termijn via ‘Abenomics’, maar lange termijn afhankelijk van structurele hervormingen
– Groei eurozone broos en ongelijk verdeeld. Periferie nog altijd gebukt onder bezuinigingen en private schuldafbouw
Economische crisis Herstel op verschillende snelheden
15
Landencrisis Fors opgelopen staatsschulden %-BBP
%-BBP
250
250 Bruto staatsschuld
200
200
150
NED
100
100
50
50
0
16
150
0 2007
2013 (IMF raming)
Landencrisis Geloofwaardigheidtekort & -overschot Rente op 5 jaars staatsobligaties
%-punten
%-punten
24
24
21
21
18
18
15
15
12
12
9
9
6
6
3
3
0 2009
0 2010
Nederland
2011 Ierland
2012 Portugal
2013 Italië
2014 Spanje
Landencrisis Hoe is de domino te stoppen?
18
Landencrisis Zorgelijke ‘State of the Union’
Landencrisis Inmiddels wel echt herstel VS huizenmarkt % j-o-j
Woningen te koop (verkoopmaanden) 15
25 20
12
15 10 5
9
0 -5
6
-10 -15
3
-20 -25
0 00 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 Huizenprijzen (l)
20
Nieuw (r)
Bestaand (r)
Pensioencrisis Bezuinigen op toezeggingen onvermijdelijk • Gaat de rente (snel) weer omhoog? • Mag met beursherstel worden gerekend? • Hoeveel ouder gaan we nog worden? • Verhoging AOW-leeftijd onvermijdelijk • Verhoging pensioenleeftijd eveneens • Verminderen toezeggingen (bijvoorbeeld: basis + variabel) • Lagere uitkering naarmate mensen ouder worden 21
Pensioencrisis Rente is vaker lang laag geweest
22
Pensioencrisis Int’l perspectief: dure toezeggingen 120
%
%
Netto inkomensvervanging (%) door pensioen t.o.v. gemiddeld inkomen
100
100
80
80
60
60
40
40
20
20
0 Zweden
Finland
Portugal
België
Luxemburg
Griekenland
Frankrijk
Noorwegen
Zwitserland
Duitsland
Denemarken
VK
Italië
Spanje
Ierland
Oostenrijk
0 Nederland
23
120
Pensioencrisis Int’l perspectief: veelal staats-”gedekt” 120
Netto inkomensvervanging door pensioen naar type pensioenvoorziening
%
%
100
120 100
80
80
60
60
40
40
20
20
Vrijwillig privaat 24
Verplicht privaat
Denemarken
Nederland
Zweden
Ierland
VK
Zwitserland
België
Noorwegen
Duitsland
Finland
Portugal
Luxemburg
Griekenland
Frankrijk
Italië
Spanje
0 Oostenrijk
0
Publiek
Pensioencrisis Wie veel heeft, kan veel verliezen % BBP
140
Activa pensioenfondsen % BBP (2011)
% BBP
140
120
120
100
100
80
80
60
60
40
40
20
20
25
0
NL IS CH GB AU FI US CA DK IE JP NZ SE ES PT NO DE AT IT BE LU FR GR
0
Voedselcrisis Voedselprijzen stevig omlaag 450
450
400
400
350
350
300
300
250
250
200
200
150
150
100
100
50
50
Voedselprijzen, ontwikkeling in USD, index 2005=100
0
0 05
06
07
Sojabonen
08
09 Tarwe
10
11
12 Mais
13
14 Rijst
Voedselcrisis Voedsel voor olie $
$
400
160
350
140
300
120
250
100
200
80
150
60
100
40
50
20
0
0 99 00 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 Graangewassen & oliezaden (l)
27
Ruwe Noordzeeolie (r)
Voedselcrisis Voedsel en vrede
“Food is the very basis of all reconstruction: hunger and insecurity are the worst enemies of peace” George Marshall (1880 - 1959) Bron: Toespraak aan de Universiteit van Harvard, June 5, 1947, over het concept-Marshall Plan
28
Voedselcrisis Onrust Midden-Oosten / Arabische Liga 30%
34%
20%
35%
63%
36% 53%
37%
60% 24% 41%
aandeel voedselbestedingen in beschikbaar inkomen (Nederland: 13,3%)
Voedselcrisis Niet zomaar opgelost Vraag blijft sterk groeien Aanbodgroei is uitdaging • Opkomende markten
• Landbouwgrond schaars
• Verstedelijking, welvaartsgroei & dieetvoorkeuren
• Watervoorziening
• Speculatie & monetair beleid
• Lage voorraden & weersinvloeden volatiele markt
30
• Biobrandstoffen
Crisis op crisis Wanneer houdt het op? • Jarenlange stagnatie huizenprijzen mogelijk Inkomens onder druk. Bezuinigingsdruk & HRA.
• Lagere economische groei dan in het verleden Verhulde zegening: verkleint kans op volgende crisis
• Alsnog handelsbarrières opgeworpen Pijn nu voelbaar bij bredere bevolking. Populistische maatregelen niet uit te sluiten. Currency wars.
