Crisis op crisis Wanneer houdt het op? Bert Bruggink
Grote veranderingen in 2008…
2
Agenda • Kredietcrisis • Financiële crisis • Economische crisis • Landencrisis • Pensioencrisis • Kabinetscrisis?
3
Kredietcrisis Goedkoop krediet, dure huizen • Lage rente 2002-2004 -
Weinig wanbetaling Speurtocht rendement Rommelhypotheken Speculatie Stijgende huizenprijzen
• Rentes omhoog 2004-2006… 4
Luchtbel geknapt Betalingsproblemen subprime ‘Resets’ dreef gedwongen verkoop Inmiddels lijkt de bodem bereikt
Kredietcrisis Securitisatie: tweedehands leningen • Gebundelde pakketten leningen in aparte BV’s (conduits, SPV, SIV, …) • Risicomandjes met credit ratings • Laagste mandje eerst geraakt • Liquiditeitsrisico • Banken als sponsoren • $2500mrd uitgegeven in 2006 • $1900mrd in entiteiten • Waarvan ¼ subprime
• Originate-to-distribute: Einde business model 5
Financiële crisis Van marktimplosies naar afboekingen mrd. USD
mrd. USD
ABCP volumes vallen terug
•
Betalingsproblemen subprime
1300 1200
1200
•
ABCP-beleggers lopen weg
1100
1100
• • •
1300
1000
1000
Liquiditeitsnood speciale vehikels
900
900
800
800
Spanning interbancaire geldmarkt
700
700
Onzekerheid en wantrouwen
600
600 asset backed commercial paper, uitstaand VS
500 400
500 400
300
300 01
02
03
04
05
06
07
08
09
10
11
Top-10 verliezen en afboekingen banken
• • •
Besmetting op financiële markten Wat is de prijs? Enorme afboekingen ($1000 miljard)
•
Slachtoffers (NIBC, Northern Rock)
•
Schaars kapitaal selectiever ingezet
Citigroup
112,2
Wachovia
101,9
Bank of America
69,6
Merrill Lynch
55,9
UBS
53,1
JPMorgan Chase
49,2
Washington Mutual
45,3
HSBC
42,2
Wells Fargo
32,8
Royal Bank of Scotland
31,9
Rabobank
$ mrd
3,5
0
20
40
60
80
100
120
Financiële crisis Eind 2008: Systeemrisico’s & nationalisaties AIG aan de rand van de afgrond 80 70 60 50 40 30 20 10 0 okt
dec
feb
apr
jun
aug
Fortis
Grote zakenbanken: Bear Stearns weg, Lehman valt om, Merril Lynch fuseert, Morgan Stanley en Goldman Sachs worden ‘gewone’ banken è Einde business model •
• • •
30
(in euro)
25 20
•
15 10 5 0 mei
7
aug
nov
feb
mei
aug
IJsland failliet na val Glitner, Landsbanki (IceSave), Kaupthing VS: $700mrd reddingsfonds Europa: > €1000mrd garanties; €190- €230mrd injecties Nederland: nationalisatie Fortis/ABN; €20mrd ‘stroppenpot’ voor kapitaalinjecties; €200mrd garantieregeling bancaire leningen
Financiële crisis Alle registers open • Liquiditeits-Tsunami centrale banken • Staatskapitaal naar banken • Nationalisaties • Opkoopregelingen • Garantieregelingen • Verstandige aanpassing boekhoudregels
8
Financiële crisis Tijdelijke stabilisatie Eurozone
%-punt
• Vanaf maart 2009 sprake van stabilisatie • Risicopremies in veel markten weer naar beneden • Beurzen herstelden zich enigszins
4.5
• Onzekerheden bleven en inmiddels hernieuwde stress
4.5
renteopslag 10 jr bedrijfsobligaties t.o.v. 10 jr staatsobligaties
3.5
3.5
2.5
2.5
1.5
1.5
0.5
0.5
-0.5
-0.5 03
04
05
06
AAA
• Maar: volumes over het algemeen nog lager
%-punt
1800
07
08
AA
09
10
A
11
12
BBB
Nieuwe ronde beursonrust
