Crisis? Welke Crisis?

Vakblad voor apothekersassistenten, farmaceutisch consulenten en farmaceutisch managers jaargang 27 NR 9 september 2013

Beeldsluiter: de nieuwe bijsluiter Nieuwe orale antistollingsmiddelen

O p ti ma Far ma

Ivan Wolffers: 'Ik had opvliegers en moest steeds huilen'

Farmaceutische industrie hoopvoller dan ooit

Crisis? Welke Crisis?

OF 9.indd 1

04-09-13 11:47

jaargang 27 NR 9 september 2013

O p ti ma Far ma colofon

in dit nummer

Optima Farma is een uitgave van de KNMP/ Optima Farma

DossieR: Crisis? Welke crisis? Farmaceutische industrie hoopvoller dan ooit 9

g

Adreswijzigingen & abonnementen Administratie KNMP Postbus 30460 2500 GL Den Haag tel. 070 373 71 41 e-mail: [email protected]

Het vak:

Advertenties Monique Ruigrok Kevin Aniba tel. 070 373 74 07 [email protected] [email protected]

Anja Hendriks,   pharmacy practitioner, eerste aanspreekpunt 16

Redactieadres Postbus 30460, 2500 GL Den Haag tel. 070 373 73 02 fax. 070 346 49 26 [email protected]

Patiënt Prostaatkankerpatiënt Ivan Wolffers: 'Ik raak gewend aan teleurstellingen' 22

Hoofdredactie Mariël Croon Aan dit nummer werkten mee: Frits Baltesen, Margo Briejer, Edwin Bos, Judith Hendriks, Peter Huijs, Natascha Kayser, Jeltje Luinenburg, Cindy Reinders, Froukje Wattel Vormgeving Jaap Snijder Fotografie Hans Oostrum Fotografie, Den Haag Druk Deltahage B.V. Den Haag Volgende Optima Farma 18 oktober 2013

4  Nieuws en actualiteiten 7  Met goede tips gerust op reis, balie-

advies bij diarree

11 Vezels, vocht en vrij verkrijgbare

medicijnen, balie-advies bij obstipatie

12  Beeldsluiter: de nieuwe bijsluiter 15 CBG: Van de wieg tot het graf;

10.000 pillen per leven

17 Wrattenzwijntje Obbe helpt zieke kinderen 18 Nieuwe orale antistollingsmiddelen;

werking en bijwerkingen

20 Praktijk: 'Stagiairs moeten zich hier thuisvoelen' 25  Verenigingspagina

Optima farma

16:00:09

OF 9.indd 3

bij dit nummer

Impact In de vorige editie stonden hun foto’s nog zusterlijk naast elkaar: die van minster Edith Schippers en van mijn voorgangster Martine Boelsma. Het toeval wil dat Martine nu de speechwriter is van Schippers. Voor een vorige minister was zij dat eerder al. Het was een aanbod she couldn’t refuse. Het maakte dat ze onverwacht snel afscheid moest nemen van Optima Farma. Vanaf deze plek wens ik Martine veel succes en neem ik haar taak met veel plezier over. Met mijn achtergrond als verloskundige en wetenschapsjournalist hoop ik me snel eigen te maken wat er speelt in de apotheek. Voor suggesties en feedback houd ik me aanbevolen! In dit nummer vertelt arts en publicist Ivan Wolffers over zijn leven met prostaatkanker. Als dokter kiest hij nu het patiëntenperspectief. Heel belangrijk, want als zorgverleners zijn we ons niet altijd bewust van de impact die ons handelen of de geleverde medicatie heeft op het leven van de patiënt. Die is vaak groter dan we denken.

Mariël Croon Hoofdredacteur

3

04-09-13 11:47

Dun smeren of toch niet? Het advies ‘dun aanbrengen’ op het etiket van corticosteroïdenzalf wordt in Pharmacom sinds 1 juli 2013 niet langer vermeld. Net als het advies voor een maximaal toe te passen hoeveelheid blijkt dit voor patiënten oorzaak voor verwarring. Huidige inzichten laten namelijk zien dat door dit advies vaak niet het gewenste resultaat wordt bereikt. ‘Dun aanbrengen’ was opgenomen in verband met de neveneffecten van het middel, zoals atrofie van de huid, maar dat wordt voorkomen door stopdagen in te lassen. Daarom is ook in de Geneesmiddelinformatie voor de Patiënt (GIP) en Eerste Uitgifte Begeleiding (EUB) het advies voorlopig gewijzigd naar 'een dunne laag smeren'. De Redactiecommissie Patiënteninformatie volgt dit advies eveneens.

Kind slikt liefst minitablet of siroop

Bloeding na baring door antidepressiva

Orale geneesmiddelen worden vaak in vloeibare vorm aan kinderen aangeboden. Onderzoekers uit Utrecht keken naar de meest kindvriendelijke toedieningsvormen en hoe ouders en kinderen dit vonden. Kleine tabletjes met een diameter van 4 mm of siropen hebben de voorkeur. De kinderen en ouders waardeerden de tablet en de siroop hoger dan de suspensie en de suspensie beter dan de poeders (p < 0,05). In de beschouwing wordt opgemerkt dat het onderzoek een placebo betreft met min of meer neutrale (tablet/poeder) of zoete smaak (suspensie/siroop). Het oordeel kan verschillen als er een vies smakende actieve stof in wordt verwerkt. De auteurs adviseren farmaceutische bedrijven voor de kinderdoseringen in de toekomst minitabletten en siroop te ontwikkelen.

Antidepressiva verhogen de kans op ernstig bloedverlies na de bevalling. Dat blijkt uit recent onderzoek, gepubliceerd in het British Medical Journal, onder meer dan 100.000 Amerikaanse vrouwen die lijden aan angst- en stemmingsstoornissen. Vrouwen die ten tijde van de bevalling SSRI’s gebruikten, hadden een 1,47 maal verhoogd risico op een bloeding na de bevalling vergeleken met vrouwen die geen antidepressiva gebruikten. Ook vrouwen die andere antidepressiva gebruikten, hadden een verhoogd risico. De oorzaak is nog niet bekend. Waarschijnlijk speelt mee dat SSRI’s de bloedplaatjes (trombocyten) laten samenklonteren, waardoor er een tekort aan bloedplaatjes ontstaat. Daarnaast kan de veranderde serotonineconcentratie de weeënkracht beïnvloeden.

Meer medicatie in de Maas Een rapport over de kwaliteit van het water uit de Maas baart zorgen. De concentraties van geneesmiddelen en röntgencontrastmiddelen kwamen in 2012 bij ruim 10% van de metingen boven de norm uit. Dat blijkt uit een rapport van RIWA-Maas, de vereniging van drinkwaterbedrijven die drinkwater halen uit de Maas. Geneesmiddelen die zich in te hoge concentraties in het water bevonden waren onder meer: metoprolol, metformine, ibuprofen en aspirine. Ook zes verschillende contrastmiddelen overschreden de streefwaarden, bijvoorbeeld iomeprol en iopromide. De te hoge concentraties van geneesmiddelen zijn vooral terug te voeren op dagelijks gebruik van geneesmiddelen in de thuissituatie.

4

OF 9.indd 4

04-09-13 11:47

Nieuws & Actualiteiten Het Landelijk Schakelpunt LSP Per 1 september kunnen apothekers direct inzicht krijgen in specifieke laboratoriumuitslagen van hun patiënten via een nieuw ontwikkeld systeem in het Landelijk Schakelpunt. Dit systeem voor uitwisseling van labwaarden is toegankelijk voor organisaties aangesloten bij het Landelijk Schakelpunt LSP. Een van de oogmerken is de medicatieveiligheid voor de patiënt te verhogen. Voorlopig is het systeem alleen toegankelijk voor apothekers, huisartsen kunnen vooralsnog niet inhaken op dit systeem. Verkeerde medicatie leidt tot veel onnodige behandelingen (ca. 16.000

ziekenhuisopnames per jaar). Het LSP helpt apothekers de medicatieveiligheid te bevorderen. Daarnaast is vanaf 1 augustus 2013 door de overheid in de Geneesmiddelenwet vastgesteld dat artsen bij 23 geneesmiddelen de reden van voorschrijven op het recept moeten vermelden, alsmede gegevens over afwijkende nierfuncties.

Drogisterijadvies zelfzorgmedicijnen voldoet niet Voorlichting in drogisterijen over zelfzorgmiddelen schiet tekort. Dat is de conclusie van de Consumentenbond op basis van een onderzoek bij 200 winkels van de vijf grootste drogisterijketens van ons land. ‘‘Bijna 75% van de Etos-medewerkers gaf NSAID's zonder verantwoord advies mee. En de beste score van de Trekpleister is met 55% nog steeds slecht‘‘, aldus de bond. De scores hebben betrekking op de verkoop door medewerkers die hiervoor niet zijn opgeleid. De Geneesmiddelenwet bepaalt dat alleen de (assistent-)drogist voorlichting mag geven over zelfzorgmiddelen. De drogist of assistent-drogist gaf in twee op de drie bezoeken een juist advies. Bijna driekwart van de niet-opgeleide medewerkers verkocht de gevraagde middelen zonder de juiste vragen te stellen of door te verwijzen naar een (assistent-)drogist.

NZa: huisarts mag De Thuisapotheek niet negeren

Belang maagzuurremmer voor hartpatiënten onderschat

Huisartsengroep Prinsenbeek mag niet langer weigeren patiënten door te verwijzen naar De Thuisapotheek, zo stelde de Nederlandse Zorgautoriteit (NZa) afgelopen maand. Patiënten van een huisarts moeten vrij kunnen kiezen van welke apotheek zij hun geneesmiddelen krijgen. Een huisartsenpraktijk met een regionale machtspositie mag haar patiënten daarin niet beperken, maar moet volgens de NZa doorverwijzen naar alle apotheken die verantwoorde farmaceutische zorg leveren. De huisartsengroep Prinsenbeek weigerde patiënten door te verwijzen naar De Thuisapotheek. Doordat alle huisartsen in Prinsenbeek bij deze groep zijn aangesloten, konden patiënten zodoende niet kiezen voor deze internetapotheek. Nu zijn zij verplicht tijdens het consult de keuzevrijheid voor een apotheek onder de aandacht te brengen van een patiënt en moeten zij dit ook op hun website vermelden. De huisartsen hebben toegezegd aan alle verplichtingen te voldoen.

