VROUWELIJKE ONDERNEMERS situering inzake opleiding, financiering en netwerken. Verslag van het kwantitatieve onderzoek voor België

��

Project DIANE van het Europees Sociaal Fonds in het kader van het communautair programma EQUAL

��

��

��

��

�� VROUWELIJKE ONDERNEMERS situering inzake opleiding, ﬁnanciering en netwerken

Verslag van het kwantitatieve onderzoek voor België

Auteurs: Université de Liège Centre de recherche EGiD Annie CORNET Christina CONSTANTINIDIS Met medewerking van S. Asendel December 2003

Ref.: DP markant-CEZOV/UCM, Benl-01/EQ/4.H/001 (Vlaanderen) – Befr-13 (Wallonië)

Project Diane – Verslag kwantitatief onderzoek – België, dec.2003

1.

Inleiding ............................................................................................................................. 4

2.

Onderzoeksmethodologie ................................................................................................... 6 2.1

De vragenlijst : opstelling en inhoud .................................................................................. 6

2.2

Verspreiding van de vragenlijst.......................................................................................... 6

2.3

Representativiteit van de onderzoekspopulatie................................................................. 8

2.3.1 2.3.2

2.4

3.

Nederlandstalig België .................................................................................................................... 8 Franstalig en Duitstalig België ........................................................................................................ 8

Analyse van de gegevens...................................................................................................... 8

Resultaten van het kwantitatieve onderzoek..................................................................... 10 3.1

Kenmerken van vrouwelijke ondernemers...................................................................... 10

3.1.1 Leeftijd .......................................................................................................................................... 10 3.1.2 Gezinssituatie ................................................................................................................................ 10 3.1.3 Basisopleiding ................................................................................................................................... 12 3.1.4 Beroepssituatie bij het opstarten van de onderneming .................................................................. 13 3.1.5 Motieven waarom vrouwelijke ondernemers een eigen activiteit starten...................................... 13 3.1.6 Uurrooster en activiteiten buiten de werkuren .............................................................................. 17

3.2 3.2.1 3.2.2 3.2.3 3.2.4 3.2.5 3.2.6 3.2.7

3.3 3.3.1 3.3.2 3.3.3 3.3.4

3.4 3.4.1 3.4.2 3.4.3 3.4.4

Profiel van de ondernemingen door vrouwen geleid ...................................................... 20 Activiteitsector .............................................................................................................................. 20 Juridisch statuut............................................................................................................................. 20 Oprichting van de onderneming .................................................................................................... 21 Statuut in de onderneming............................................................................................................. 22 Omvang van de onderneming en aantal werknemers .................................................................... 23 Arbeidsplaats................................................................................................................................. 24 Objectieven van de vrouwelijke ondernemers .............................................................................. 25

Obstakels bij het opstarten van de activiteit ................................................................... 27 Categorisering van de remmen bij de oprichting........................................................................... 27 Remmen bij het opstarten en activiteitsector................................................................................. 29 Remmen bij het opstarten en anciënniteit van de onderneming .................................................... 30 Remmen bij het opstarten en motieven van oprichting (push/pull)............................................... 31

De opleiding van vrouwelijke ondernemers .................................................................... 33 Bijscholingen in beheer................................................................................................................. 33 Bijscholingen in het activiteitendomein ........................................................................................ 35 Remmen bij de opleiding .............................................................................................................. 36 Verwachtingen inzake het gemengde karakter van de opleiding .................................................. 38

3.5. De financiering ........................................................................................................................ 40 3.5.1 3.5.2 3.5.3 3.5.4 3.5.5 3.5.6 3.5.7 3.5.8 3.5.9

3.6

Ondersteunende diensten voor het ondernemerschap.................................................... 51

3.7

Netwerken........................................................................................................................... 52

3.7.1 3.7.2 3.7.3 3.7.4 3.7.5 3.7.6

4.

Financiering van de onderneming bij het opstarten....................................................................... 40 Bedrag geïnvesteerd bij het opstarten van de activiteit ................................................................. 40 Financieringsbronnen bij het opstarten van de activiteit ............................................................... 41 Bankgaranties bij de start van de activiteit.................................................................................... 42 Aanvraag voor financiering bij een kredietinstelling in de loop van de vijf laatste jaren ............. 45 Aanvragen voor financiering die in de loop van de laatste vijf jaar werden toegestaan................ 46 Soort financiering die wordt aangevraagd..................................................................................... 46 Bankfinanciering : beperkingen .................................................................................................... 47 Houding ten aanzien van de financiering ...................................................................................... 47

Soorten netwerken......................................................................................................................... 52 Verhouding vrouwen-mannen in de netwerken ............................................................................ 53 Aantal jaren in het netwerk ........................................................................................................... 55 Verwachtingen ten aanzien van de netwerken .............................................................................. 55 Remmen op de participatie aan een zakennetwerk........................................................................ 56 Algemene houding van de vrouwelijke ondernemers ten aanzien van de netwerken ................... 57

Conclusies ........................................................................................................................ 59 1