800
1600
700
1400
600
1200
500
1000
400
800
300
600
200
400
100 00 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 S&P 500 (in €, l)
AEX (r)
Eurozone STOXX (r)
Economische crisis Na de Grote Recessie (2009) …
10
Economische crisis … het Grote Herstel? (2010)
11
Economische crisis Mondiale groei zwakt af in 2012 • Wereldwijde economische groei zet waarschijnlijk door, maar:
– Eurozone eind 2011 begin 2012 in recessie – Zuid-Europa blijft in recessie, Noord-Europa voorzichtig weer groei – Relatieve rust op financiële markten, maar Europese schuldencrisis nog niet voorbij
– Politieke crisis in de VS, belabberde overheidsfinanciën en afwaardering kredietwaardigheid
– Groei opkomende markten aanzienlijk afgekoeld. Samen met lagere inflatie biedt dat ruimte voor budgettaire en monetaire ondersteuning 12
Landencrisis Fors opgelopen staatsschulden 250
% of GDP
% of GDP
200
200
150
150
NED
100
100
50
50
0
13
250
0 2007
2011
Landencrisis Onhoudbaar hoge rentevoeten 40
%
%
Rente op 10 jaars staatsobligaties
36
40 36
32
32
28
28
24
24
20
20
16
16
12
12
8
8
4
4
0
0 07
14
08
09
10
Griekenland
Ierland
Italië
11 Portugal
12 Spanje
Landencrisis Politieke crisis besmet de markten Risico slaat over op bedrijven basispunten
400
basispunten
400
Itraxx Europese CDS spreads
350
350
300
300
250
250
200
200
150
150
100
100
50
•
Top 26 oktober 2011: – Meer hulp aan Griekenland – Grotere vuurkracht EFSF, maar hoe? – Herkapitalisatie banken (8% naar 9%)
•
Top 8/9 december 2011 – Focus op handhaving begrotingsregels – Vervroegde start ESM – Extra steun via IMF
•
Tweede Griekse hulppakket voorkomt voorlopig wanordelijke wanbetaling
•
De vooruitgang gaat langzaam, maar ECB schiet verder te hulp
0 07
08
09
Bedrijfsobligaties
10
11
Staatsobligaties
12
Bankobligaties
Geldmarkt loopt weer vast %-punt
%-punt
2
verschil interbancaire rente en Overnight Index Swap (3 maands)
1
2
1
0
15
Nog altijd geen ‘allesomvattende’ oplossing, wel kleine stapjes voorwaarts
50
0
0 06
•
07
08
09
10
11
12
Landencrisis ECB stuit op wondermiddel •
•
•
•
ECB biedt schoorvoetend hulp, want buiten haar mandaat en symptoombestrijdend in plaats van de kern van het probleem adresserend ECB koopt staatsobligaties op en verstrekt liquiditeit Effectief; brengt enige rust in Spaanse en Italiaanse markten Opkopen staatsobligaties laatste weken stilgevallen
EUR mrd 1000
Liquiditeitssteun aan bankwezen
EUR mrd 1000
800
800
600
600
400
400
200
200
0
0
-200
-200
-400
-400
-600
-600
-800
-800
-1000
-1000 99 00 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12
Depositofaciliteit
Termijn depsosito's
Lange-termijn herfinancieringsoperaties
Normale herfinancieringsoperaties
Opkopen staatsobligaties EUR mln
25000
ECB Securities Market Program (Aankopen van staatsobligaties van Eurolanden)
EUR mrd
20000
200
15000
150
10000
100
5000
•
16
Volledige toewijzing 3-jaars financiering eind december 2011 en februari 2012 heeft grote impact
250
50
0
0
Aankopen (links)
Totaal aangekocht (rechts)
Landencrisis Hoe is de domino te stoppen?