De Nederlandse Expertgroep Medicatieveiligheid (NEM) adviseert het gebruik van maagzuurremmers voor hartpatiënten die een die preventief lage doses aspirine krijgen voorgeschreven en een hoge kans hebben op ernstige maag- of darmproblemen, maar meer dan 50% van deze groep volgt dit advies niet op. Dit schrijven onderzoekers van het NIVEL en de universiteiten van British Columbia en Californië in het wetenschappelijke tijdschrift BMJ Open.

Optima farma

OF 9.indd 5

Het is bekend dat aspirine het risico op hart- en vaatziekten sterk vermindert, maar bijwerkingen ervan in het maag- en darmgebied gebied kunnen zelfs leiden tot een maagzweer of maagbloeding. Maagzuurremmers helpen de kans op dit soort complicaties te verkleinen, vooral bij ouderen. De aanbeveling van de NEM is sinds 2009 van kracht. “Het onderzoek is een jaar na de introductie van de aanbeveling uitgevoerd”, stelt NIVEL-programmaleider Joke Korevaar, “maar dit betekent dat er toch echt nog wel iets te verbeteren valt.”

5

04-09-13 11:47

Omdat veel kinderen collega’s hebben in plaats van klasgenoten.

Help mee kinderarbeid te stoppen. Ga naar unicef.nl

Stopper FC 210 OF 9.indd 6 x 297 mm.indd 1

16-02-12 04-09-13 11:54 11:47

12 11:54

Advies & Zelfzorg

Met goede tips gerust op reis Balie-advies bij diarree Hoe lang heeft de klant al diarree? En welke medicijnen slikt hij? Als je dit weet, kun je veilig zelfzorgadvies geven, ook voor op reis. Jeltje Luinenburg

Acuut of chronisch Vraag eerst hoe lang de klant al last heeft van diarree. Acute diarree zou binnen drie dagen vanzelf moeten verbeteren. Als iemand al twee weken of langer diarree heeft, is het chronische diarree. Het kan dan samenhangen met een onderliggende ziekte, zoals het prikkelbaredarmsyndroom, de ziekte van Crohn of colitis ulcerosa. Verwijs de klant dan altijd naar de huisarts. Alleen acute diarree komt in aanmerking voor zelfzorg. Infectie of overdosering Acute diarree wordt vaak veroorzaakt door bacteriën in voedsel. Zo’n infectie is vervelend, maar meestal onschuldig. Maar acute diarree kan ook andere oorzaken hebben. Het kan bijvoorbeeld een

bijwerking zijn van een antibioticum. Doordat antibiotica bacteriën doden, kunnen ze het evenwicht van de darmflora verstoren en zo diarree veroorzaken. Ook kan diarree een symptoom zijn van overdosering van bijvoorbeeld oncolytica, methotrexaat of valproïnezuur. Als de klant een van deze medicijnen gebruikt, verwijs dan naar de huisarts.

Nieuwe KennisTest Diarree en reisziekte Test je actuele kennis met de nieuwe KennisTest Diarree en reisziekte, kosteloos beschikbaar voor openbare apotheken! Zie voor meer informatie over de KennisTest het kader op bladzijde 11.

Wanneer is diarree gevaarlijk? Het gevaar van diarree is het risico op uitdroging. Dit is vooral een risico bij jonge kinderen en bij ouderen boven de 70 jaar. Ook bij gebruik van sommige medicijnen is er gevaar: deze worden minder goed in het lichaam opgenomen als er sprake is van waterdunne diarree. Vooral bij anti-epileptica, digoxine en lithium levert dit een risico op. Verwijs klanten die deze medicijnen gebruiken naar de huisarts. Ook de anticonceptiepil wordt minder goed opgenomen bij waterdunne diarree. Dit kan voor een of twee dagen meestal geen kwaad (zie de Zelfzorgstandaard Noodanticonceptie). Waarschuw wel altijd hiervoor, voor het geval de diarree langer aanhoudt. ORS en loperamide mee op reis Bij gewone acute diarree adviseer je orale rehydratievloeistof (ORS) of loperamide, of allebei. ORS voorkomt uitdroging, door het tekort aan zouten in het lichaam aan te vullen. Dit is erg belangrijk bij kinderen en ouderen. Loperamide stopt de diarree, wat op reis erg praktisch is. Loperamide is alleen niet geschikt voor kinderen jonger dan twee jaar en voor zwangere vrouwen. De zelfzorgstandaarden actueel Het boek Standaarden voor Zelfzorg wordt een keer per drie jaar gedrukt, maar tussendoor actualiseert de KNMP de standaarden. De laatste wijzigingen in de zelfzorgstandaarden kun je nalezen op de KNMP Kennisbank (onder Zelfzorgstandaarden, Recente wijzigingen). Daar is te lezen dat loperamide nu vanaf twee jaar mag worden geadviseerd. Voorheen was dat vanaf acht jaar.

Optima farma

OF 9.indd 7

7

04-09-13 11:47

D

Frits Baltesen

“We zijn twee jaar geleden begonnen onze research helemaal om te gooien”, vertelt Uwe Dossier Schoenbeck, directeur Research en Development van Pfizer, het op een na grootste farmaceutische bedrijf ter wereld. Teruglopende winsten noodzaakten zijn concern om efficiënter te investeren. “Onderzoekers waanden zich als een kind in een snoepwinkel; we deden onderzoek op veel terreinen. Nu ligt de focus op onze sterke punten.” De farmaceutische industrie heeft de afgelopen jaren klappen gekregen. De prijzen van geneesmiddelen gingen omlaag, veel patenten van blockbusters liepen af en de researchkosten voor nieuwe medicijnen stegen sterk. Toenemende regulering deed daar nog een schepje bovenop: dat betekent vaak vertraging van introducties. De komende vier jaar lopen andere belangrijke patenten af, zoals van Remicade (infliximab) van het Nederlandse Janssen en MSD, Enbrel (etanercept) van Pfizer en Lyrica (pregabaline, Pfizer) en Abilify (aripiprazole, Bristol-Myers Squibb). Iedereen voelt zich gedwongen over te gaan op specialisatie. Op die manier kunnen bedrijven sneller sprongen maken in het researchproces. Hoogste aantal sinds 1996 De eerste resultaten van de nieuwe strategie van de farmaceutische industrie zijn te zien. De Amerikaanse voedsel- en geneesmiddelenautoriteit FDA keurde vorig jaar 39 nieuwe geneesmiddelen goed, het hoogste aantal sinds 1996. De EMA zat op 37 medicijnen. Het zijn inderdaad blockbusters: de gemiddelde omzet van die medicijnen worden geschat op € 450 miljoen per jaar. Mogelijke uitzondering is een middel van Roche voor de behandeling van borstkanker, Kadcyla. Experts schatten de omzet ervan in 2017 op € 1,7 miljard. Farmabedrijven maken snellere stappen in research en besparen geld met het afstoten of opheffen van onrendabele bedrijfsonderdelen, overnames van veelbelovende ondernemingen, kopen van licenties, maar vooral door samen te werken met andere farmaceutische bedrijven en onderzoeksinstellingen, zoals universiteiten. Pfizer heeft kort geleden een team opgericht met ervaren wetenschappers en artsen, inclusief ex-CEO’s, dat de wereld afspeurt naar getalenteerde partners, baanbrekende technologieën en geneesmiddelen. Pfizer werkt nu samen met tientallen onderzoekscentra, zoals in Nederland de

8

OF 9.indd 8

Farmaceutische industrie hoopvoller dan ooit

Crisis? Welke crisis?

De blockbusters lopen uit patent, generieke producenten worden dominanter en de toezichthouders strenger, maar de farmaceutische industrie is na jaren van reorganisaties hoopvoller dan ooit. De beurskoersen van de farmabedrijven stijgen tot recordhoogte en de pijplijn met medicijnen zit propvol. Optima farma

04-09-13 11:47

?

Dossier

Universiteit van Leiden en de Vrije Universiteit in Amsterdam. Ook het Nederlandse Janssen, de farmadivisie van het Amerikaanse Johnson & Johnson, werkt op die manier. Bij de vestigingen in Leiden en Tilburg werken 1500 mensen, waarmee dit het grootste farmabedrijf is van Nederland. De Leidse vestiging produceert onder meer Remicade voor de hele wereld. Als dit over twee à drie jaar uit patent gaat, raakt Janssen een kwart van de jaaromzet kwijt: rond € 6 miljard. Janssen heeft een strategie voor het jaar 2020 geschreven, waarin het zich concentreert op een klein aantal aandoeningen: immunologie (vooral reuma en ziekte van Crohn), oncologie (prostaatkanker, bloedkanker), infectieziekten (hepatitis en vaccins) en de ziekte van Alzheimer. Borstkanker Pfizer heeft een recordaantal medicijnen in zijn pijplijn, vertelt Schoenbeck. “We hebben 74 producten, gelijk verdeeld over fase I, II en III-onderzoek en de registratiefase. We hebben onder andere medicijnen op het gebied van oncologie, zoals een veelbelovend middel tegen gevorderde borstkanker in de late fase van ontwikkeling. We hopen stappen te maken met middelen tegen obesitas.” Schoenbeck is enthousiast over onderzoek naar Alzheimer. “We zijn met een middel in de eerste klinische fase. We focussen ons op een aanpak van deze ziekte in een zo vroeg mogelijk stadium. We denken niet dat we Alzheimer met dit middel verhelpen, maar ik heb er vertrouwen in dat we ooit geneesmiddelen hebben die de gevolgen ervan beduidend verminderen. We willen wel met een middel komen dat helpt. Want iedereen kijkt mee.” Alzheimer lijkt de heilige graal te zijn bij de farmareuzen. “Als er één middel is dat ik graag voor mijn pensioen op de markt wil brengen, is het dat”, zegt vicepresident Sjaak Bot van de divisie Europese Registratie Immunologische Middelen van Janssen. Vorig jaar is een middel van Janssen gesneuveld in fase III, maar zijn bedrijf is bezig met een aantal andere medicijnen tegen Alzheimer. “Het is één van de belangrijkste speerpunten bij ons.” Schoenbeck spreekt niet over een crisis. Hij kijkt liever vooruit. Hij ziet veel kansen in de nieuwe manier van werken: “Om het proces tot een nieuw geneesmiddel te versnellen gaan we eerder andere partijen erbij betrekken, met name patiëntengroepen. We overleggen ook in een eerder

Optima farma

OF 9.indd 9

Pfizer heeft kort geleden een team opgericht dat de wereld afspeurt naar baanbrekende technologieën stadium met de FDA en de EMA. Je moet ervoor waken dat je door al dat gepraat het proces vertraagt, maar we zien al dat we daarmee efficiënter worden.” Marktanalist Manuel Voll van onderzoeksbureau IMS Health vindt dat de in-

dustrie de research professioneler aanpakt. De patiëntenpopulaties in klinische studies zijn bijvoorbeeld doordachter samengesteld. “Ik zie in Nederland een trend dat marktpartijen coalities bouwen. Het College ter Beoordeling van Geneesmiddelen, het ministerie van VWS, ziekenhuizen,

Pfizer-bestuurder Uwe Schoenbeck is enthousiast over het onderzoek van zijn bedrijf naar een medicijn tegen de ziekte van Alzheimer. “We hopen ook stappen te maken met middelen tegen obesitas.”