Tabel 1. Referentiepopulatie : verdeling van de zelfstandige vrouwen per provincie en activiteitsector in de Franstalige provinciës ............................................................................................................................................ 7 Tabel 2. Steekproef aantal vragenlijsten verstuurd per provincie en activiteitsector .......................................... 7 Tabel 3. Representativiteit van de Franstalige en Duitstalige onderzoekspopulatie ........................................... 8 Tabel 4. Leeftijd van de onderneemster ............................................................................................................. 10 Tabel 5. Gezinssituatie ....................................................................................................................................... 11 Tabel 6. Kinderen............................................................................................................................................... 11 Tabel 7. Aantal kinderen .................................................................................................................................... 11 Tabel 8. Activiteitvan de echtgenoot/partner .................................................................................................... 11 Tabel 9. Hoogset bekomen diploma ................................................................................................................... 12 Tabel 10. Oorsprong van de onderneming in functie van het diploma ................................................................ 12 Tabel 11. Beroepservaring................................................................................................................................... 13 Tabel 12. Ervaring in de activiteitsector.............................................................................................................. 13 Tabel 13. Profiel van de vrouwelijke ondernemer in functie van haar startmotivatie ......................................... 15 Tabel 14. De motieven van vrouwelijke ondernemers om een onderneming op te richten/over te nemen........... 16 Tabel 15. Motieven bij de oprichting/overname van een onderneming in functie van de leeftijd ........................ 17 Tabel 16. Motieven voor de oprichting/overname van een onderneming in functie van de gezinssituatie .......... 17 Tabel 17. Profiel van de vrouwelijke ondernemer afhankelijk van haar startmotieven....................................... 18 Tabel 18. Aantal uur/week gewerkt in de onderneming ....................................................................................... 19 Tabel 19. Arbeidstijd in functie van de activiteitsector........................................................................................ 19 Tabel 20. Hoofdactiviteit buiten de onderneming ................................................................................................ 20 Tabel 21. Arbeidsduur in functie van het ondernemersprofiel en uitgaande van de startmotieven ..................... 20 Tabel 22. Arbeidsduur in functie van de plaats waar de onderneming gevestigd is ............................................ 21 Tabel 23. Activiteitsector ..................................................................................................................................... 20 Tabel 24. Juridisch statuut................................................................................................................................... 21 Tabel 25. Datum van oprichting/overname.......................................................................................................... 21 Tabel 26. Oorsprong van de onderneming........................................................................................................... 22 Tabel 27. Uitoefening van de zelfstandige activiteit ............................................................................................ 24 Tabel 28. Vrouwen in een vennootschap.............................................................................................................. 23 Tabel 29. Aantal werknemers............................................................................................................................... 24 Tabel 30. De plaats van een onderneming afhankelijk van de sector, de omvang van de onderneming, het bestaan van vennoten en het type activiteit .......................................................................................... 25 Tabel 31. Objectieven .......................................................................................................................................... 27 Tabel 32. Objectieven voor de onderneming in functie van haar omvang (van het bestaan van werknemers) ... 28 Tabel 33. Profiel van de onderneemster in functie van de remmen bij het opstarten .......................................... 29 Tabel 34. Profiel van de vrouwelijke ondernemer op basis van de remmen voorgekomen bij het opstarten....... 29 Tabel 35. Problemen voorgekomen bij het opstarten/overname van de onderneming per activiteitsector.......... 31 Tabel 36. Problemen voorgekomen bij de oprichting/overname van de onderneming in functie van de periode van oprichting ...................................................................................................................................... 32 Tabel 37. Problemen voorgekomen bij de oprichting/overname van een onderneming in functie van het profiel van de onderneemster .......................................................................................................................... 33 Tabel 38. Opleidingsorganisme (beheersopleiding) ............................................................................................ 34 Tabel 39. Opleiding in beheer in functie van het diploma, de ervaring, de sector en de startmotivaties ............ 35 Tabel 40. Duur van de beheersopleidingen in functie van de sector, de arbeidstijd en de gezinssituatie ........... 36 Tabel 41. Opleidingen in het activiteitendomein in functie van de sector, leeftijd, de datum van oprichting van de onderneming en het diploma ........................................................................................................... 37 Tabel 42. Remmen op de bijscholing in beheer, in functie van het profiel van de onderneemster....................... 39 Tabel 43. Remmen op de bijscholing in de sector in functie van het profiel van de onderneemster.................... 39 Tabel 44. Profiel van de onderneemster op basis van de houding t.o.v. de opleiding ......................................... 40 Tabel 45. Profiel van de onderneemster op basis van haar houding t.o.v. de opleiding ..................................... 41 Tabel 46. Het volgen van beheersopleidingen in functie van de algemene houding t.o.v. het opleidingsproces . 41 Tabel 47. Het volgen van beheersopleidingen in functie van de algemene houding t.o.v. het opleidingsproces . 42 Tabel 48. Bedrag geïnvesteerd bij het opstarten van de onderneming in functie van de activiteitsector ............ 44 Tabel 49. Bedrag geïnvesteerd in het opstarten van de onderneming in functie van de oorsprong..................... 44 Tabel 50. Financieringsbronnen bij het opstarten per activiteitsector ................................................................ 45 Tabel 51. Financieringsbronnen bij het opstarten in functie van het bestaan van vennoten ............................... 45 Tabel 52. Garanties.............................................................................................................................................. 46 Tabel 53. Vereiste garanties in functie van het bestaan van werknemers in de onderneming ............................. 46 Tabel 54. Vereiste garanties in functie van de datum van oprichting/overname van de onderneming................ 47 Tabel 55. Vereiste garanties in functie van de oorsprong van de onderneming .................................................. 47 Tabel 56. Vereiste garanties in functie van het juridisch statuut van de onderneming........................................ 48 Tabel 57. Aantal financieringsaanvragen bij de bank in de loop van de vijf laatste jaren .................................. 48

2


Tabel 58. Behoefte aan financiering in functie van het aantal werknemers, de startdatum, de oorsprong van de onderneming, haar juridisch statuut en haar activiteitensector (gedurende de laatste 5 jaar dat de onderneming bestaat)........................................................................................................................... 49 Tabel 59. % financieringsaanvragen ................................................................................................................... 50 Tabel 60. Soort gevraagde financiering (laatste aanvraag) ................................................................................ 50 Tabel 61. Geen aanvraag tot financiering bij de bank : redenen......................................................................... 51 Tabel 62. Beeld van de boekhouder/accountant afhankelijk van het al dan niet bestaan van vennoten.............. 51 Tabel 63. Profiel van de vrouwelijke ondernemer afhankelijk van haar houding ten aanzien van financiering . 52 Tabel 64. Profiel van de vrouwelijke ondernemer uitgaande van haar houding ten aanzien van financiering... 52 Tabel 65. Houding ten aanzien van de financiering afhankelijk van de activiteitsector...................................... 53 Tabel 66. Advies gevraagd bij de organismen ter ondersteuning van het ondernemerschap .............................. 55 Tabel 67. Deelname aan (een) netwerk(en) afhankelijk van de activiteitsector, het profiel van de vrouwelijke ondernemer, ervaring in de sector en de specifieke vorming............................................................... 56 Tabel 68. Deelname aan een of meerdere netwerken .......................................................................................... 56 Tabel 69. Soort netwerken ................................................................................................................................... 57 Tabel 70. Proportie vrouwen-mannen in het netwerk .......................................................................................... 57 Tabel 71. De invloed van de houding ten aanzien van een groep mannen in de keuze van het netwerk.............. 58 Tabel 72 De invloed van de houding ten aanzien van een groep mannen op de samenstelling mannen-vrouwen van het netwerk .................................................................................................................................... 58 Tabel 73. Aantal jaren in het netwerk .................................................................................................................. 59 Tabel 74. Profiel van de vrouwelijke ondernemer in functie van haar verwachtingen ten opzichte van de netwerken ............................................................................................................................................. 59 Tabel 75. Verwachtingen t.o.v. een netwerk ........................................................................................................ 60 Tabel 76. Geen lid van een netwerk : redenen ..................................................................................................... 60 Tabel 77. Invloed van de eigenschappen van een onderneming op de voorkeur voor een vrouwelijk netwerk… 61 Tabel 78. Invloed van de eigenschappen van de vrouwelijke ondernemer op haar voorkeur voor een vrouwelijk netwerk ................................................................................................................................................. 62

Figuur 1. Leeftijd van de onderneemster.......................................................................................................... 10 Figuur 2. Gezinssituatie : kinderen ................................................................................................................... 11 Figuur 3. Activiteit van de echtgenoot/partner ................................................................................................. 11 Figuur 4. Hoogset bekomen diploma ................................................................................................................ 12 Figuur 5. Beroepservaring ................................................................................................................................ 13 Figuur 6. Aantal uur/week gewerkt in de onderneming .................................................................................... 19 Figuur 7. Datum van oprichting / overname..................................................................................................... 22 Figuur 8. Hoofdberoep...................................................................................................................................... 23 Figuur 9. Deelname in de onderneming............................................................................................................ 23 Figuur 10. Aantal werknemers in de onderneming.............................................................................................. 24 Figuur 11. Het gewicht van de verschillende remmen in het proces van opstarten/overname van de onderneming Figuur 12 : Bijscholingen in beheer volgen : remmen.......................................................................................... 38 Figuur 13 :Een bijscholing volgen in zijn activiteitendomein : remmen............................................................... 38 Figuur 14. Bedragen geïnvesteerd bij het opstarten van de activiteit.................................................................. 43 Figuur 15. Aantal aanvragen voor financiering bij de bank in de laatste vijf jaar.............................................. 48 Figuur 16. % financieringsaanvragen die aanvaard werden .............................................................................. 50 Figuur 17. Soort gevraagde financiering (laatste aanvraag) .............................................................................. 50 Figuur 18. Geen aanvraag tot financiering bij de bank : remmen....................................................................... 51 Figuur 19 Houding ten aanzien van de financiering afhankelijk van de activiteitsector..................................... 54 Figuur 20. Deelname aan netwerken ................................................................................................................... 56 Figuur 21. Soort netwerken.................................................................................................................................. 57 Figuur 22. Proportie mannen-vrouwen in het netwerk ........................................................................................ 57 Figuur 23. Rem tot deelname aan een netwerk .................................................................................................... 60