17
Landencrisis Euro-obligaties als oplossing? • Euro-obligaties en verdergaande politieke integratie? • Vormgeving: Kruislingse garanties tussen lidstaten Automatische (politieke) sancties Rente differentiatie o.b.v. begrotingspositie • Voordelen: Geen speculatie tegen individuele landen meer mogelijk Grote markt met liquiditeitsvoordeel voor sterke landen • Nadelen: Alle drie de elementen noodzakelijk voor succes Politiek vooralsnog volstrekt onhaalbaar 18
Landencrisis Aanhoudend uitdagend krachtenveld Economische omstandigheden
Marktsentiment
Wanbetaling door landen? Binnenlandse politiek
19
Europese politiek
Externe hulp van ECB & IMF
Kennis & Economisch Onderzoek
Landencrisis Maar: wanbetalen ≠ euro-exit! Zwak land
Sterk land
• Bankencrisis
• Veel sterkere munt
• Kapitaalvlucht
• Uitvoergeleide krimp
• Begrotingsevenwicht
• Loonmatiging t.b.v. prijsconcurrentieherstel
• Hogere rente door wisselkoersen inflatierisico • Afwaarderen/-stempelen van vorderingen • Faillissementsgolf • Vermogensverliezen remmen • Economische crisis economie nog verder 20
Kennis & Economisch Onderzoek
Landencrisis Zorgelijke ‘State of the Union’
Landencrisis Verenigde Staten politiek tot op ‘t bot verdeeld • 2 partijen, 1 loopgraaf, geen structurele oplossingen • Schertsvertoningen 2011 Voorjaar: begroting 2011 Zomer: verhoging schuldplafond Najaar: automatische bezuinigingen getriggerd • Afwaardering kredietwaardigheid door S&P (AAA à AA+) • Schokgolf door de markt Maar staatsrente VS daalt En CDS al snel weer terug op pre-afwaarderingsniveau • 2012 in teken van verkiezingen, niet van structurele hervormingen • VS blijft bekende haven, bekend maakt bemind 22
Pensioencrisis Bezuinigen op toezeggingen onvermijdelijk • Gaat de rente (snel) weer omhoog? • Mag met beursherstel worden gerekend? • Hoeveel ouder gaan we nog worden? • Verhoging AOW-leeftijd onvermijdelijk • Verhoging pensioenleeftijd eveneens • Verminderen toezeggingen (bijvoorbeeld: basis + variabel) • Lagere uitkering naarmate mensen ouder worden 23
Pensioencrisis Rente is vaker lang laag geweest % 16
Rente op 10-jaars staatsobligaties
% 16
14
14
12
12
10
10 8
6
6
4
4
2
2
0
0 1800 1810 1820 1830 1840 1850 1860 1870 1880 1890 1900 1910 1920 1930 1940 1950 1960 1970 1980 1990 2000 2010
8
VS 24
Nederland
Duitsland
Pensioencrisis Int’l perspectief: dure toezeggingen % 120 100
Netto inkomensvervanging (%) door pensioen t.o.v. gemiddeld inkomen
% 120 100
80
80
60
60
40
40
20
20
0
25
0
Pensioencrisis Int’l perspectief: veelal staats-”gedekt” % 120
Netto inkomensvervanging door pensioen naar type pensioenvoorziening
% 120
100
100
80
80
60
60
40
40
20
20
0
0
Publiek 26
Verplicht privaat
Vrijwillig privaat
Pensioencrisis Wie veel heeft, kan veel verliezen 140 120 100
140 120 100
80
80
60
60
40
40
20
20
0
27
Private & publieke pensioen reserves (waarde in 2009, % van BBP)
0
Kabinetscrisis? Somber beeld in nieuwe CPB-cijfers % groei
2011
2012
Wereldhandel (% groei)
4,0
Nederlandse economie (% BBP-groei) Werkloosheid (%) Overheidsfinanciën (%-BBP) begrotingssaldo staatsschuld
28
2013
2014
2015
-1¾
4½
6
6
1,2
-¾
1¼
1½
1½
5,4
6¾
7¼
7¼
6½
-5,0 65,4
-4,5 69,7
-4,5 73,0
-4,1 74,9
-3,3 75,8
Kabinetscrisis? Nieuwe bezuinigingen in de maak % BBP
% BBP
0
2010
0
2011
2012
2013
2014
2015
-1
-1
-2
-2
-3
-3
-4
-4
-5
-5
-6
-6
29
EMU-saldo Miljoenennota 2012
EMU-saldo Startnota
Signaalwaarde
EMU-saldo concept-ramingen
Kabinetscrisis? Wat kunnen economie en politiek nog aan? • Voldoen aan Europese regels = komend jaar 9mrd bezuinigen • Lange termijn houdbaarheid is belangrijker dan korte termijn gewin • Snel en hard bezuiniging schaadt economie & belastingbasis • Hervormingen zijn beter middel, ook voor behoud Nederlandse AAA • Vereist aanpak van heilige huisjes
30
Crisis op crisis Wanneer houdt het op? • Jarenlange stagnatie huizenprijzen mogelijk Inkomens onder druk. Bezuinigingsdruk & HRA.
• Lagere economische groei dan in het verleden Verhulde zegening: verkleint kans op volgende crisis
• Alsnog handelsbarrières opgeworpen Pijn nu voelbaar bij bredere bevolking. Populistische maatregelen niet uit te sluiten.
• Nieuwe euro-spanningen en uiteenvallen eurozone 31