9

04-09-13 11:47

(foto: Janssen Biologics)

Dossier

Een medewerker van Janssen Biologics test bloedzakjes

patiëntenplatforms en farmaceutische bedrijven hebben allemaal een belang bij het op de markt komen van innovatieve medicijnen. Daarover willen ze meedenken en meebeslissen.” Meerwaarde De farmaceutische bedrijven keren zich ook af van me-too-producten, merkt Voll, middelen die sterk lijken op het oorspronkelijke geneesmiddel maar vaak meer bijwerkingen kennen. De leiding moet keuzes maken. Nieuwe producten moeten meerwaarde hebben om een succes te worden. Hij ziet een goed gevulde pijplijn, onder andere op het gebied van multiple sclerose, oncologie (prostaatkanker) en diabetes (GlaxoSmithKline, Bristol-Myers Squibb, Novartis, Janssen en Takeda). Op korte termijn komt er vooral voor longziekten veel nieuwe medicatie aan, van onder andere Novartis, GlaxoSmithKline, Teva en Almirall. Ze komen met producten en nieuwe hulpmiddelen die fijner nevelen, beter kunnen worden gedoseerd of geschikter zijn voor kinderen. “Het wordt onderschat hoeveel geld je bij COPD kunt besparen met goede therapie en goede me-

In de productielijn van Janssen Biologics staan vaten klaar om onder hoge druk en temperatuur gesteriliseerd te worden.

dicatie”, zegt Voll. “Als een apotheker het goed begeleidt, kan dat een ziekenhuisopname van € 10.000 schelen.” Ook Janssen keert zich af van de metoo’s. “We willen zoveel mogelijk unieke producten ontwikkelen”, zegt Bot. Waarschijnlijk volgend jaar komen er van dit bedrijf op de Europese markt onder meer canagliflozin (voor diabetes type 2) en een nieuwe toepassing van Stelara: voor psoriatrische artritis. Trots is Bot op de breakthrough erkenning van de FDA voor daratumumab en ibrutinib. Deze twee oncologische medicijnen zitten in de vroege fase, maar zijn volgens hem veelbelovend voor uitbehandelde patiënten met onder meer bloedkanker. Schoenbeck. “Er valt nog veel te ontwikkelen. Een medicijn tegen beroerte bijvoorbeeld zou geweldig zijn, of betere medicatie tegen pijn. Als ik praat met patiënten, heb ik het idee dat we nog lang niet klaar zijn.” Dus: geen crisis, maar juist een goede toekomst. Ook aandelenbeleggers vinden dat: de koersen van beursgenoteerde farmabedrijven zijn het laatste jaar met gemiddeld 40% gestegen. (foto: Janssen Biologics)

10

OF 9.indd 10

Optima farma

04-09-13 11:47

(foto: Janssen Biologics)

Advies & Zelfzorg

Vezels, vocht en vrij verkrijgbare medicijnen Balie-advies bij obstipatie Obstipatie (verstopping) kan bij iedereen voorkomen, maar vooral zwangere vrouwen en ouderen hebben er last van. Met het juiste advies over voeding en vrij verkrijgbare medicijnen is obstipatie goed te verhelpen. Jeltje Luinenburg Obstipatie is een veel minder vaak dan ‘normaal’ optredende ontlasting, waarbij de ontlasting hard en droog is en met veel moeite (persen) en soms pijn wordt geloosd. Hoe vaak ‘normaal’ is, verschilt overigens per persoon en kan variëren van drie keer per dag tot vier keer per week.

Zwangere vrouwen en ouderen Ongeveer een derde van de zwangere vrouwen heeft last van obstipatie. Dit kan komen door verminderde motiliteit

van de darmen door hormonale veranderingen (progesteroneffect) en soms door voorgeschreven ijzertabletten die obstipatie als bijwerking hebben. Ook komt obstipatie vaak voor bij ouderen. Dit komt vooral doordat ouderen minder bewegen, maar soms ook door een slecht gebit of kunstgebit. Hierdoor kunnen ze vezelrijke voeding minder goed kauwen. Daarnaast drinken ouderen vaak te weinig of moeten ze plastabletten gebruiken, waardoor er minder vocht in het lichaam blijft. Bovendien gebruiken ze vaak medicijnen die obstipatie als bijwerking kunnen hebben. Voorbeelden hiervan zijn verapamil, tricyclische antidepressiva, antipsychotica, opioïden en statines.

Voorkomen en verhelpen Obstipatie kun je vaak al voorkomen of verhelpen door genoeg vezels te eten en genoeg te drinken. Vezels trekken water aan in de darm. Daardoor wordt de ontlasting minder droog en gaat soepeler door de darm. Vezels zitten bijvoorbeeld in volkorenbrood, zemelen, zilvervliesrijst, groente, fruit en peulvruchten. Ook is regelmatige lichaamsbe-

weging belangrijk voor een goede stoelgang. Als deze maatregelen niet voldoende helpen of niet haalbaar zijn, kun je extra vezels in de vorm van plantago ovatapreparaat of sterculiagom adviseren. Het kan enkele dagen duren voordat deze werken, en wel tot twee weken voor het effect van aanpassing van de voeding merkbaar is.

Advies bij acute obstipatie Heeft iemand acuut last van obstipatie en behoefte aan snellere verlichting, dan is lactulose het eerstekeuzemiddel. Dit werkt binnen 24-48 uur, heeft de minste bijwerkingen en mag ook worden geadviseerd aan zwangere vrouwen. Lactulose kan ook chronisch worden gebruikt als de hierboven genoemde maatregelen niet voldoende helpen of niet haalbaar zijn, bijvoorbeeld bij ouderen die niet meer zo mobiel zijn.

Meer weten en je kennis testen? Doe de KennisTest Aambeien en obstipatie, een snelle digitale nascholing. Je kunt hier KAOF-punten mee behalen. Er zijn in totaal 26 KennisTesten, zie www. knmp.nl/kennistest. Inloggegevens voor de KennisTest zijn kosteloos beschikbaar voor alle openbare apotheken door samenwerking van KNMP en SBA. Degene die verantwoordelijk is voor de nascholing in de apotheek kan de beheerinloggegevens van de apotheek opvragen via [email protected]. Vanuit het beheeraccount kan hij vervolgens persoonlijke inloggegevens aanmaken voor alle assistenten.

Optima farma

OF 9.indd 11

11

04-09-13 11:47

Multimediale oplossing voor onbegrepen medicatie-informatie

Beeldsluiter: de nieuwe bijsluiter A

Froukje Wattel

De medicijnbijsluiter schiet zijn doel voorbij met zijn lange en onactueel begrijpelijke teksten. Kindermedicijn wil de bijsluiter zijn doel terug geven en de patiënt begrijpelijk en rechtstreeks informeren met de 'beeldsluiter'. Bedenker en ontwikkelaar Faizel Ghazi vertelt waarom beelden meer zeggen dan woorden. Bijsluiters: lange onleesbare vellen papier, die de fabrikant aan medicijnen toevoegt. Daarvoor wil Faizel Ghazi, directeur van Kindermedicijn B.V., een alternatief bieden met zijn beeldsluiter. ‘‘De bijsluiter die je tegenwoordig bij je medicijnen vindt, is meer een disclaimer’’, vindt Ghazi. ‘‘Patiënten blijken in de praktijk lang niet alle informatie te kunnen onthouden. Het wemelt van het vakjargon en de juridische taal, allemaal extra belemmeringen voor mensen die moeite met lezen hebben.’’ 12

OF 9.indd 12

Betere therapietrouw De tien miljoen medicijngebruikers die Nederland telt, krijgen bijsluiters bij hun medicijnen. Volgens Ghazi vindt zestig procent van de laaggeletterden ze lastig te lezen, wordt een kwart van de informatie niet gevonden en een deel niet begrepen. Daar komt nog bij dat 73% van de drogisten en 40% van de apotheken geen uitleg geven bij zelfzorgmiddelen. Veel geneesmiddelen worden daardoor niet volgens de voorschriften gebruikt, zodat de behandeling niet optimaal is en schadelijke bijwerkingen kunnen ontstaan. Deze gebrekkige therapietrouw is volgens de patiëntenfederatie NPCF te wijten aan een gebrek aan kennis en motivatie bij de patiënt. De beeldsluiter wil op een nieuwe manier kennis overdragen en zo patiënten motiveren om zich aan de voorschriften te houden. Beeldinformatie De bedoeling van de beeldsluiter is om de belangrijkste bijsluiterinformatie in beelden (plaatjes, pictogrammen, iconen) te vatten. Zodat het begrijpelijke, laagdrempelige medicijninformatie wordt met (bewegende) beelden. Onderzoeken van de Groningse en de Utrechtse universiteiten laten zien dat 2-D (animatie met bewegende beelden)

de beste manier is om informatie over te brengen. Beter dan gewone platte tekst, en ook beter dan een filmpje met mensen erin. Bovendien onthouden mensen het beter. Ondertiteling voor slechthorenden en versies in diverse talen (waaronder Turks, Indonesisch, Farsi en Arabisch) zorgen bovendien voor goed bereik van grote doelgroepen. ‘‘Toen ik mijn plannen voor een beeldsluiter besprak met het College ter Beoordeling van Geneesmiddelen (CBG) waren ze meteen enthousiast’’, aldus Ghazi. Inmiddels zag de eerste beeldsluiter voor een middel van Novartis Oncology tegen ijzerstapeling in het bloed in maart dit jaar het licht. In juni volgde een beeldsluiter voor een spiraaltje van Bayer en er loopt een project voor een ander anticonceptiemiddel. Multimediaal De beeldsluiters zijn multimediaal en via internet te raadplegen op de websites beeldsluiter.nl en visualleaflet.com. Medewerkers in ziekenhuizen, apotheken Optima farma

04-09-13 11:47

r

Actueel en artsen kunnen op deze websites samen met de patiënt de medicijninformatie bekijken en bespreken. Daarnaast zijn ze beschikbaar op verschillende sites over gezondheid en medicatie. ‘‘Ons doel is om zo dicht mogelijk bij de gebruiker te komen’’, aldus Ghazi. Bij de uitgifte van het middel tegen ijzerstapeling bijvoorbeeld, krijgt de patiënt een kaartje met daarop informatie waar hij of zij de beeldsluiter kan vinden op het internet. In de spreekkamer geeft de arts of apotheker de patiënt uitleg aan de hand van de beeldsluiter en beantwoordt hij eventuele vragen. Later kan de patiënt alles nog eens nalezen op zijn PC, tablet of mobieltje.