3


1. Inleiding Dit onderzoek betreft het vrouwelijk ondernemerschap. De bedoeling is om het profiel van vrouwelijke bedrijfsleiders en/of zelfstandigen, en dat van hun onderneming te identificeren ; hun verwachtingen inzake training en netwerken te leren kennen en hun kennisniveau en tevredenheid met de ondersteunende diensten voor het oprichten van een onderneming te toetsen. Het kadert in een globaler project, Diane genaamd, dat door het Europees Sociaal Fonds wordt gefinancierd en gecoördineerd door Union des Classes Moyennes (Henegouwen) en markant vzw /CEZOV. Dit onderzoek werd gezamenlijk in Franstalig en Nederlandstalig België gevoerd en bestond uit : een analyse van de bestaande statistieken ; een enquête via vragenlijst bij een referentiegroep van vrouwelijke ondernemers. In Vlaanderen was het een comparatief onderzoek man-vrouw ; focusgroepen uit elke gemeenschap rond bepaalde onderzoeksthema’s. Deze groepen bestonden uit vrouwelijke ondernemers en vertegenwoordigers uit ondersteunende diensten bij de oprichting en de ontwikkeling van ondernemingen ; in het Franstalige gebied werden er een veertigtal kwalitatieve interviews gerealiseerd. In dit verslag vindt men de nationale kwantitatieve onderzoeksresultaten. Er bestaat ook een kwantitatief en kwalitatief verslag voor Franstalig België en een voor het Nederlandstalige landsgebied (vergelijking man-vrouw)1. Het concept ondernemer(neemster) is een vaag begrip, dat soms te breed wordt gedefinieerd en verwijst naar een maximaal aantal spelers dat betrokken is bij de oprichting en het beheer van een onderneming ; of ook soms te restrictief, door enkel de oprichters van een onderneming (of starters) te beogen. Zo spreekt men in de internationale studie van de GEM, “Global Entrepreneurship Monitor”, over de ondernemer als oprichter van de onderneming. De GEM 2 heeft tot doel het evalueren van de ondernemerschapactiviteit in een land. Daarvoor gebruiken zij de totale ondernemerschapactiviteitsindex (Total Entrepreneurial Activity – TEA Index), m.a.w het aantal individuen binnen de actieve bevolkingsgroep (tussen 18 en 64 jaar) dat deel uitmaakt van een van de twee volgende categorieën : 1- Individuen betrokken bij een oprichtingsproces van een onderneming (die minstens één poging hebben ondernomen een onderneming op te starten) in de twaalf laatste maanden en die geen sociale lasten of lonen betalen sinds meer dan 3 maanden. 2- Individuen eigenaar van een onderneming (geheel of gedeeltelijk) sinds minstens 42 maanden (die sociale lasten of lonen betalen sinds 3 tot 42 maanden). Deze definitie leek ons te restrictief met het oog op de doelgroep van het onderzoek en het Diane project. Restrictief, want deze definitie van ondernemer beperkt zich tot de oprichters (starters) en tot individuen die loontrekkenden in dienst hebben (de werkgevers). Terwijl wij bij de doelgroep vrouwen die betrokken zijn bij de oprichting en het beheer van een onderneming, niet de individuen wensten uit te sluiten die geen werkgevers waren. Inderdaad, in heel wat studies over het entrepreneurship wordt geen rekening gehouden met het fenomeen van de micro-ondernemingen en de heel kleine ondernemingen (van 0 tot 9 werknemers, volgens de definitie van de Europese Commissie). Nochtans vertegenwoordigen deze ondernemingen vandaag een heel belangrijk deel van de economische activiteit in België en in Europa. Volgens gegevens over deze doelgroep zouden 93 % van de ondernemingen 1

Ilse Goffin, Mieke Van Haegendoren, Ondernemers : wie zijn ze, wat doen ze, deel 2 : Kwalitatief Onderzoek, SEIN/2003/16 2 Results of the GEM 2002 Report for Belgium, http ://www.vlerick.be/news/more/2003/gembelgium.htm

4


van de Europese Unie minder dan 10 personen te werk stellen en meer dan de helft van die ondernemingen heeft helemaal geen personeel. Deze micro-ondernemingen en ZKO’s vindt men vooral terug in de handel, de diensten en vrije beroepen 3, meestal doelgericht. Een bredere definitie, die ons beter bevalt, is de volgende : “De onderneemster is de vrouw, die alleen, of met (een) partner(s) een onderneming heeft opgericht, gekocht of geërfd, die alle financiële, administratieve en sociale risico’s en verantwoordelijkheden op zich neemt en die dagelijks deelneemt aan het courante beheer” 4. Als wij ons baseren op deze laatste definitie, dan hebben wij in onze onderzoekspopulatie alle vrouwen opgenomen die het sociale statuut van zelfstandige bekleden (zelfstandige als hoofdberoep of bijberoep en meewerkende echtgenoot) als zij die een vrij beroep 5 uitoefenen. Wij houden tevens rekening met de vrouwen die betrokken zijn bij het beheer van een onderneming die is opgericht onder de vorm van een vennootschap (met rechtspersoonlijkheid). Dit onderzoek is voortgesproten uit een vaststelling van onze partners, die vonden dat het vrouwelijke ondernemerschap nog te weinig voorkwam en te weinig gekend was en dat het opportuun leek om zich vragen te stellen over het nut, gezien onze specifieke culturele contexten, van het ontwikkelen van doelgerichte acties met het oog op het ondersteunen van de oprichting en de ontwikkeling van het entrepreneurship door vrouwen. Enkele cijfers nopen ons tot nadenken over de groeiperspectieven van het vrouwelijke ondernemerschap. Van 1981 tot 2001 bedroeg de groei van het mannelijke entrepreneurship in Québec 32 % ; en maar liefst 213 % (!) voor het vrouwelijke ondernemerschap. Men kan veronderstellen dat de vrouwen een groot deel van het dynamisme en ondernemerschap van Québec op zich nemen 6. Voor dezelfde periode in België, stellen we een groei van 17 % voor de mannen vast en 24 % voor de vrouwen. Men weet ook dat het aandeel van de vrouwen in de actieve bevolking toeneemt en op dit ogenblik meer dan 50 % van de actieve bevolking uitmaakt: zo zijn er meer loontrekkende vrouwen dan mannen7. Wij beginnen met het profiel van de vrouwelijke ondernemers en de redenen die aan de basis liggen van de oprichting van hun onderneming en/of de reden om voor het zelfstandige statuut te kiezen. Vervolgens schetsen wij een profiel van hun onderneming en ontwikkelingsobjectieven. Nadien zullen we de thema’s financiering, opleiding, hulporganismen voor de oprichting en de ontwikkeling van de onderneming aankaarten en uiteindelijk afsluiten met de netwerken.