• Nieuwe euro-spanningen of Japan-crisis 31
Crisis op crisis Foutenmarge is flinterdun • Voor overheden in het algemeen Overheidsschulden fors hoger t.o.v. voor de crises
• Voor Europese leiders in het bijzonder ‘Doormodderen’ drukt via sentiment zwaar op economie
• Voor het bedrijfsleven en arbeidsmarkt Verliezen van Grote Recessie nog niet goedgemaakt. Op arbeidsmarkt dreigen verloren generaties te ontstaan.
• Voor politici en toezichthouders Extra regels en heffingen voor financiële sector vanuit genoegdoening / gelegenheidsargumenten riskant
Economische Visie Wankel perspectief
33
Economische Visie Azië wordt steeds bepalender
34
Economische Visie ‘Tapering’ zal rentes verder omhoog duwen %
7
7
6
6
5
5
4
4
3
3
2
2
1
1
0
0 07
08
09 VS
35
%
10-jaars staatsrentes
10
11
12 Eurozone
13
14
Economische Visie Effecten op kwetsbare opkomende markten 104
Index 2013=100
Financiële condities opkomende markten Bernanke's aankondiging
6,5
102
6,3
100
6,1
98
5,9 5,7
96 94 92
BBP (PPP) gewogen gemiddelde: BR, CL, CN, CZ, HU, IL, IN, KR, MX, MY, PH, PO, RU, TH, TR, ZA.
5,5 5,3
90
5,1
88
4,9
Wisselkoers vs USD (l) Staatsrente (10j, r) 36
%
Aandelenmarkt (l)
Economische Visie Eurozone: asymmetrische herbalancering % eurozone-BBP
% eurozone-BBP
3
3
2
2
1
1
0
0
-1
-1
-2
Samenstelling van de lopende rekening van de betalingsbalans van de eurozone, vierkwartaalsgemiddelde
-2
-3
-3 96 97 98 99 00 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13
37
DE
NL
BeLuFnAt
IT
FR
ES
EL
PT
IE
SlSkMtCy
Economische Visie Eurozone: kredietverlening blijft krimpen %
14
Eurozone kredietverlening aan private sector, MFI's exclusief eurosysteem, seizoensgecorrigeerd
3.5
12
3.0
10
2.5
8
2.0
6
1.5
4
1.0
2
0.5
0
0.0
-2
-0.5
-4
-1.0 04
05
06
07
08
3m/3m (r) 38
%
09
10
11
12
j-o-j (l)
13
Economische Visie Institutionele vormgeving nog niet volmaakt • Aanscherping van de begrotingsdiscipline – Stabiliteits- en Groeipact: minder politieke invloed – Fiscal Compact: structureel begrotingsevenwicht in grondwet vastleggen
• Toevoeging van economische beleidscoördinatie – Europees semester : advisering budgettair en economisch beleid – Procedure voor macro-economische onevenwichtigheden
• Bouwen aan de bankenunie – Strikter voor ‘nationale kampioenen’ – Resolutiemechanisme + fonds: breekt het de link? 39
Economische Visie Nederland: midden in ‘lange stagnatie’ 125 120
index
index Index waarbij t=0 is hoogtepunt reële economische activiteit voor recessie
115
recessie jaren tachtig
125 120 115
110
110
105
105
100
100
95
Grote Depressie
90
Lange stagnatie
95 90
85
85 -5 -4 -3 -2 -1 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
1930=100 40
2008=100
1980=100
Economische Visie Nederland: belangrijkste handelspartners 16
%
Aandeel in de export van Nederlandse toegevoegde waarde
16
14
14
12
12
10
10
8
8
6
6
4
4
2
2
0
0
Toegevoegde waarde 41
%
Economische Visie Consumptie zwak ondanks netto vermogen %-BBP
Pensioenvermogen en huishoudschuld, 2011
%-BBP
140
140
120
120
100
100
80
80
60
60
40
40
20
20
0
0 NL DK GB IE US NO PT ES LU BE DE FI FR GR AT IT
bruto huishoudschuld 42
pensioenvermogen tweede pijler
Economische Visie Schuldafbouw nog niet begonnen 140
% BBP
140
130
130
120
120
110
110
100
100
90
90
80
80
70
70
60
60
50
50
40
40 90
92
94
Nederland 43
% BBP
Schuld van huishoudens als percentage van BBP
96
98
00
02
04
Verenigd Koninkrijk
06
08
10
12
Verenigde Staten
Economische Visie Woningmarkt: begin van broos herstel x 1000
18 16 14 12 10 8 % 6 4 2 0 -2 -4
20 18 16 14 12 10 8
Aantal transacties, seizoensgecorrigeerd 12-maands gemiddelde
6 4 2
PBK index, seizoensgecorrigeerd, verandering van 3-maands gemiddeld t.o.v de vorige 3 maanden
0 03
04
05
06
07
08
Prijsontwikkeling 44
09
10
11
12
13
Transacties
Bekijk morgen de presentatie op www.kennisvloer.nl