Getest in de apotheek Kindermedicijn heeft zich ook verdiept in de apotheek en haar patiënten en de beeldsluiter getest. Om een goed beeld van de apotheekpraktijk te krijgen, nam Ghazi in 2010 contact op met Samorah Pigot, apotheker in de Benu Apotheek Boomgaardshoek in Rotterdam-Hoogvliet. ‘‘Een collega van mij was toen net bezig met een promotieonderzoek naar laaggeletterde patiënten’’, vertelt zij. ‘‘Ik heb Ghazi

aan hem voorgesteld zodat ze informatie konden uitwisselen. Ik vind de beeldsluiter een heel nuttig initiatief, zeker voor mensen die slecht kunnen lezen. En het is snelle informatie: binnen tien minuten kun je de belangrijkste informatie bespreken: waar is het middel voor, wanneer en hoeveel moet ik er gebruiken, en welke interacties en contra-indicaties zijn er? De beeldsluiter is geen vervanging van de bijsluiter, maar een goede ondersteuning bij het informeren van patiënten. Je kunt altijd later de originele bijsluiter er nog eens bijpakken.’’ In april van dit jaar werden beeldsluiters in de Benu Apotheek Boomgaardshoek aan patiënten voorgelegd door een stagiaire van de opleiding Communicatie van de Hogeschool Utrecht. Zij liet hen een vragenlijst invullen over de duidelijkheid en begrijpelijkheid ervan. ‘‘Ik heb die vragenlijst zelf ook ingevuld’’, zegt Pigot. ‘‘Het zag er goed en duidelijk uit. Een nuttig onderzoek voor de verdere ontwikkeling van de beeldsluiter.’’ Tevens is in maart een pilot gestart met de eerste beeldsluiters in de Service Apotheek. De resultaten daarvan zijn op dit moment nog niet bekend.

Grote toekomstplannen Zorgverzekeraars geven een vergoeding voor het informeren van patiënten. Dat gebeurt in de apotheek vaak door een A-viertje vol informatie. ‘‘Dat is niet meer van deze tijd, daarvoor kun je nu juist de beeldsluiter goed gebruiken’’, vindt Ghazi. ‘‘We praten nu met zorgverzekeraars of zij een extra regel willen vergoeden om de patiënten beter en sneller te informeren met de beeldsluiter. Als je betere informatie geeft, verhoogt dat de therapietrouw en daar is iedereen bij gebaat.’’ En wat is Kindermedicijn verder van plan met de beeldsluiter? Moeten uiteindelijk alle medicijnen een beeldsluiter krijgen? ‘‘Dat zou natuurlijk ideaal zijn’’, zegt Ghazi. ‘‘Al kan ik me voorstellen dat het voor sommige medicijnen, zoals astmamedicatie, harder nodig is dan voor bijvoorbeeld paracetamol, want dat weten de meeste mensen wel.’’ De ambitie van Kindermedicijn B.V. liegt er in elk geval niet om: ze willen dé wereldwijde autoriteit worden voor de beeldsluiter. En ze hopen alle farmaceutische bedrijven te bewegen tot één standaard om uniformiteit, objectiviteit en betrouwbaarheid voor de medicijngebruiker te waarborgen. De eerste stappen zijn gezet en steeds meer farmaceutische bedrijven tonen belangstelling. Intussen gaat Kindermedicijn volop door met het onderzoeken en ontwikkelen van de beeldsluiter en haar mogelijkheden en kloppen ze bij steeds meer farmaceutische bedrijven aan voor samenwerking. Als het aan Ghazi en zijn Kindermedicijn ligt, gaan die ellenlange papieren bijsluiters en A-viertjes ooit echt tot het verleden behoren. l

Over Kindermedicijn B.V. Het bedrijf Kindermedicijn van Faizel Ghazi (42) ontstond in 2007 toen hij met zijn sales- en marketingbureau op zoek was naar een maatschappelijke betrokken project. Voormalig Tweede Kamerlid Chantal Gillàrd vertelde hem over de problemen met medicijnen die vaak niet zijn getest voor kinderen. Stimuleren van wetenschappelijk onderzoek naar kindvriendelijke medicijnen leek hem een heel goed doel. Daarnaast richtte hij Stichting Kindermedicijn op, om ook andere projecten voor goede doelen mogelijk te maken. In dat kader verscheen de beeldsluiter op het toneel. ‘‘De beeldsluiter is echt een product van deze tijd’‘, aldus Ghazi. Via contacten met de Universiteit Utrecht, de Wetenschapswinkel in Groningen, afstudeerders en Novartis Consumer ging het eerste pilotproject beeldsluiter van start bij Novartis. Inmiddels zijn de eerste beeldsluiters op de markt en is Kindermedicijn B.V. uitgegroeid tot een bedrijf met drie medewerkers en de nodige externe specialisten.

WWW

www.linkedin.com/company/kindermedicijn

Optima farma

OF 9.indd 13

13

04-09-13 11:47

PRAKTIJKKOSTEN OMLAAG WAAR MOGELIJK! Zoals bekend printen apotheken relatief veel. Sneltoner.nl helpt graag om die praktijkkosten voor de apothekers omlaag te krijgen. Al meer dan 120 apotheken besparen significant op printkosten door te bestellen bij Sneltoner.nl. Uw voordelen: √ Apotheken krijgen 10% extra korting op onze Huismerk toner- en inktcartridges (Q-Nomic) √ Bovendien € 0,00 verzendkosten bij elke bestelling vanaf € 25,√ Snel: elke werkdag voor 22:30 uur besteld: volgende dag bezorgd met PostNL √ Vriendelijkste en makkelijkste cartridge webshop: rapportcijfer 9,4 √ Bereikbaarheid klantenservice van 9:00 - 21:00 uur op nummer: 0318 - 71 10 72 √ Iedere bestelling levert automatisch korting op voor een volgende bestelling. Bestel bij www.Sneltoner.nl en gebruik onderstaande couponcode.

Couponcode: AES89

invullen in stap 3 van het winkelmandje.

Hiermee krijgt u 10% korting op alle huismerk cartridges én heeft u geen verzendkosten bij uw bestelling vanaf € 25,-.

asjfjassaasf

Simpson Bay Pharmacy, Sint Maarten en Saba Dispensary, Saba

 

vraagt:

Apothekersassistenten (m/v) te Sint Maarten en Saba Praktische instelling, ervaring, talenkennis (Engels, Frans, Spaans) strekt tot aanbeveling. Sint Maarten/ Saint Martin is deels Nederlands en deels Frans en is een van de meest populaire vakantiebestemmingen in de Caribbean. De bevolking is een multiculturele mix. De voertalen zijn Engels en Frans maar Nederlands en Spaans worden eveneens veel gebruikt. De gezondheidszorg lijkt op de Nederlandse en het merendeel der huisartsen, specialisten, apothekers en assistentes is Nederlands. Saba is “the unspoiled queen”, sinds 2010 een buitengewone gemeente van Nederland. Wij bieden een interessante baan, goede arbeidsvoorwaarden in een prachtige omgeving.

Wie gaat de uitdaging aan? Reacties met C.V. per e-mail zsm naar: drs. Joep Groenendijk, apotheker e-mail: [email protected], eventuele gesprekken in September in Nederland.

Simpson Bay vacature.indd 1

02-09-13 09:09

Organiseert jouw apotheek een diabetes prikactie? De KNMP biedt handige materialen in de KNMP Toolkit met onderwerpen als diabetes maar bijvoorbeeld ook vergiftiging bij kinderen, zwangerschap en medicijnen, COPD en inhalatie-instructies en hooikoorts en verkoudheid.

Nieuw! vraag de folders aan via

Kijk op www.knmp.nl/toolkit

knmp.nl/toolkit

en bestel gratis* deze folders.

*indien jouw apotheek lid is van de KNMP.

OF 9.indd 14

04-09-13 11:47

Actueel

Van wieg tot graf: 10.000 pillen per leven CBG bestaat 50 jaar

De tentoonstelling ‘Pillen en poeders’, ter ere van het 50-jarig jubileum van het CBG, is te zien in Museum Boerhaave in Leiden. Cindy Reinders

Dat Softenon veilig was, daarvan was iedereen destijds overtuigd. In een advertentie in Huisarts en Wetenschap uit 1961 werd het middel “atoxisch en betrouwbaar” genoemd. Dat het zeer schadelijk bleek te zijn voor de ongeboren vrucht (circa 10.000 misvormde baby’s wereldwijd) was aanleiding in 1963 het College ter Beoordeling van Geneesmiddelen (CBG) op te richten.“Nu discussiëren we in Nederland over de mogelijke schade van NSAID’s in de vrije verkoop, zelfs over ibuprofen 200 mg, dat ook over de grens gewoon te koop is.” Zo opende CBG-voorzitter prof. dr. Bert Leufkens de tentoonstelling ‘Pillen en poeders’, waar onder meer zijn ibuprofen-verzameling te bewonderen is. Op elk vakantieadres duikt hij een apotheek in om een OTC-verpakking ibuprofen 200 mg te scoren. Vanuit het confronterende kunstwerk Van Wieg tot Graf, dat laat zien hoeveel geneesmiddelen een gemiddeld persoon in zijn leven gebruikt, worden bruggen geslagen naar de farmacie in het verleden. De interactieve elementen maken de expositie van deze tijd.

Met de – nu onvoorstelbare – woorden ‘atoxisch, betrouwbaar en smaakvrij’ werd in 1961 geadverteerd voor Softenon in Huisarts en Wetenschap. De affaire die de aanleiding was voor de oprichting van het CBG in 1963.

Acht meter lang is de tafel, een stuk minder dan de dertien meter in Engeland, van het kunstwerk ‘Van Wieg tot Graf’ die toont hoeveel pillen een gemiddelde man (circa negenduizend) en vrouw (circa tienduizend) gedurende hun leven tot zich nemen in verschillende levensfasen. Van kinderparacetamol en de anticonceptiepil tot bloedverdunners na een hartinfarct. Rondom de pillen zijn voorwerpen en familiefoto’s van intieme momenten uitgestald, zoals een zwangerschapstest en echobeelden van de ongeboren baby.

