Crisis op crisis wanneer houdt het op? Bert Bruggink Chief Financial and Risk Officer Rabobank
Grote veranderingen in 2008…
2
Agenda • Kredietcrisis • Financiële crisis • Economische crisis • Landencrisis • Toezicht- en regelgevingscrisis • Pensioencrisis • Voedselcrisis • Nederlandse verkiezingen
3
Kredietcrisis Goedkoop krediet, dure huizen • Lage rente 2002-2004 -
Weinig wanbetaling Speurtocht rendement Rommelhypotheken Speculatie Stijgende huizenprijzen
• Rentes omhoog 2004-2006… 4
Luchtbel geknapt Betalingsproblemen subprime ‘Resets’ dreef gedwongen verkoop Inmiddels lijkt de bodem bereikt
Kredietcrisis Securitisatie: tweedehands leningen • Gebundelde pakketten leningen in aparte BV’s (conduits, SPV, SIV, …) • Risicomandjes met credit ratings • Laagste mandje eerst geraakt • Liquiditeitsrisico • Banken als sponsoren • $2500mrd uitgegeven in 2006 • $1900mrd in entiteiten • Waarvan ¼ subprime
• Originate-to-distribute: Einde business model 5
Financiële crisis Van marktimplosies naar afboekingen •
Betalingsproblemen subprime
•
ABCP-beleggers lopen weg
•
Liquiditeitsnood speciale vehikels
•
Spanning interbancaire geldmarkt
•
Onzekerheid en wantrouwen
•
Besmetting op financiële markten
•
Wat is de prijs?
•
Enorme afboekingen ($1000 miljard)
Top-10 verliezen en afboekingen banken Citigroup
112,2
Wachovia
101,9
Bank of America
69,6
Merrill Lynch
55,9
UBS
53,1
JPMorgan Chase
49,2
Washington Mutual
• •
Slachtoffers (NIBC, Northern Rock) Schaars kapitaal selectiever ingezet
45,3
HSBC
42,2
Wells Fargo
32,8
Royal Bank of Scotland
31,9
Rabobank
$ mrd
3,5
0
20
40
60
80
100
120
Financiële crisis Eind 2008: Systeemrisico’s & nationalisaties AIG aan de rand van de afgrond 80 70 60 50 40 30 20 10 0
•
Bear Stearns weg, Lehman valt om, Merril Lynch fuseert, Morgan Stanley en Goldman Sachs worden ‘gewone’ banken Einde business model okt
dec
feb
apr
jun
aug
•
30 25 (in euro)
IJsland failliet na val Glitner, Landsbanki (IceSave), Kaupthing
Fortis
•
VS: $700mrd reddingsfonds
•
Europa: > €1000mrd garanties; €190- €230mrd injecties
20
•
15
Nederland: nationalisatie Fortis/ABN; €20mrd ‘stroppenpot’ voor
10 5
kapitaalinjecties; €200mrd
0
garantieregeling bancaire leningen
mei
7
Grote zakenbanken:
aug
nov
feb
mei
aug
Financiële crisis Alle registers open • Liquiditeits-Tsunami centrale banken • Staatskapitaal naar banken • Nationalisaties • Opkoopregelingen • Garantieregelingen • Verstandige aanpassing boekhoudregels
8
Financiële crisis Stabilisatie bleek slechts tijdelijk Eurozone
%-punt
• Medio 2009 – medio 2011: stabilisatie en herstel • Risicopremies in veel markten weer naar beneden • Beurzen hebben zich enigszins hersteld • Maar: volumes over het algemeen nog lager • Veel (nieuwe) onzekerheden waaronder eurocrisis en hernieuwde recessie
4,5 3,5
%-punt
4,5
renteopslag 10 jr bedrijfsobligaties t.o.v. 10 jr staatsobligaties
3,5
2,5
2,5
1,5
1,5
0,5
0,5
-0,5 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 AAA
AA
A
BBB
1700 Beurzen weer in de plus 1600 1500 1400 1300 1200 1100 1000 900 800 700 600 jul-07 jan-08 jul-08 jan-09 jul-09 jan-10 jul-10 S&P 500 (l)
-0,5
AEX (r)
600 550 500 450 400 350 300 250 200 150
Economische crisis Na de Grote Recessie van 2009 …
10