3

http ://europa.eu.int/comm/eurostat LAVOIE, Dina. « Les entrepreneures : pour une économie canadienne renouvelée », Consultatieve Canadese Raad voor de situatie van de vrouw, Ottawa, februarie 1988, 64 p, p.3. 5 Definitie van de RSVZ, 2001, http ://www.inasti.be/fr/index.htm. 6 St-Cyr Louise, Hountondji Sergine, Beaudouin Nicole, Scriptie voorgesteld aan de Werkgroep van de Eerste Minister over de vrouwelijke ondernemer, http ://www.liberal.parl.gc.ca/entrepreneur/documents/030623_feedback_103.doc 7 Nationaal Instituut voor de Statistiek en Ministerie van Arbeid en Tewerkstelling. 4

5


2. Onderzoeksmethodologie 2.1 De vragenlijst : opstelling en inhoud Het oorspronkelijke idee was om een kwantitatief onderzoek te organiseren op Europees niveau, waarbij men zich zou baseren op een gemeenschappelijke vragenlijst voor de verschillende partnerlanden (Verenigd Koninkrijk, Ierland, Nederland, Duitsland, België, Spanje, Italië, Griekenland). Dit was uiteindelijk niet mogelijk, omwille van agendaproblemen en budgettaire beperkingen van de partnerlanden en we hebben dan uiteindelijk geopteerd voor een vragenlijst specifiek voor België. De vragenlijst werd gerealiseerd in samenwerking met de onderzoekers van de Universiteit van Luik (École d’Administration des Affaires, Centre de recherche EGiD – Études sur le Genre et la Diversité en Gestion) en de Universiteit van Limburg (SEIN). De inhoud van de vragenlijst baseert zich op een overzicht van de literatuur en op de vragenlijsten die werden uitgevoerd door Louise St.-Cyr uit Hec Montréal 8 en op de ervaringen van de partners en het voorbereidend onderzoek van de Universiteit van Limburg en de UCM-Hainaut. De vragenlijst bestaat uit drie grote luiken : -

Een eerste luik : de variabelen met betrekking tot het profiel van de ondernemingen die door vrouwelijke ondernemers worden geleid ; Een tweede luik : de variabelen die het profiel van de vrouwelijke ondernemers beschrijven ; Een derde luik omvat alle variabelen die betrekking hebben op het zakenproces van de vrouwelijke ondernemer, onderverdeeld in vier thema’s : de opleiding, de netwerken, de ondersteuningsdiensten van het entrepreneurship en de financiering.

2.2 Verspreiding van de vragenlijst De gebruikte methodologie die bij de steekproef gebruikt werd en de verspreiding van de vragenlijsten, was omwille van organisatorische, budgettaire en culturele redenen lichtjes verschillend voor Franstalig en Duitstalig België enerzijds en Nederlandstalig België anderzijds. In de Franstalige en Duitstalige gebieden werd de vragenlijst eerst via de post aan 500 vrouwelijke ondernemers gestuurd, in hun moedertaal (Frans of Duits). De steekproef werd samengesteld op basis van de verdeling van de zelfstandige en helpende vrouwen per provincie en per activiteitensector (cijfers van de RSVZ, 2001). Hierna volgen twee tabellen waarin de basis van de steekproef wordt weergegeven (Tabel 1) en het detail van de samenstelling van de onderzoekspopulatie (Tabel 2).

8

Louise SAINT-CYR, directrice van de leerstoel « Développement et relève des PME » (Ontwikkeling en oprichting van KMO’s). HEC. e-mail : [email protected]

6


Tabel 1. Referentiepopulatie : verdeling van de zelfstandige vrouwen per provincie en activiteitsector in de Franstalige provincies % van zelfstandige vrouwen Henegouwen Luik Luxemburg

ACTIVITEITSECTOREN

Waals Brabant

Landbouw&Visvangst

3,42 %

4,98 %

5,81 %

20,74 %

Namen 8,25 %

Industrie&Ambacht

8,31 %

6,92 %

8,18 %

8,11 %

8,15 %

Handel

40,03 %

45,93 %

40,69 %

35,18 %

39,67 %

Vrije beroepen

38,30 %

28,95 %

31,81 %

20,85 %

29,64 %

Diensten

9,79 %

13,04 %

13,35 %

14,87 %

14,11 %

Diversen

0,14 %

0,18 %

0,17 %

0,25 %

0,18 %

Totaal

100 %

100 %

100 %

100 %

100 %

Tabel 2. Steekproef : aantal vragenlijsten verstuurd per provincie en activiteitsector Aantal verstuurde vragenlijsten Henegouwen Luik Luxemburg

ACTIVITEITSECTOREN

Waals Brabant

Landbouw&Visvangst

2

8

9

9

6

Industrie&Ambacht

6

11

12

3

6

Handel

28

76

61

14

29

Vrije beroepen

27

48

48

9

21

Diensten

7

22

20

6

10

Namen

Diversen

0

0

0

0

0

Totaal

71

166

150

41

72

Er werd eveneens een elektronische versie van de vragenlijst geïntegreerd op de websites van Amazone, van de Unie voor de Middenstand van Bergen-Henegouwen en van het onderzoekscentrum EGiD van de Universiteit van Luik. Een honderdtal vragenlijsten werden persoonlijk overhandigd of via mail opgestuurd naar vrouwelijke ondernemers die men ontmoet heeft tijdens de hele periode van de enquête. In totaal kregen 600 vrouwelijke ondernemers een vragenlijst. Wij hebben 500 telefonische herinneringen verricht om de vrouwelijke ondernemers ertoe te overhalen de vragenlijst in te vullen en ze ons terug te sturen. In Vlaanderen heeft dit onderzoek gedurende 12 weken online gestaan bij ‘Vacature’. Een gebrek aan promotie en bekendmaking zorgde voor zeer lage respons tijdens de eerste weken. Om de bekendheid van de enquête te vergroten, voorzagen we een link van de websites van KBC, markant en Amazone. Daarnaast verscheen er een artikel in ‘Z.O. Magazine’ van UNIZO waarin verwezen werd naar de enquête. Vacature ondernam eveneens een tweede poging om de enquête meer ruchtbaarheid te geven. Ten slotte opteerden we om de vragenlijst schriftelijk te verspreiden via het vrouwenmagazine ‘Vrouw’, alsook via de post. De vragenlijst verscheen in het mei nummer van ‘Vrouw’, het ledentijdschrift van markant vzw met een oplage van 43.000 exemplaren. Een belangrijke opmerking hierbij is dat niet al deze abonnés zelfstandige ondernemers zijn. De verspreiding via de post gebeurde bij een mannelijk doelpubliek. In totaal schreven we 600 ondernemers aan met de vraag de enquête ingevuld terug te sturen.