De invloed van licht op de houdbaarheid van geneesmiddelen was in de achttiende eeuw al bekend, blijkt uit de geverfde kogelflessen (1775-1875). Getint glas wordt om die reden nog steeds toegepast bij bijvoorbeeld antibioticumdrankjes.

Optima farma

OF 9.indd 15

Met behulp van de bronchovydrine inhaleerde een patiënt rond 1935 een vloeistof met het spierverslappende papaverine.

Poeder van kreeftogen, opgelost in water of bier, was in de achttiende eeuw hét middel tegen maagklachten.

15

04-09-13 11:47

Het vak

De PP'er: eerste aanspreekpunt Anja Hendriks op wacht voor de patiëntveiligheid

Als pharmacy practitioner kwam Anja Hendriks dichter bij de verpleegafdelingen en de patiënten van het St. Antonius Ziekenhuis te staan. Vanaf volgende week staat ze er letterlijk middenin. ‘‘Nu doe ik écht iets met mijn vak.’’ Natascha Kayser

Sinds Anja Hendriks twee jaar geleden de opleiding tot pharmacy practitioner (PP'er) afrondde, is haar werk in het St. Antonius Ziekenhuis Utrecht/Nieuwegein een stuk leuker geworden, vindt ze. Ze heeft meer verantwoordelijkheden gekregen – en als volgende week het nieuwe St. Antonius Ziekenhuis Utrecht (in de wijk Leidsche Rijn) opent, krijgt ze nog meer verantwoordelijkheden. Anja wordt dan het eerste aanspreekpunt voor alle vragen over medicatie op de afdeling Chirurgie. Samen met een apothekersassistent gaat ze alle parenterale medicatie bereiden en is ze verantwoordelijk voor de receptverwerking. Opleiding Haar werk op de afdeling Klinische Farmacie veranderde al sterk sinds ze zich PP’er mag noemen. Werk dat gewoonlijk bleef liggen, omdat het de apothekers aan tijd ontbreekt en de apothekersassistenten er niet de bevoegdheden voor hebben, pakken Anja en haar collega-PP’ers nu op.

16

OF 9.indd 16

De afdeling Klinische Farmacie van het St. Antonius was nauw betrokken bij de ontwikkeling en invulling van de opleiding tot PP’er, die nu wordt gegeven door PAOFarmacie. De opleiding kent vijf farmacotherapeutische en beroepsgerichte modules zoals infuusmanagement, VTGM op de verpleegafdeling, opname- en ontslagbegeleiding, medicatieveiligheid, communicatievaardigheden en het begeleiden van veranderprojecten – een belangrijk issue in de huidige gezondheidszorg. Gevaarlijk Dagelijks krijgt Anja van het lab lijsten van mensen met een afwijkende bloedspiegel of die risicodragende geneesmiddelen gebruiken. Aan de hand van die lijsten kijkt ze of de medicatie die de patiënten krijgen, nog wel klopt of dat die wellicht aangepast moet worden. Sommige diabetesmedicatie of een middel als lithium bijvoorbeeld kan gevaarlijk zijn als de patiënt een verminderde nierfunctie heeft. Of iemand krijgt zoveel verschillende medicijnen dat die met elkaar kunnen gaan conflicteren. “Dan overleg ik met de behandelend arts en de apotheker of we de dosis moeten aanpassen of dat de medicatie moet worden gewijzigd’’ , vertelt Anja. ‘‘Medicatiebewaking is op een afdeling als Chirurgie natuurlijk erg belangrijk. Door onze aanwezigheid op de verpleegafdelingen leveren wij als PP’er een directe bijdrage aan de patiëntveiligheid. Dan voeg je echt wat toe.’’ Anja heeft veel aan de opleiding gehad, vindt ze. ‘‘Buiten het verdiepen van mijn kennis wilde ik ook graag mijn vaardigheden verbreden. Inmiddels zit ik in de werkgroep Medicatieveiligheid en geef ik presentaties en klinische les aan anesthesiemedewerkers op de OK.’’ l

Paspoort Naam: Anja Hendriks Geboren: 18-04-1961 Burgerlijke staat: gehuwd Anja Hendriks is sinds 1980 werkzaam als apothekersassistent, de langste tijd in het St. Antonius Ziekenhuis Utrecht/Nieuwegein. In 2009/2010 volgde ze de aanvullende opleiding tot pharmacy practitioner (PP) bij PAOFarmacie. Voor meer informatie zie www.opleidingpharmacypractitioner.nl

Optima farma

04-09-13 11:47

Update

Wrattenzwijntje Obbe helpt zieke kinderen Kinderboek over astma en colitis

Obbe heeft een zere buik. Na veel natte windjes en harde knallen, spetterpoep en spuugsel belandt wrattenzwijntje Obbe in het ziekenhuis. Daar krijgt hij een infuus met toverwater en tabletjes tegen de buikpijn. Samen met koeienvriendin EllaBella maakt hij zoveel lol dat zijn zieke buik overgaat in een zere buik van het lachen.

Obbe heeft een zere buik

ISBN 9789081281249

Ingeborg Kuys met illustraties van Olga Lubbers

Froukje Wattel 9 789081 281249

Ingeborg Kuys (47) koos bewust voor een wrattenzwijntje als hoofdpersoon in haar boek voor zieke kinderen. ‘‘Ik wilde een dier dat verandert door zijn ziekte. Bij de zieke Obbe verdwijnen zijn wratten en slagtanden. Dan lijkt hij opeens op een varkentje. Hij voelt zich ziek en apart, is niet meer zichzelf. Gelukkig gaat dat over en wordt hij weer beter. Een positieve benadering vind ik belangrijk.’’ Obbe heeft een zere buik verscheen in 2011, speciaal voor kinderen met darmproblemen. In 2012 volgde het tweede boek Obbe en de bijzondere fietstocht. In dat verhaal krijgt de koe EllaBella inspanningsastma. Illustratrice Olga Lubbers zorgde voor de vrolijke tekeningen van Obbe en zijn vrienden. Helaas overleed de illustratrice in 2012. Sindsdien verzorgen Magda Wiefferink en Marieke de Boer, twee goede vriendinnen van haar, de illustraties.

Optima farma

OF 9.indd 17

Ervaringsverhalen De avonturen van Obbe zijn niet de eerste publicaties van Kuys. Ze bgon met schrijven in 2005, toen ze in Vreemde Kronkels haar ervaringsverhalen over haar darmziekte colitis ulcerosa optekende. Geholpen door haar artsen schreef ze het boek dat zij als patiënt zelf had willen lezen toen ze ziek werd. ‘‘Mijn doel is bruggen te slaan tussen patiënten en artsen’’, aldus Kuys. Via congressen en de farmaceutische industrie kreeg ze steeds meer bekendheid in de wereld van maaglever-darmziekten. Van haar hand verschenen ook Bijzondere ervaringsverhalen, ziekte van Crohn & colitis ulcerosa en Bijzondere ervaringsverhalen, darmkanker. Een logische volgende vraag aan Kuys, moeder van vier kinderen, was natuurlijk: wanneer schrijf je iets voor zieke kinderen? Haar

antwoord daarop was de geboorte van Obbe. Sindsdien is wrattenzwijntje Obbe uitgegroeid tot een heuse lifestyle, met rugzakjes, kleurplaten, posters en kaarten. De Obbe-producten vinden hun weg naar zieke kinderen via kinderartsen en de speelhoeken in spreekkamers. Ook de apotheek ziet Kuys als een goede plek voor ouders en kinderen om kennis te maken met Obbe, omdat ook daar vaak (ouders van) zieke kinderen komen. Als alles goed gaat, verschijnt waarschijnlijk dit jaar het derde boek waarin Obbe een bloedprik krijgt. De boeken zijn verkrijgbaar in de boekhandel of via internet. Voor meer informatie: www.obbe.co.nl www.ikproductions.nl

17

04-09-13 11:47

Werking en bijwerkingen

Nieuwe orale antistollingsmiddelen U

Judith Hendriks

Farmakundige Judith Hendriks is werkzaam u pdat e bij het Nederlands Bijwerkingen Centrum Lareb en bespreekt in deze rubriek het Lareb Intensive Monitoring systeem (LIM). Deze maand gaat zij in op de werking en bijwerkingen van nieuwe orale anticoagulantia. Welke orale anticoagulantia zijn er? Heel lang zijn acenocoumarol en fenprocoumon de enige orale anticoagulantia in Nederland geweest. Deze middelen zijn goed in het voorkomen van bloedstolsels, maar omdat het therapeutisch venster heel nauw is, is het belangrijk om voortdurend de bloedingsneiging in de gaten te houden en indien nodig de dosis aan te passen. Sinds 2008 zijn er nieuwe orale anticoagulantia beschikbaar, te weten apixaban (Eliquis®), dabigatran (Pradaxa®) en rivaroxaban (Xarelto®) die één keer per dag in 18

OF 9.indd 18

een vaste dosering gebruikt worden. Het werkingsmechanisme van Xarelto® en Eliquis® is hetzelfde; ze blokkeren de bloedstollingsfactor (factor Xa) en daardoor de neiging om bloedstolsels te vormen. Pradaxa® remt de vorming van fibrine waardoor de vorming van bloedstolsels wordt geremd. Waarvoor worden anticoagulantia gebruikt? Deze antistollingsmiddelen worden gebruikt om bloedstolsels te voorkomen. Dit kan zijn na een knie- of heupvervangende operatie waarbij het risico hierop verhoogd is. Ook worden ze gebruikt ter voorkoming van (terugkerende) diepveneuze trombose en longembolie. Bij patiënten met boezemfibrilleren (hartritmestoornis) worden ze gebruikt om een beroerte of een longembolie te voorkomen, met name bij patiënten waarbij sprake is van meerdere risicofactoren (zoals eerdere beroerte, hersenbloeding, leeftijd boven de 75 jaar, te hoge bloeddruk, diabetes mellitus of een bepaalde vorm van hartfalen). Welke bijwerkingen treden vaak op? Bijwerkingen die het meest frequent optre-

den (1-10%) zijn bloedingen (ogen, maag-darmkanaal, neus, in de huid, vaginaal, urinewegen) en: • bloedarmoede (anemie) • duizeligheid • hoofdpijn • te snelle hartslag • te lage bloeddruk • misselijkheid en braken • diarree en obstipatie • buikpijn, maagpijn, gestoorde spijsvertering • jeuk • huiduitslag • kneuzing • pijn in extremiteiten • koorts • oedeem • vermoeidheid en krachteloosheid • abnormale leverfunctie Verder dien je alert te zijn indien een van deze middelen wordt voorgeschreven bij iemand met een verminderde nierfunctie of bij mensen die problemen hebben met de leverfunctie. Overleg in dergelijke situaties altijd met de arts of apotheker. Optima farma

04-09-13 11:47

Update

elen Wat kun je betekenen voor de patiënt? Geef bij een eerste uitgifte van een antistollingsmiddel uitleg over de bijwerkingen die te verwachten zijn en vraag bij een tweede uitgifte actief na of de patiënt een bijwerking heeft ervaren. Overleg met de arts of apotheker wat je de patiënt voor behandeladvies kunt geven. Bij een onbekende, een ernstige of bijzondere bijwerking is het belangrijk om een melding te doen bij Lareb. Dit kan de apotheek doen maar ook de patiënt zelf kan melden via www.lareb.nl.