Economische crisis … niet het Grote Herstel
11
Economische crisis Mate van herstel zeer ongelijk verdeeld index
240 220
index
240 Industriële productie, index, 2000=100 en exponentiële trendlijn voor 1991-heden
220
200
200
180
180
160
160
140
140
120
120
100
100
80
80 00 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 Opkomende wereld Wereld Ontwikkelde wereld
Economische crisis Ontwikkelde wereld zucht onder financiële crisis Index BBP volume
110
110
t geeft het begin van het economisch herstel aan (gemeten in kwartalen)
109
109
108
108
107
US
106
107 106
105
Euro zone
104 103
105 104 103
102
UK
102
101
101
100
100 t+1 t+2 t+3 t+4 t+5 t+6 t+7 t+8 t+9 t+10
t
Recessies volgend op financiele crises
'Normale' recessies
Economische crisis Delen van Europa terug in recessie
14
Economische crisis Mondiaal herstel verliest aan kracht • Wereldwijde economische groei zet door, maar:
– Groei Eurogebied blijft ongelijk verdeeld. Kern lift mee op groei wereldhandel, periferie gebukt onder bezuinigingen
– Eurocrisis nog niet bezworen – Groei VS leunt op ruim monetair- en begrotingsbeleid, toenemende risico’s voor inflatie en verdere verslechtering overheidsfinanciën; “begrotingsafgrond” moet nog voor begin 2013 opgelost worden
– Opkomende markten hebben ruimte voor stimulerend beleid, maar de hoge herstelgroei van 2009/10 kan niet herhaald worden
– Nieuwe stijging voedsel- en energieprijzen beperkt daling inflatie
Landencrisis Fors opgelopen staatsschulden 250
%-BBP
%-BBP
250
Bruto staatsschuld
200
200
150
NED
100
100
50
50
0
0 2007
16
150
2012 (IMF voorspelling)
Landencrisis Geloofwaardigheidtekort & -overschot 40
%
%
35 30
40 35 30
Rendement op 10-jaars staatsobligaties
25
25
20
20
15
15
10
10
5
5
0 jan-10
0 jul-10
Ierland
jan-11 Spanje
jul-11
jan-12
Griekenland
jul-12
Italië
Portugal
Landencrisis Hoe is de domino te stoppen?
18
Landencrisis Maar: wanbetalen ≠ euro-exit! Zwak land
Sterk land
• Bankencrisis
• Veel sterkere munt
• Kapitaalvlucht
• Uitvoergeleide krimp
• Begrotingsevenwicht
• Loonmatiging t.b.v. prijsconcurrentieherstel
• Hogere rente door wisselkoersen inflatierisico • Afwaarderen/-stempelen van vorderingen • Faillissementsgolf • Vermogensverliezen remmen • Economische crisis economie nog verder 19
Landencrisis Euro-obligaties als oplossing? • Euro-obligaties en verdergaande politieke integratie? • Vormgeving: Kruislingse garanties tussen lidstaten Automatische (politieke) sancties Rente differentiatie o.b.v. begrotingspositie • Voordelen: Geen speculatie tegen individuele landen meer mogelijk Grote markt met liquiditeitsvoordeel voor sterke landen • Nadelen: Alle drie de elementen noodzakelijk voor succes Politiek vooralsnog volstrekt onhaalbaar 20
Landencrisis Zorgelijke ‘State of the Union’
Toezicht- en regelgevingscrisis Invoering nieuwe regelgeving • Basel III / CRD IV – Strengere kapitaaleisen – Nieuwe liquiditeitseisen – Invoering leverage ratio • Stress testen en resolutie- of afwikkelingsplannen – ‘Living wills’ – ‘Bail-in’ • Single European Payments Area (SEPA) • Bankenbelasting
Toezicht- en regelgevingscrisis Toekomstige regelgeving • Financial Transaction/Activities Tax (FAT) • Europees crisismanagement en Europese bankenunie • Structuur bankwezen – Verbod handel voor eigen rekening? – Scheiden nuts- en zakenbanken? • Toezicht op schaduwbanken