7


2.3 Representativiteit van de onderzoekspopulatie Onze gegevensbank bestaat uit 288 ingevulde vragenlijsten (de fout verbonden met de onderzoekspopulatie bedraagt ± 5,63 %) : 131 (45 %) voor Franstalig en Duitstalig België en 157 voor Vlaanderen. Voor Vlaanderen behandelen we hier enkel de vragenlijsten die werden ingevuld door vrouwelijke ondernemers. 2.3.1 Nederlandstalig België Het onderzoeksinstituut SEIN van de Universiteit van Limburg weerhield 323 geldige engquêteformulieren waarvan 157 exemplaren (49%) afkomstig van vrouwelijke en 166 van mannelijke ondernemers. Volgens herkomst - 16% electronisch ingevuld op de website van ‘Vacature’ - 31% afkomstig uit de bijlage van het markant-magazine ‘Vrouw’ - 45% via de post verspreide vragenlijsten - 8% diversen9. De bevraagde vrouwelijke ondernemers geven aan te werken in : - 41% in de handel - 25,5% in diensten en HORECA - 18,6% vrije beroepen - 12,8% in de industrie of de bouw - 2% in de landbouw. 2.3.2 Franstalig en Duitstalig België Voor Franstalig en Duitstalig België hebben we in totaal 131 ingevulde vragenlijsten gekregen, wat overeenkomt met een responsgraad van 22 %. Slechts 11 vragenlijsten werden via e-mail gestuurd (m.a.w. 8 % van het totale aantal respondenten), de 120 andere komen van vrouwen die via gewone post gecontacteerd werden.

Tabel 3. Representativiteit van de Franstalige en Duitstalige Belgische onderzoekspopulatie Populatie (in %)

Sector

Onderzoekspopulatie (in %)

Industrie

14,5

9,2

Diensten

54,8

51,1

Vrije Beroepen

30,7

30,5

Niet vermeld

9,2

Totaal

100,0

100,0

Wij beschikken niet over de verdeling van ontvangen vragenlijsten per provincie. Indien we echter de verdeling van de steekproef per activiteitsector bestuderen, stellen we een ondervertegenwoordiging vast voor de sector industrie. We zullen bijgevolg voorzichtig moeten zijn bij het veralgemenen van de resultaten. 2.4 Analyse van de gegevens De analyse werd gerealiseerd met het programma “Statistical Package for the Social Sciences (SPSS) 11.0”. 9

Ilse Goffin, Mieke Van Haegendoren, Ondernemers : wie zijn ze, wat doen ze, deel 2 : Kwalitatief Onderzoek, SEIN/2003/16

8


Het gebruik van χ² voor het kruisen van de variabelen stelt ons in staat om de hypothese te toetsen die veronderstelt dat de gekruiste variabelen onderling afhankelijk zijn, zonder te vermelden welke de intensiteit en de richting van de correlatie tussen beide is. Vermits er dus geen correlatiemeting kon gebeuren tussen de verschillende niveaus van gekruiste variabelen, hebben wij als bijkomende indicatoren de gestandaardiseerde aangepaste residuen gebruikt. Deze werden berekend als de verhouding tussen de residuen van een cel in een contingenteringstabel (geobserveerde waarde min verwachte waarde) en hun standaardafwijking. Het resultaat wordt uitgedrukt in aantal eenheden (in termen van standaardafwijking) onder of boven het gemiddelde. Een waarde groter dan 2 geeft het bestaan aan van een correlatie tussen twee verschillende niveaus van gekruiste variabelen, waarbij de intensiteit toeneemt met de waarde ervan (het “+” teken duidt op een positieve correlatie tussen beide en het “–” teken op een negatieve correlatie). Wij hebben eveneens de hiërarchische clusteranalyse toegepast, waardoor we relatief homogene groepen konden identificeren in functie van de geselecteerde kenmerken.

9


3. Resultaten van het kwantitatieve onderzoek Wij zullen de onderzoeksresultaten voorstellen volgens de structuur die werd gebruikt voor het opstellen van de vragenlijst. Wij bespreken hier opeenvolgend : de kenmerken van de vrouwelijke ondernemers en hun motivaties om een zelfstandige activiteit op te starten ; de kenmerken van hun ondernemingen, de problemen die zich voordeden bij het oprichtingsproces en de ontwikkeling van hun activiteit en de objectieven die zij hebben vastgelegd ; het thema opleiding : basisopleiding, bijscholingen (in ondernemingsbeheer en/of in het activiteitendomein als zelfstandige), opinies en verwachtingen i.v.m. deze opleidingen ; het thema financiering : financieringsbronnen bij het opstarten van de activiteit, uitgevoerde investeringen, relaties met de boekhouder/acccountant en tenslotte de opinie van de vrouwelijke ondernemers over al deze zaken ; de participatie van de vrouwelijke ondernemingen in de zakelijke netwerken en hun verwachtingen inzake deze netwerken ; hun kennis en opinies over de ondersteunende diensten voor het oprichten en de ontwikkeling van de onderneming. 3.1 Kenmerken van vrouwelijke ondernemers Hieronder volgen de gegevens met betrekking tot de leeftijd, de gezinssituatie, hun statuut vóór het oprichten/overname van de onderneming, de motivaties voor het oprichten van hun onderneming en uiteindelijk hun arbeidstijd. De gegevens met betrekking tot hun opleidingsniveau zullen later worden voorgesteld. 3.1.1 Leeftijd De vrouwelijke ondernemers die hebben geantwoord op onze enquête zijn over het algemeen ouder dan 40 jaar (63 % m.a.w. 181 vrouwen op een totaal van 288), slechts 6,6 % van het totale aantal vrouwen bevindt zich onder grens van 30 jaar. Er dient opgemerkt dat meer dan een derde van de zelfstandige vrouwen zich bevinden in de leeftijdsgroep 40-50 jaar (34,4 % m.a.w. 99 vrouwen op 288). Figuur 1. Leeftijd van de onderneemster Tabel 4. Leeftijd van de onderneemster 4% 7%

Frequentie Percentage % Gecumuleerd < 30 jaar

19

6,6 %

6,6 %

30-39 jaar

87

30,2 %

36,8 %

40-49 jaar

99

34,4 %

71,2 %

50-59 jaar

70

24,3 %

95,5 %

> 60 jaar

12

4,2 %

99,7 %

Onbekend

1

0,3 %

100,0 %

288

100,0 %

Totaal

< 30 jaar

24% 30%

30-39 jaar 40-49 jaar 50-59 jaar

35%

> 60 jaar

3.1.2 Gezinssituatie Op de totaliteit van de 288 vrouwelijke ondernemers is driekwart getrouwd of samenwonend (m.a.w. 216 vrouwen) en heeft 83,3 % een of meerdere kinderen. Indien we iets meer in detail treden bij de samenstelling van hun gezin, stellen we vast dat in de groep van vrouwen met kinderen, 46,5 % (m.a.w. 113 vrouwen op een totaal van 243) twee kinderen hebben. Wij stellen ook vast dat een derde van deze groep drie of meer kinderen heeft. 10


Tabel 5. Gezinssituatie

Frequentie

Percentage

Gehuwd/partner

216

75,0 %

Alleenstaand

53

18,4 %

Gescheiden

15

5,2 %

Weduwe

3

1,0 %

Onbekend

1

0,3 %

288

100,0 %

Totaal

Tabel 6. Kinderen

Frequentie

Percentage

Hebben kinderen

240

83,3 %

Geen kinderen

47

16,3 %

Onbekend

1

0,3 %

288

100,0 %

Totaal

Tabel 7. Aantal kinderen

Figuur 2. Gezinssituatie : kinderen

17% 47 vrouwen zonder kinderen (16,3%)

Frequentie Percentage % Gecumuleerd

40%

240 vrouwen met kinderen (83,3%)

21

7,3 %

7,3 %

18%

3 kinderen

51

17,7 %

25,0 %

2 kinderen

113

39,2 %

64,2 %

7% 2%

1 kind

49

17,0 %

81,3 %

Geen kinderen

47

16,3 %

97,6 %

Onbekend

7

2,4 %

100,0 %

288

100,0 %

Meer dan 3 kinderen

Totaal

geen kinderen 3 kinderen

1 kind > 3 kinderen

2 kinderen Onbekend

Hun echtgenoot of partner werkt in de meeste gevallen in een andere onderneming (52,8 % van de gevallen) maar er dient opgemerkt dat op de 246 koppels, meer dan 1/5 van de echtgenoten/partners vennoten zijn in de onderneming van hun vrouw (21,2 %).