Doet je apotheek mee aan Lareb Intensive Monitoring? Judith: “Geef bij iedere eerste uitgifte van Eliquis®, Pradaxa® en Xarelto® aan de patiënt de LIM-folder met aanmeldcode mee en nodig de patiënt uit om deel te nemen. Vertel daarbij dat de patiënt zich online kan aanmelden. Heb je voldoende folders op voorraad? Bestel ze gratis via [email protected] of bel me: 073 64 69 700.”

Geef bij een eerste uitgifte van een antistollingsmiddel uitleg over de bijwerkingen die te verwachten zijn Optima farma

OF 9.indd 19

19

04-09-13 11:47

‘Stagiairs moeten zich hier thuis voelen’ Mediq Apotheek Barentsen uitgeroepen tot Beste Calibris Leerbedrijf 2013 Hermien van der Weg, Annie ten Have en Dirkje Adema van het begeleidingsteam volgen jaarlijks scholing in begeleiding en coaching.

P

Edwin Bos

In Mediq Apotheek Barentsen, die is uitgeroepen tot het Beste praktijk Calibris Leerbedrijf 2013, is de begeleiding van stagiairs een serieuze zaak. Een gespecialiseerd team van apothekersassistenten coacht de leerlingen bij alle werkzaamheden in de apotheek.

extra motivatie om de stagiairs van nu ook alle facetten bij te brengen van het baliegesprek. Naast de stagiairs van de Beroepsopleidende Leerweg (BOL) kunnen in Mediq Apotheek Barentsen ook apothekers terecht voor een onderzoekstage. Maar ook scholieren van het naastgelegen Drachtster Lyceum komen er voor een snuffelstage. “En apothekersassistenten die elders stage lopen maar daar bijvoorbeeld bereiden niet kunnen leren. Ook die zijn hier welkom”, vertelt apotheker Adriaan Barentsen. Samen met collega-apotheker Jacob Hulst is hij verantwoordelijk voor het opleiden in deze apotheek. “De drie apothekersassistenten van het begeleidingsteam volgen jaarlijks scholing in begeleiding en coaching. Zodoende zijn ze goed voorbereid op hun taken.”

De begeleiding van stagiairs is in Mediq Apotheek Barentsen in Drachten de taak van apothekersassistenten Hermien van der Weg, Annie ten Have en Dirkje Adema. Elke dag zijn minimaal twee van hen aanwezig om de stagiairs te coachen. “Wij vinden het heel belangrijk dat een stagiair altijd bij ons terecht kan met vragen, over alles wat er speelt in de apotheek”, vertellen Dirkje en Hermien. Tijdens hun eigen opleiding lagen de accenten nog heel anders. Stagiairs stonden bijvoorbeeld veel minder aan de balie. Voor Hermien en Dirkje is dat een

Thuis voelen Stagiairs in Mediq Apotheek Barentsen kiezen zelf wie van de drie assistenten ze benaderen voor een vraag. Een stagiair voelt zich namelijk mogelijk bij de een meer ‘thuis’ dan bij de ander, zo redeneert het begeleidingsteam. Hermien: “We vinden het mooi om het beste uit de stagiair te halen. Ze moeten zich daarom volledig thuis kunnen voelen in deze apotheek.” Het begeleidingsteam overlegt wekelijks zodat de drie apothekersassistenten goed op de hoogte blijven van de vorderingen van de

20

OF 9.indd 20

stagiairs. Voor de begeleiding van een stagiair is er volgens Hermien altijd ruimte. “Stagiair en begeleider staan samen ingedeeld voor een taak in de apotheek, dat verandert niet bij plotselinge drukte. We zeggen nooit ‘nu even niet’.” In Mediq Apotheek Barentsen is stagebegeleiding geen taak voor erbij, maar een vaste taak. Ook bij grote drukte. Dat de assistenten in Mediq Apotheek Barentsen zelf de stagiairs begeleiden is volgens apotheker Adriaan Barentsen bijzonder. “In veel apotheken kijkt een stagiair mee met een assistent. Bij ons is dat precies andersom: een apothekersassistent kijkt mee hoe de stagiair werkt. En daar leert een stagiair natuurlijk veel meer van.” Een stagiair ontwikkelt door deze werkwijze zelf inzicht in de vaardigheden en apotheekprocessen.

Leerbedrijf De intensieve begeleiding door Dirkje, Hermien en Annie is door tweedejaars BOL-stagiair Roelien Ytsma in elk geval als heel prettig ervaren. Ze meldde de apotheek aan als beste leerbedrijf bij Calibris – kenniscentrum voor leren in de praktijk in zorg, welzijn en sport. “Niet eerder heb ik een onderneming meegemaakt die zo gericht is op het goed begeleiden van stagiairs”, aldus de stagiair. Ook de jury van het Beste Calibris Leerbedrijf Optima farma

04-09-13 11:47



Praktijk 2013 was onder de indruk van de manier waarop de assistenten de begeleiding zien als een gemeenschappelijke taak. Die bovendien ‘‘goed is verankerd in de organisatie’’. Mediq Apotheek Barentsen werd vorige maand daarom uitgeroepen tot Beste Calibris Leerbedrijf 2013, dat dit jaar bestemd is voor een bedrijf dat stagiairs opleidt voor apothekers-, tandarts- of doktersassistenten.

Teamwork In Mediq Apotheek Barentsen werken alle veertien apothekersassistenten in gespecialiseerde teams. Ze zijn ingedeeld in acht groepjes van twee tot drie assistenten met verschillende aandachtsgebieden, zoals diabetes, zelfzorg, geïntegreerde farmaceutische zorg en baxterrollen. Werken met gespecialiseerde assistententeams is volgens apotheker Barentsen een voorwaarde om personeel goed op te leiden. Apothekersassistenten krijgen hierdoor veel zelfstandigheid, monitoren zelf de leerdoelen en hebben allemaal zelf een persoonlijk ontwikkelplan. “Wij streven naar allround apothekersassistenten. Iedereen zit in een of meerdere groepjes.

Optima farma

OF 9.indd 21

We zeggen nooit ‘nu even niet’ tegen een stagiaire Daarnaast wisselen per halve dag taken, zoals baliewerk, aanschrijven en uitvullen.” Dirkje maakt ook deel uit van het zelfzorgteam. Dat team heeft onder andere als taak te controleren of de WHAM-vragen goed zijn uitgevoerd. Verder zorgen deze assistenten ervoor dat bij elk werkoverleg is nagekeken of alle uitgiften van NSAID’s ook via de computer zijn aangeschreven. Dirkje: “Als een collega dat heeft verzuimd, dan koppelen wij dat naar haar terug.”

Zelflerend Feedback geven over het individuele functioneren van een assistent is volgens Barentsen een voorbeeld van het zelflerende vermogen van deze teams. De assistenten monitoren bovendien zelf de gestelde doelen en werken op die

manier aan verbetering van de apotheekprocessen. Het team dat is gespecialiseerd in diabetes is onder andere verantwoordelijk voor de jaarlijkse controle van bloedsuikermeters en de organisatie van een bloedsuikertest. Het incontinentieteam handelt de eerste uitgifte af en zorgt ook voor een evaluatie van deze uitgiften. Verder organiseren deze assistenten een spreekuur over incontinentie. De groepjes hebben een coördinerende rol en zorgen voor kennisoverdracht over de gebieden waarin zij zijn gespecialiseerd. Barentsen: “We kunnen hoogstaande zorg alleen leveren als we werken met deskundig personeel dat zelf werkt aan de verbetering van kwaliteit. Bij ons is dat geen project, want dat gaat altijd door.”

21

04-09-13 11:47

‘Ik raak gewend aan teleurstellingen’ Prostaatkankerpatiënt en schrijver Ivan Wolffers

P

Frits Baltesen

Het is Ivan Wolffers ten voeten uit. De schrijver, arts en hoogleraar zegt dat je ermee moet zien te leven. “Het hangt mede van je karakter af hoe zwaar het is als prostaatkankerpatiënt. Als je PSA-uitslag is gestegen kun je wel telkens teleurgesteld zijn, maar je moet het kunnen accepteren. Je moet accepteren dat de kanker in je zit en weer kan groeien.” Tien jaar geleden merkte Wolffers voor het eerst iets. Dat wil zeggen: zijn vrouw, schrijfster Marion Bloem, zei tijdens een wandelvakantie in Spanje tegen hem dat hij wel erg vaak moest plassen. “Ik vond dat niet vreemd: we dronken veel water tijdens het wandelen. Toen ik erop ging letten, zag ik dat ik bij het plassen lang nadruppelde.”

patiënt

Niks aan de hand Pas twee maanden na die vakantie ging hij naar de dokter, maar omdat hij niets meer vernam, liet Wolffers het erbij zitten: “Ik dacht: als ik niks hoor, zal er wel niks aan de hand zijn.” Maar dat was niet zo. Toen Wolffers maanden later contact had met zijn arts, zei deze en passant dat ze bij zijn bloedtest nooit de PSA had bepaald.