Pensioencrisis Bezuinigen op toezeggingen onvermijdelijk • Gaat de rente (snel) weer omhoog? • Mag met beursherstel worden gerekend? • Hoeveel ouder gaan we nog worden? • Verhoging AOW-leeftijd onvermijdelijk • Verhoging pensioenleeftijd eveneens • Verminderen toezeggingen (bijvoorbeeld: basis + variabel) • Lagere uitkering naarmate mensen ouder worden 24
Pensioencrisis Rente is vaker lang laag geweest % 16
Rente op 10-jaars staatspapier
% 16
14
14
12
12
10
10 8
6
6
4
4
2
2
0
0
1800 1810 1820 1830 1840 1850 1860 1870 1880 1890 1900 1910 1920 1930 1940 1950 1960 1970 1980 1990 2000 2010
8
VS 25
Nederland
Duitsland
Pensioencrisis Int’l perspectief: dure toezeggingen
26
Pensioencrisis Int’l perspectief: veelal staats-”gedekt”
27
Pensioencrisis Wie veel heeft, kan veel verliezen 150 120
Private en publieke pensioenreserves (waarde in 2007, %BBP)
150 120
90
90
60
60
30
30
0
28
0
Voedselcrisis Voedselprijzen lopen weer stevig op 400
400
350
350
300
300
250
250
200
200
150
150
100
100
50
50
Voedselprijzen, ontwikkeling in USD, index 2005=100
0 05
06
07
Sojabonen
08
09 Tarwe
10
11 Mais
0 12 Rijst
Voedselcrisis Voedsel voor olie 400
$
$
160
350
140
300
120
250
100
200
80
150
60
100
40
50
20
0
0 99 00 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12
30
Graangewassen & oliezaden (l)
Ruwe Noordzeeolie (r)
Voedselcrisis Voedsel en vrede
“Food is the very basis of all reconstruction: hunger and insecurity are the worst enemies of peace” George Marshall (1880 - 1959) Bron: Toespraak aan de Universiteit van Harvard, June 5, 1947, over het concept-Marshall Plan
31
Voedselcrisis Onrust Midden-Oosten / Arabische Liga 30%
34%
20%
35%
63%
36% 53%
37%
60% 24% 41%
aandeel voedselbestedingen in beschikbaar inkomen (Nederland: 13,3%)
Voedselcrisis Niet zomaar opgelost Vraag blijft sterk groeien Aanbodgroei is uitdaging • Opkomende markten
• Landbouwgrond schaars
• Verstedelijking, welvaartsgroei & dieetvoorkeuren
• Watervoorziening
• Speculatie & monetair beleid
• Lage voorraden & weersinvloeden volatiele markt
33
• Biobrandstoffen
Nederlandse verkiezingen Iedereen wil overheidstekort terugdringen … Saldo op de overheidsbegroting
Nederlandse verkiezingen … resulterend in lagere groei
Crisis op crisis Wanneer houdt het op? • Jarenlange stagnatie huizenprijzen mogelijk Inkomens onder druk. Bezuinigingsdruk & HRA.
• Lagere economische groei dan in het verleden Verhulde zegening: verkleint kans op volgende crisis
• Alsnog handelsbarrières opgeworpen Pijn nu voelbaar bij bredere bevolking. Populistische maatregelen niet uit te sluiten.
• Nieuwe euro-spanningen en uiteenvallen eurozone 36
Crisis op crisis Foutenmarge is flinterdun • Voor overheden in het algemeen Overheidsschulden fors hoger t.o.v. voor de crises
• Voor Europese leiders in het bijzonder ‘Doormodderen’ drukt via sentiment zwaar op economie
• Voor het bedrijfsleven en arbeidsmarkt Verliezen van Grote Recessie nog niet goedgemaakt. Op arbeidsmarkt dreigen verloren generaties te ontstaan.
• Voor politici en toezichthouders Extra regels en heffingen voor financiële sector vanuit genoegdoening / gelegenheidsargumenten riskant