Tabel 8. Activiteit van de echtgenoot/partner

Frequentie

Percentage

Vennoot in de onderneming Meewerkende echtgenoot in de onderneming

61

21,2 %

15

5,2 %

Loontrekkende in de onderneming

3

1,0 %

Werkt in een andere onderneming

152

52,8 %

Huisman

11

3,8 %

Werkzoekende

1

0,3 %

Geen echtgenoot/partner

42

14,6 %

Onbekend

3

1,0 %

Figuur 3. Activiteit van de echtgenoot/partner Helpende echtgenoot 0%

15%

4%

Andere onderneming 5%

288

100,0 %

11

Huisman 1% Werkzoekende

54% Totaal

Loontrekkende in onderneming

21%

Geen partner


3.1.3 Basisopleiding Voor wat de basisopleiding betreft, heeft ongeveer een derde van de vrouwelijke ondernemers een universitaire opleiding of een hogere opleiding van het lange type, een derde heeft een diploma van hoger onderwijs van het korte type en een laatste derde heeft een diploma lager of secundair onderwijs. Figuur 4. Hoogste bekomen diploma Tabel 9. Hoogste bekomen diploma

Frequentie

Percentage

Geen diploma

2

0,7 %

Basisonderwijs

5

1,7 %

Lager secundair

15

5,2 %

Hoger secundair (algemeen)

34

11,8 %

Hoger secundair (technisch)

28

9,7 %

Hoger secundair (kunst)

1

0,3 %

Hoger secundair (beroeps)

17

5,9 %

Hoger onderwijs (korte type, HOKT)

89

30,9 %

Hoger onderwijs (lange type, HOLT)

32

11,1 %

Universitair onderwijs

57

19,8 %

Andere

8

2,8 %

Totaal

288

100,0 %

1% 3% 34%

31%

31% Geen diploma Basis- of secundair onderwijs Hoger onderwijs van het korte type Hoger onderwijs van het lange type of universitair Andere

Er kan ook een verband bestaan met de modaliteiten van de enquête. Het onderzoek op basis van een vragenlijst is een manier om de gegevens te verzamelen die een minder geschoold publiek dikwijls ontmoedigt. Het is interessant op te merken dat de meerderheid van de vrouwen die een diploma secundair onderwijs hebben, een onderneming hebben overgenomen (57 %), in de meeste gevallen een familiale onderneming, terwijl de vrouwen die over een hoger diploma beschikken (universitair of lang type) over het algemeen hun eigen onderneming hebben opgericht (72,7 %). Anders gezegd, het scenario van de oprichting lijkt eerst en vooral toepasbaar op vrouwen met een hoog kwalificatieniveau (althans in onze steekproef), terwijl het scenario van de overname vaker een opportuniteit is voor vrouwen die minder geschoold zijn en die “op het terrein” werden gevormd, meestal in familiale ondernemingen. Tabel 10. Oorsprong van de onderneming in functie van het diploma Onderneming/ Diploma - Oprichting - Overname familiaal - Overname andere Totaal

Secundair (43 resp.)

HOKT

HOLT

(Hoger Onderwijs Korte Type) 55 resp.

(Hoger Onderw. Lange Type, Universiteit) 64 resp.

43% 32%

61,8% 25,8%

72% 12,5%

25%

12,4%

14,8%

100%

100%

100%

12


3.1.4 Beroepssituatie bij het opstarten van de onderneming 66 % van de vrouwen werkten vooraleer hun eigen activiteit te beginnen, de meeste onder hen als loontrekkende in de privé-sector (114 vrouwen op een totaal van 190). Slechts 7,3 % van de vrouwen in onze steekproef waren werkzoekend en 5,6 % huisvrouw. Het overgaan tot het statuut van zelfstandige is voor de meerderheid van de vrouwen in onze steekproef dus geen bruuske overgang vanuit een situatie van werkloze, maar een verandering van statuut als werkende. Tabel 11. Beroepservaring Figuur 5. Beroepservaring Frequentie

Percentage

Zelfstandige (andere onderneming)

29

10,1 %

Loontrekkende in de openbare sector

31

10,8 %

Loontrekkende in de privé-sector

114

39,6 %

Meewerkende echtgenote

16

5,6 %

Werkzoekende

21

7,3 %

Studente

43

14,9 %

Huisvrouw

16

5,6 %

Andere

15

5,2 %

Onbekend

3

1,0 %

Totaal

288

100,0 %

28% werkten niet

66% werkten voor de oprichting

6%

Zelfstandige Loontrekkende privé-sector

10,1% 10,8% 39,6%

5,6%

Loontrekkende openbare sector Meewerkende echtgenote

Wij stellen ook vast dat 61,5 % van alle vrouwelijke ondernemers een onderneming hebben in een activiteitsector waarin ze al een beroepservaring hadden. Tabel 12. Ervaring in de activiteitsector Frequentie

Percentage

Ervaring in de sector

177

61,5 %

Geen ervaring in de sector

108

37,5 %

Onbekend

Totaal

3

1,0 %

288

100,0 %

3.1.5 Motieven waarom vrouwelijke ondernemers een eigen activiteit starten In de literatuur wordt doorgaans een onderscheid gemaakt tussen twee profielen ondernemers in functie van de motieven om een onderneming op te richten : de “pull” groep (oprichting omdat de opportuniteit zich voordoet) en de “push” groep (oprichting uit noodzaak). Deze twee groepen zijn ook terug te vinden bij de vrouwelijke ondernemers van onze steekproef, maar we hebben dit niet verder uitgediept. We pasten als methodologie de hiërarchische clusteranalyse toe. Deze procedure maakt het mogelijk op basis van geselecteerde eigenschappen relatief homogene groepen te definiëren. Aan de hand van een algoritme wordt ieder geval (of elke variabele) beschouwd als een aparte, volwaardige categorie en worden nadien de verschillende resultaatcategorieën gecombineerd om hun aantal te verminderen. Het algoritme steunt op het begrip “afstand” tussen de clusters (over het algemeen het gemiddelde van de afstanden tussen de elementen van de verschillende groepen).