22

OF 9.indd 22

Schrijver, arts, hoogleraar en medicijnexpert Ivan Wolffers leeft al tien jaar met prostaatkanker. Zijn PSA blijft gestaag stijgen, maar hij heeft ermee leren leven. Hij schrijft nu weer boeken. “In het begin was het heel moeilijk een paar jaar vooruit te denken.” Het verhaal achter de patiënt

Na deze test bleek dat hij prostaatkanker had, in een vrij ver gevorderd stadium. De kanker was al door het kapsel heen en zat waarschijnlijk dus ook in de rest van zijn lichaam. Hij verwijt zichzelf niet dat hij indertijd laks was. Beter gezegd: hij heeft zich erbij neergelegd: “Zo is het gegaan. Het was niet anders.” Hij moest meteen worden behandeld. Eerst met forse doses ‘antihormoon’: driemaal daags 50 milligram casodex, dat op de testosteronreceptoren gaat zitten, en eens in de drie maanden zoladex, dat de productie van testosteron uitschakelt. Na negen maanden werd hij bestraald. Het hielp: de PSA daalde zelfs naar nul. Maar anderhalf jaar na de bestraling ging de PSA weer omhoog en moest Wolffers weer drie maanden casodex slikken. “Ik had een jaar last van bijwerkingen, vooral van zoladex. Het ontbreken van testosteron had invloed op mijn seksleven en na de bestraling raakten ook mijn darmen enorm van slag. Ik was snel moe bij het hardlopen; ik kwam niet meer vooruit. Ik had opvliegers en moest steeds huilen. Dat jaar was een lichte ramp.” Sindsdien gaat het met ups en downs. Vijf jaar geleden werd hij nog een keer

Optima farma

04-09-13 11:48

De patiënt



PASPOORT: • Naam: Ivan Wolffers • Leeftijd: 65 • Aandoening: prostaatkanker • Opleiding: studie genees- kunde, huisartsenopleiding, promotie in de medische antropologie • Beroep: hoogleraar Gezond- heidszorg en cultuur aan het VUmc en auteur van onder meer Medicijnen, Heimwee na de lust, Het Dikke Afval- boek, Het Gezonde Lifestyle- boek • Medicatie: zoladex en (tot een jaar geleden) casodex • Bezoek zorgverlener: elke drie maanden consult aan uroloog

sowieso wat minder. Laatst waren we aan het kijken naar een tweede huisje in Italië. Onwillekeurig kijk je dan toch of de ambulance er makkelijk bij kan.”

Ik had opvliegers en moest steeds huilen. Dat jaar was een lichte ramp

bestraald vanwege een uitzaaiing. Regelmatig stijgt de PSA weer. Op een gegeven moment raakte de kanker resistent tegen de medicatie. “Met casodex heb ik dat punt al bereikt, maar met zoladex nog

niet. Ik raak gewend aan teleurstellingen.” Wolffers probeert te voorkomen dat zijn hele leven in het teken staat van de kanker en dat hij alle mindere dingen wijt aan zijn ziekte. “Ik ben 65 jaar, dus alles wordt

Prostaatkanker neemt toe Het aantal prostaatkankerpatiënten is de laatste jaren toegenomen. Per jaar horen 9500 mannen in Nederland dat ze prostaatkanker hebben en sterven 2500 mannen aan deze ziekte. Prostaatkanker geeft in een laat stadium klachten, zoals: moeite met plassen, vaker plassen of troebele urine. De kanker kan eventueel worden behandeld met een operatie, door bestraling, een hormonale therapie of chemotherapie. Later kan de kanker klachten veroorzaken die soms te verhelpen zijn met medicijnen: bisfosfonaten en corticosteroïden. Op een beperkt aantal plekken in Nederland behandelen artsen de patiënten met nieuwe behandelmethoden, zoals cryotherapie of HIFU-therapie. Bij de cryotherapie doden de behandelaars kankercellen door het prostaatweefsel te bevriezen. Met HIFU (High Intensify Focussed Ultrasound) brengen artsen de prostaat met geluidsgolven in een trilling. Daardoor ontstaat warmte, die kankercellen doodt. De effectiviteit van beide behandelmethoden is niet duidelijk.

Optima farma

OF 9.indd 23

Spieren De kanker en zoladex hebben impact op zijn relatie. “Mijn seksuele gevoelens zijn voor een groot deel aangetast. Ik heb intimiteit met mijn vrouw, maar op een beperkt niveau. Seks kan, maar het is weinig. Door de behandeling ben ik een andere persoon geworden. Het tast je spieren aan. Vroeger kon ik hanig zijn. Nu ben ik … een metroman.” Het heeft lang geduurd voordat hij een paar jaar vooruit durfde te denken, bijvoorbeeld over een schrijven van een boek. Op een gegeven moment is hij toch begonnen. Het leukste project vindt hij Bali van Bloem, een boek met verhalen van zijn vrouw en foto’s van hemzelf. Nu zijn ze bezig met Java van Bloem. “Natuurlijk is alles onzeker. Het enige zekere is eigenlijk dat mijn PSA – met ups en downs – gestaag stijgt.” Elke drie maanden komt hij bij de uroloog voor een PSA en om te overleggen hoe het verder moet. Toch is hij niet zo veel bezig met zijn kanker. “Ik heb er bijvoorbeeld gisteren de hele dag niet aan gedacht. Ik ben bezig met leven. Ik kijk naar buiten en zie dat de zon schijnt.” l

23

04-09-13 11:48

KNMP Apotheek Praktijkdag Jaarbeurs Utrecht, woensdag 9 oktober 2013

Zorg in de buurt: samenwerking binnen de 1e en met de 2e lijn Voor: apothekers, farmaceutisch consulenten, farmaceutisch managers

en gespecialiseerde apothekersassistenten

Ochtendprogramma: • Samenvatting KNMP Wetenschapsdag 2013 • Plenaire lezing: Sterke geïntegreerde eerstelijnszorg • Plenaire lezing: Ziekenhuis en openbare apotheken: goede samenwerking, betere zorg • Parallelsessies: 1. Overheveling geneesmiddelen van 1e naar 2e lijn en vice versa: Wat is het beste voor de patiënt? 2. Samenwerking in de 1e lijn op basis van lokale zorgprofielen 3. Therapietrouw: hoe zorg ik voor communicatie op maat 4. Zelfmanagement patiënt: Mijnmedicijncoach in de praktijk 5. Buurtzorg voor de chronisch patiënt: samenwerking POH-er en apothekersassistent 6. Workshop zorginnovatie



Middagprogramma:

• Plenaire lezing: Betere zorg dankzij de gespecialiseerde apotheker • Plenaire lezing: Specialisaties in het apotheekteam • Parallelsessies ronde 1 en 2: 1. Medicatieveiligheid 2. Nieuw LAN-richtlijn Inhalatie-instructie 3. Betere zorg aan hart- en vaatpatiënten 4. Betere zorg aan diabetespatiënten 5. Apotheekvoorlichting bij de thuiszorg en woonzorgcentra 6. Productzorg en bereiden Accreditatie: is aangevraagd voor apothekers, apothekersassistenten en farmaceutisch consulenten uit zowel de openbare als de ziekenhuisapotheek



Meer informatie, kosten en inschrijving via de website www.knmp.nl

24

OF 9.indd 24

Optima farma

04-09-13 11:48

Verenigingsnieuws

O p ti ma Far ma

Dag van de Apothekersassistent De vierde dinsdag in september kent wellicht minder pracht en praal dan de derde dinsdag van die maand, maar het is wel de Dag van de Apothekersassistent. En ook al krijgt deze niet de wereldwijde aandacht van de Dag van de Arbeid, hij is toch te belangrijk om er niet bij stil te staan.

Optima Farma Voor vragen over je beroep of de vereniging Optima Farma kun je contact opnemen met Margo Briejer, ambtelijk secretaris. KNMP – Optima Farma t.a.v. Margo Briejer Postbus 13166 2500 ED Den Haag telefoon: 070 373 72 15 e-mail: [email protected]

Agenda 24 september 2013

de Dag van de Apothekersassistent

5 oktober

NVFZ Symposium "De allround ziekenhuisapotheek in de de 21e eeuw" www.nvfz.nl

9 oktober 2013

KNMP Apotheek Praktijkdag: Zorg in de buurt: samenwerking binnen de 1e en met de 2e lijn www.knmp.nl

2 november 2013

Symposium Alumni Farmaceutisch Consulenten: Farmaceutisch Consulent, functie of beroep? www.optimafarma.nl

Optima farma

OF 9.indd 25

Een apotheek zonder apothekersassistenten is ondenkbaar, maar de vraag is wel gerechtvaardigd: Wat zijn apothekersassistenten eigenlijk binnen de apotheek? Omschrijvingen als ‘de verkoopster in de apotheek’ of ’het hulpje van de apotheker’ doen absoluut onrecht aan de hoeveelheid taken die een apothekersassistent binnen de apotheek op zich neemt. Ook al is de apotheker eindverantwoordelijk, de apothekersassistent is een zelfstandige professional die als de spreekwoordelijke spin in het web een complex systeem draaiend houdt. Optima Farma, de beroepsvereniging van de apothekersassistenten, farmaceutisch consulenten en farmaceutisch managers, ondersteunt de Dag van de Apothe-

kersassistent van harte. Waardering en ondersteuning van en voor de hard werkende apothekersassistenten is onzes inziens zeker gepast. Binnen een omgeving die een toenemende werkdruk kent, extra taken stelt en moeilijke gesprekken eist met patiënten en artsen – over bijvoorbeeld het preferentiebeleid – zijn positieve aandacht en getoonde waardering op hun plaats en doen goed. In de apotheek is veel veranderd de laatste jaren. De opleiding, het beroep en het werken in de apotheek volgen de veranderingen op de voet en zijn consequent aangepast. Om maar eens een voorbeeld te noemen: bij de oprichting van Optima Farma, 28 jaar geleden, was het nog gebruikelijk dat de bijsluiters uit doosjes medicijnen gehaald werden voordat deze afgeleverd werden aan de patiënt. Optima Farma is samen met, en voor de 16.500 apothekersassistenten in Nederland actief in haar zorg rond een goede beroepsuitoefening van het beroep apothekersassistent. Hierbij is er zeker ook aandacht voor plezier in het werk en speelt trots op het beroep apothekersassistent een belangrijke rol. Belangrijk is en blijft dat wij als beroepsprofessionals onze kennis up-to-date houden zodat we in de toekomst blijven voldoen aan de eisen die aan ons gesteld worden en wij actief meewerken aan een betere kwaliteit van farmaceutische zorg. Optima Farma wenst alle apothekersassistenten een een fijne dag vol positiviteit en waardering van de apotheker, patiënten en andere belanghebbenden! Mee eens en lid worden van Optima Farma? Kan vanaf 1 januari 2014: houd deze pagina in de gaten! José van Engelen Bestuur Optima Farma