13


In onderhavig geval tracht de clusteranalyse een antwoord te formuleren op vragen als : “kunnen er in de populatie van vrouwelijke ondernemers groepen worden geïdentificeerd in functie van de manier waarop ze een onderneming oprichtten/overnamen ?”. Deze analyse maakt het mogelijk een typologie van vrouwelijke ondernemers te bepalen in functie van hun startmotivatie (factoren van oprichting/overname van de onderneming). Ze kan bijgevolg ook helpen om de maatregelen te definiëren die moeten worden ingevoerd en om voor de verschillende geïdentificeerde segmenten de instrumenten van sensibilisering te ontwikkelen. Wanneer de hiërarchische clusteranalyse wordt toegepast op 4 afzonderlijke eigenschappen vinden we de klassieke typologie terug: -

-

-

Enerzijds het “pull” profiel : deze vrouwen werden door verschillende factoren tot de opportuniteit aangetrokken om een onderneming op te richten (behoefte aan autonomie, persoonlijke verwezenlijking, wens om zelf het werk te organiseren, geloof in een product/dienst, zin om een opportuniteit te grijpen of een uitdaging aan te gaan). Anderzijds het “push” profiel : bij de factoren die deze vrouwen ertoe gebracht hebben hun eigen job op te richten vinden we het begrip “noodzaak” terug (werkloosheid, familiale redenen, geen toekomstperspectief, conflicten of een gebrek aan vooruitzichten in de vorige job, overlijden van een naaste en overname van de activiteit). Men zou zich kunnen afvragen waarom het gebrek aan ondoordringbare alhoewel transparente maar niet zichtbare carrièremogelijkheden aan promotievooruitzichten in het “push” profiel worden opgenomen. Er bestaat inderdaad bij de start een ontevredenheid over de huidige situatie, maar ook de wil om niet in deze situatie te blijven zitten en zelf de toekomst in handen te nemen. In de literatuur over het vrouwelijke ondernemerschap wordt deze factor geassocieerd met de categorie “push”. Het grootste deel van de vrouwelijke ondernemers (80 %) van onze steekproef behoren tot het “pull” profiel (230 vrouwen op 288), terwijl het “push” profiel slechts voor 15 % van de gevallen geldt. 15 profielen zijn niet identificeerbaar. Dit moet in verband gebracht worden met de beroepssituatie aan de start. De meeste vrouwen van onze steekproef hadden overigens een job op het ogenblik dat ze beslisten hun bedrijf op te richten. Tabel 13. Profiel van de vrouwelijke ondernemer in functie van haar startmotivatie

Profiel “PULL” Profiel “PUSH” Niet identificeerbaar Totaal

Abs 230 43 15 288

Col % 79,9 % 14,9 % 5,2 % 100,0 %

Bij de motieven om een onderneming op te richten, wordt als belangrijkste factor de behoefte aan professionele autonomie vernoemd (82 % van de vrouwelijke ondernemers beschouwen dit als een belangrijke factor voor de oprichting). Meteen daarna volgt de behoefte aan persoonlijke verwezenlijking (229 vrouwen schuiven dit als belangrijke factor naar voor) en de wens om zelf het werk te organiseren (226 vrouwen vermelden dit als belangrijk motief voor de oprichting van een onderneming). De invloed van derde personen blijkt echter geen doorslaggevende factor te zijn. Slechts 26 % van de vrouwelijke ondernemers vermelden deze factor (met name 74 vrouwen op 288). Er is hierop echter wel één grote uitzondering :

14


51 % van de vrouwelijke ondernemers vermelden dat hun echtgenoot of partner een grote invloed gehad heeft op hun beslissing om een activiteit te starten ; een derde geeft aan dat de partner een “beslissende invloed” had.

Tabel 14. De motieven van vrouwelijke ondernemers om een onderneming op te richten/over te nemen (Multiple choice vragen – indeling van de vrouwen in functie van de aangehaalde factoren)

Was een belangrijke reden tot oprichting

Motieven

Was geen reden tot oprichting of een verwaarloosbare factor

Abs.

In %

Abs.

In %

Behoefte aan professionele autonomie Behoefte aan persoonlijke verwezenlijking Wens om zelf het werk te organiseren

237 229 226

82,3 % 79,5 % 78,5 %

47 53 58

16,3 % 18,4 % 20,1 %

Een uitdaging aangaan

185

64,2 %

98

34,0 %

Geloof in een product/dienst

154

53,5 %

123

42,7 %

Opportuniteit

131

45,5 %

150

52,1 %

Familiale redenen

125

43,4 %

156

54,2 %

Invloed van de omgeving

74

25,7 %

207

71,9 %

Beperkte promotiemogelijkheden

60

20,8 %

216

75,0 %

Werkzoekende

37

12,8 %

242

84,0 %

Conflict in de vorige job

20

6,9 %

260

90,3 %

Verhuizing

10

3,5 %

268

93,1 %

Naast de beschrijving van de motieven bij de vrouwelijke ondernemers is het interessant na te gaan of de vrouwelijke ondernemers verschillende eigenschappen vertonen afhankelijk van de factoren die er hen toe brachten een activiteit te starten (“pull” versus “push” factoren). De vrouwen die hun onderneming oprichtten als gevolg van “pull” motieven (die tot de oprichting van een onderneming werden aangetrokken) zijn doorgaans blijkbaar jonger dan de vrouwen die werden geduwd om deze richting in te slaan. Op een totaal van 203 vrouwen die beantwoorden aan het “pull” profiel zijn er inderdaad 132 vrouwen (of 57,4 %) 40 jaar of ouder. Deze proportie is kleiner dan wanneer we het totale aantal vrouwen uit de steekproef in overweging nemen. 36 van de 43 vrouwen met het “push” profiel situeren zich daarentegen in deze leeftijdscategorie. Bij de vrouwen jonger dan 30 jaar en de vrouwen tussen de 30 en 39 jaar vinden we respectievelijk 7,4 % en 34,8 % van de vrouwen die beantwoorden aan het “pull” profiel. Deze percentages zijn hoger dan wanneer we de volledige steekproef van vrouwelijke ondernemers in overweging zouden nemen. Tabel 15. Motieven bij de oprichting/overname van een onderneming in functie van de leeftijd

Leeftijd

Pull (17 resp.)

Push (2 resp)

< 30 jaar 30-39 jaar > 40 jaar Totaal

7,4% 34,8% 57,5% 100%

4,7% 11,6% 83,7% 100%

15

Niet identificeerbaar Totaal (19 resp.) 6,6% 13,3% 30,2% 86,7% 62,8% 100% 0,3%


Er valt eveneens te noteren dat de vrouwen die tot de oprichting van een onderneming worden aangetrokken in de meeste gevallen in koppel leven (78,3 %, of een grotere proportie dan de proportie koppels in de volledige populatie van vrouwelijke ondernemers die 75 % bedraagt). Tabel 16. Motieven voor de oprichting/overname van een onderneming in functie van de gezinssituatie P rofiel afha nk elijk v a n startfa ctore n

G e h uw d /ko p pe l

P U18 LL 0

24 P U SH

C ol %

78 ,3%

5 5 ,8 %

8 0 ,0 %

2,5

-3 ,2

,5

A d jus ted A nder

C ol %

19

3

71

4 4 ,2 %

2 0 ,0 %

2 4,7 %

-2 ,6

3 ,2

-,4

1

0

0

1

,4%

,0%

,0%

,3%

-,2

A bs C ol %

,5

-,4

23 0

43

15

28 8

1 00 ,0 %

1 0 0,0 %

1 00 ,0%

10 0 ,0%

A d jus ted T otaa l

A bs C ol %

7 5,0 %

49

A d jus ted N iet v erm eld

T o ta al 21 6

21 ,3%

A bs B urg erlijke sta nd

N iet te 12 id e ntificeren

A bs

In de volgende tabel vindt men het detail van het profiel van de vrouwelijke ondernemers die hun activiteit startten als gevolg van “pull” factoren en van de vrouwen met het “push” profiel. Tabel 17. Profiel van de vrouwelijke ondernemer afhankelijk van haar startmotieven Jonger dan 30 jaar Van 30 tot 39 jaar 40 jaar en ouder Niet meegedeeld Gehuwd / Koppel Burgerlijke staat vrouwelijke Andere ondernemer Niet meegedeeld Ja Kinderen Neen Niet meegedeeld Zelfstandige / meewerkende echtgenote Loontrekkende Vorige beroepssituatie Andere Niet meegedeeld Ja Werkervaring in de activiteitensector Neen Niet meegedeeld Tot 40 u Tussen 40 en 50 u Arbeidsduur Tussen 50 en 60 u Meer dan 60 u Niet meegedeeld Secundair onderwijs Hoger onderwijs van het korte type Niveau van diploma Hoger onderwijs van het lange type / universiteit Andere Totaal Leeftijd vrouwelijke ondernemer