25

04-09-13 11:48

Verkorte product informatie Advagraf® Naam van het geneesmiddel: Advagraf 0,5 mg, 1 mg, 3 mg en 5 mg capsules met verlengde afgifte, hard, bevatten respectievelijk 0,5 mg, 1 mg, 3mg en 5 mg tacrolimus (als monohydraat). Indicaties: Profylaxe van transplantaat-afstoting bij volwassen allogene niertransplantaat- of levertransplantaat ontvangers. Behandeling van afstoting van allogene transplantaten bij volwassen patiënten die eerder zonder succes met andere immunosuppressieve geneesmiddelenwerden behandeld Farmacotherapeutische groep: Macrolide immunosuppressief middel, ATC-code: L04A A05. Dosering en wijze van toediening: Advagraf is een eenmaal daagse orale formulering van tacrolimus. Advagraf capsules dienen direct na uitname uit de blisterverpakking te worden ingenomen. De capsules dienen in zijn geheel met vloeistof (bij voorkeur water) te worden ingenomen (liefst in de ochtend) op een lege maag of ten minste 1 uur vóór of 2-3 uur na de maaltijd. Contra-indicaties: Overgevoeligheid voor tacrolimus of andere macroliden of één of meer van de hulpstoffen. Bijzondere waarschuwingen en voorzorgen bij gebruik: Er zijn medicatiefouten gemeld, waaronder onbedoelde, ongewilde of zonder toezicht uitgevoerde substitutie van tacrolimus formuleringen met directe of verlengde afgifte. Dit heeft geleid tot ernstige ongewenste voorvallen, waaronder transplantaatafstoting, of andere bijwerkingen die mogelijk het gevolg zijn van ofwel onvoldoende ofwel overmatige blootstelling aan tacrolimus. Patiënten dienen op dezelfde formulering van tacrolimus te blijven met het daarmee overeenkomende dagelijkse doseringsregime; wijzigingen in de formulering of het regime dienen uitsluitend plaats te vinden onder scherp toezicht van een transplantatiespecialist. Advagraf wordt niet aanbevolen voor gebruik bij kinderen jonger dan achttien jaar vanwege gelimiteerde gegevens over veiligheid en/of effectiviteit. Gedurende de vroege fase post transplantatie dient controle van de volgende parameters routinematig te worden uitgevoerd: bloeddruk, ECG, neurologische- en visuele status, nuchtere bloedglucosespiegels, bloedwaarden elektrolyten (met name kalium), lever- en nierfunctietesten, hematologische parameters, bloedstollingsbepalingen en plasma-eiwitbepalingen. Fytotherapeutica die Sint Janskruid (Hypericum perforatum) bevatten dienen gedurende therapie met Advagraf te worden vermeden. Gecombineerde toediening van ciclosporine en tacrolimus dient te worden vermeden en voorzichtigheid is geboden bij toediening van tacrolimus aan patiënten die voorheen met ciclosporine zijn behandeld. Het gebruik van grote hoeveelheden kalium of van kaliumsparende diuretica dient te worden vermeden. Bepaalde combinaties van tacrolimus met geneesmiddelen waarvan nefrotoxische of neurotoxische effecten bekend zijn kunnen het risico van deze effecten versterken. Immunosuppressiva kunnen effect hebben op de reactie op vaccinatie, en vaccinatie gedurende gebruik van tacrolimus kan minder effectief blijken. Het gebruik van levende, verzwakte vaccins dient te worden vermeden. Omdat de bloedspiegels van tacrolimus aanzienlijk kunnen veranderen tijdens episoden van diarree wordt extra monitoren van de tacrolimus concentratie aangeraden tijdens episoden van diarree. Risicopatiënten op ventriculaire- en septumhypertrofie die een substantieel hogere dosis immunosuppressiva krijgen, dienen regelmatig gemonitord te worden. Indien zich afwijkingen voordoen, dient dosisverlaging van Advagraf of overschakeling op een ander immunosuppressivum te worden overwogen. Tacrolimus kan het QT interval verlengen maar substantieel bewijs dat Torsades de Pointes veroorzaakt kan worden ontbreekt. Voorzichtigheid is geboden bij patiënten met de diagnose, of verdenking op congenitaal verlengd QT-syndroom. Er is melding gemaakt van de ontwikkeling van EBV-geassocieerde lymfoproliferatieve afwijkingen. Een combinatie van immunosuppressiva, zoals het gelijktijdig geven van antilymfocytische antilichamen, verhoogt het risico op EBV-geassocieerde lymfoproliferatieve afwijkingen. Bij EBV-virus capside antigen (VCA)-negatieve patiënten is melding gemaakt van een verhoogd risico op het ontwikkelen van lymfoproliferatieve afwijkingen. Daarom dient bij deze patiëntengroep de EBV-VCA serologie bekend te zijn voordat de Advagraf behandeling wordt gestart. Tijdens de behandeling wordt het nauwkeurig volgen met EBV-PCR aangeraden. Zoals met andere immunosuppressiva dient, met het oog op potentiële risico’s op maligne veranderingen van de huid, blootstelling

aan zon- en UV-licht beperkt te blijven door beschermende kleding te dragen en door zonnebrandcrème met een hoge beschermingsfactor te gebruiken. Zoals bij andere potente immunosuppressieve middelen is het risico op secundaire kanker onbekend. Patiënten die behandeld worden met immunosuppressiva, waaronder Advagraf, hebben een verhoogd risico op opportunistische infecties (viraal, bacterieel, fungaal en protozoaal). Hieronder vallen BK-virus geassocieerde nefropathie en JC-virus geassocieerde progressieve multifocale leuko-encefalopathie (PML). Bij patiënten die behandeld zijn met tacrolimus is melding gemaakt van de ontwikkeling van posterior reversibel encefalopathy syndroom (PRES). Indien patiënten die tacrolimus gebruiken symptonen hebben die mogelijk duiden op PRES, dient een radiologisch onderzoek uitgevoerd te worden. Er is beperkte ervaring bij non-blanke personen en patiënten met een verhoogd immunologisch risico. Capsules bevatten lactose. De printinkt gebruikt voor opdruk van de Advagraf capsules bevat soja lecithine. Interacties: Tacrolimus wordt gemetaboliseerd via CYP3A4 in de lever en in de darmwand. Zie de complete SPC tekst voor een overzicht van geneesmiddelen waarmee een interactie bestaat. Zwangerschap, borstvoeding en vruchtbaarheid: Tacrolimus kan worden overwogen bij zwangere vrouwen indien er geen veiliger alternatief beschikbaar is. Zie volledige SPC tekst voor verdere toelichting. Bijwerkingen: Veel van de hieronder weergegeven bijwerkingen zijn reversibel en/of reageren op dosisverlaging. Volgende bijwerkingen deden zich vaak (≥ 1/100 tot < 1/10) tot zeer vaak (≥ 1/10) voor (zie de volledige SPC tekst voor de bijwerkingen met incidentie soms; zelden; zeer zelden, niet bekend). Zeer vaak: hoofdpijn, tremor, diarree, misselijkheid, nierfunctiestoornissen, diabetes mellitus, hyperglycemie, hyperkaliemie, hypertensie, abnormale resultaten leverfunctie test, slapeloosheid. Vaak: ischemische coronaire arterie aandoeningen, tachycardie, anemie, thrombocytopenie, leukopenie, afwijkende rode bloedcel analyse, leukocytose, zenuwstelselaandoeningen, convulsies, verminderd bewustzijn, perifere neuropathie, duizeligheid, sensibiliteit- en gevoelsstoornissen, verminderd vermogen tot schrijven, oogaandoeningen, wazig zien, fotofobie, oorsuizen, parenchymale long afwijkingen, dyspnoe, pleurale effusie, hoesten,faryngitis,neusverstopping en ontstekingen, maagdarm klachten, braken, gastrointestinale en abdominale pijn, ontstekingsreacties van het maagdarmstelsel, gastrointestinale bloedingen, gastrointestinale ulceratie en perforatie, ascites, stomatitis en zweervorming, constipatie, tekenen en symptomen van slechte spijsvertering, flatulentie, opzwelling en vergroting, zachte ontlasting, nierfalen, acuut nierfalen, toxische nefropathie, tubulair necrose, problemen met urineren, oligurie, blaas en urethra symptomen, uitslag, pruritis, alopecia, acne, toenemend zweten, gewrichtspijn, rugpijn, spierkrampen, pijn in de ledematen, anorexia, metabole acidosis, andere stoornissen in de electrolythuishouding, hyponatremie, hypervolemie, hyperuricemie, hypomagnesemie, hypokaliemie, hypocalciemie, verminderde eetlust, hypercholesterolemie, hyperlipdemie, hypertriglyceridemie, hypofosfatemie, primaire transplantaat dysfunctie, thromboembolische en ischemische voorvallen, vasculair hypotensieve aandoeningen, bloedingen, perifeer vasculaire aandoeningen, koorts, pijn en onbehagen, asthenie, oedeem, verstoorde gewaarwording van de lichaamstemperatuur, verhoogd alkalische fosfatase in het bloed, gewichtstoename, galgang aandoeningen, hepatocellulaire schade en hepatitis, galstuwing en geelzucht, verwardheid en desoriëntatie, depressie, symptomen van angst, hallucinaties, geestelijke gestoordheid, depressieve gevoelens, stemmings-afwijkingen en stemmingswisselingen, nachtmerries. Neoplasmata, benigne, maligne en niet-gespecificeerd Patiënten die immunosuppressieve therapie ondergaan lopen een verhoogd risico op maligniteiten. Zowel benigne als maligne neoplasmata, inclusief EBV-geassocieerde lymfoproliferatieve afwijkingen en huidmaligniteiten zijn gerapporteerd. Afleveringstatus UR Inschrijving Advagraf 0,5 mg capsules (EU/1/07/387/002); Advagraf 1 mg capsules (EU/1/07/387/004); Advagraf 3 mg capsules (EU/1/07/387/012); Advagraf 5 mg capsules (EU/1/07/387/008). Vergoeding Advagraf wordt volledig vergoed; voor prijzen zie Gstandaard. Volledige productinformatie is op aanvraag verkrijgbaar bij: Astellas Pharma B.V. Sylviusweg 62 2333 BE Leiden. Tel.: 0715455854 Fax: 071-5455850. Datum: januari 2013

Referenties: 1. Florman S, Alloway R, Kalayoglu M, et al. Transplant Proc. 2005;37(2):1211-1213. 2. Alloway R, Steinberg S, Khalil K, et al. Transplant Proc. 2005;37(2):867-870. 3. Florman S, Alloway R, Kalayoglu M, et al. Transplantation. 2007;83(12):1639-1642. 4. van Hooff JP, Alloway RR, Trunecka P, et al. Clin Transplant 2011: 25: E1–E12 5. Kahan BD, Welsh M, Urbauer DL, et al. J Am Soc Nephrol. 2000;11(6):1122-1131.

OF 9.indd 26

04-09-13 11:48