16

Profiel « PULL » Abs

Lijn %

Col %

Profiel “PUSH” Abs

Lijn %

Col %

17 80 132 1 180 49 1 190 39 1 30 125 73 2 145 83 2 47 59 64 57 3 81 70 73

89,5 % 94,1 % 78,6 % 100,0 % 88,2 % 72,1 % 100,0 % 84,1 % 84,8 % 100,0 % 75,0 % 86,8 % 83,9 % 100,0 % 84,3 % 83,8 % 100,0 % 70,1 % 90,8 % 86,5 % 90,5 % 75,0 % 83,5 % 85,4 % 84,9 %

7,4 % 34,8 % 57,4 % 0,4 % 78,3 % 21,3 % 0,4 % 82,6 % 17,0 % 0,4 % 13,0 % 54,3 % 31,7 % 0,9 % 63,0 % 36,1 % 0,9 % 20,4 % 25,7 % 27,8 % 24,8 % 1,3 % 35,2 % 30,4 % 31,7 %

2 5 36 24 19 36 7 10 19 14 27 16 20 6 10 6 1 16 12 13

10,5 % 5,9 % 21,4 % 11,8 % 27,9 % 15,9 % 15,2 % 25,0 % 13,2 % 16,1 % 15,7 % 16,2 % 29,9 % 9,2 % 13,5 % 9,5 % 25,0 % 16,5 % 14,6 % 15,1 %

4,7 % 11,6 % 83,7 % 55,8 % 44,2 % 83,7 % 16,3 % 23,3 % 44,2 % 32,6 % 62,8 % 37,2 % 46,5 % 14,0 % 23,3 % 14,0 % 2,3 % 37,2 % 27,9 % 30,2 %

6 230

75,0 % 84,2 %

2,6 % 100,0 %

2 43

25,0 % 15,8 %

4,7 % 100,0 %


3.1.6 Uurrooster en activiteiten buiten de werkuren De meeste vrouwen van onze steekproef leven in koppel en 83 % van hen heeft kinderen. Dit brengt er ons toe te denken dat vrouwelijke ondernemers naast hun beroepsactiviteit doorgaans een zeer druk gezinsleven leiden. Deze stelling wordt overigens bevestigd wanneer we analyseren hoe ze hun tijd tussen hun beroepsactiviteit en hun privé-leven verdelen. De tijd die aan de beroepsactiviteit wordt besteed, ligt zeer hoog : 76 % van deze vrouwen werkt meer dan 40 uur per week in hun onderneming ; de meeste vrouwen werken zelfs tussen de 50 en 60 uur/week in hun zaak 10. Deze informatie doet uiteraard twijfels rijzen omtrent de stelling dat het statuut van zelfstandige de mogelijkheid biedt beroepsactiviteit en privé-leven beter te verzoenen. Interviews maakten duidelijk dat het statuut interessant is omdat de autonomie de mogelijkheid geeft volgens een flexibel uurrooster te werken, maar men mag daarom zeker niet denken dat men minder uren werkt. Figuur 6. Aantal uur/week gewerkt in de onderneming 3,8 %

3,8 %

18

6,3 %

10,1 %

Tussen 30 en 40 uur

40

13,9 %

24,0 %

Tussen 40 en 50 uur

70

24,3 %

48,3 %

Tussen 50 en 60 uur

78

27,1 %

75,3 %

Meer dan 60 uur

65

22,6 %

97,9 %

6

2,1 %

100,0 %

288

100,0 %

Niet gekend

% cumul

Minder dan 20 uur

Totaal

%

Meer dan 60 uur

11

Tussen 20 en 30 uur

Tussen 50 en 60 uur

Minder dan 20 uur

100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Tussen 40 en 50 uur

Percentage

Tussen 30 en 40 uur

% Gecumul.

Frequentie

Tussen 20 en 30 uur

Tabel 18. Aantal uur/week gewerkt in de onderneming

De vrouwen werken het meeste uren per week voor hun onderneming in de dienstensector. 55 % van de vrouwen met een bedrijf in de dienstensector presteren inderdaad meer dan 50 uur per week (in vergelijking met 49,7 % voor alle sectoren samen). Bij de vrije beroepen geven de vrouwen meestal aan dat ze gemiddeld tussen de 40-50 uur per week werken.

10

Het is interessant een parallel te trekken met de globale statistieken over de arbeidstijd. Volgens een enquête van 1998 zou 45 % van de vrouwen minder dan 36 uur per week werken. Voor mannen gaat het hier slechts om 11 %. Er zijn ook meer mannen dan vrouwen die meer dan 41 uur per week werken (18 % bij de mannen en 10 % bij de vrouwen. Béatrice VAN HAEPEREN (2000), Formes d’emploi et flexibilité du marché du travail : évolutions récentes en Belgique, Analyse économique et prévisions (Vormen van arbeid en flexibiliteit op de arbeidsmarkt : recente evoluties in België, Economische analyse en vooruitzichten), juni 2000, p. 129.

17


Tabel 19. Arbeidstijd in functie van de activiteitsector Activiteitsector Industrie

16

7

69

37,1 %

19,3 %

23,2 %

53,8 %

24,0 %

1,9

-2,2

-,2

2,6

4

41

24

1

70

11,4 %

24,0 %

34,8 %

7,7 %

24,3 %

-1,9

-,2

2,3

-1,4

8

54

12

4

78

22,9 %

31,6 %

17,4 %

30,8 %

27,1 %

-,6

2,1

-2,1

,3

9

40

15

1

65

25,7 %

23,4 %

21,7 %

7,7 %

22,6 %

Adjusted Residual

,5

,4

-,2

-1,3

Abs

1

3

2

0

6

2,9 %

1,8 %

2,9 %

,0 %

2,1 %

-,5

Col % Abs Col % Adjusted Residual

Arbeidstijd

Abs Tussen 50 en 60 uur

Col % Adjusted Residual Abs

Meer dan 60 uur

Niet vermeld

Col %

Col %

,3

-,5

,5

35

171

69

13

288

100,0 %

100,0 %

100,0 %

100,0 %

100,0 %

Adjusted Residual Totaal.

Totaal

33

Adjusted Residual Tussen 40 en 50 uur

Andere

13

Abs Tot 40 uur

Vrije Beroepen

Diensten

Abs Col %

59,4 % van de vrouwelijke ondernemers verklaren dat hun belangrijkste activiteiten buiten de onderneming betrekking hebben op het gezin en op de opvoeding van de kinderen. Tabel 20. Hoofdactiviteit buiten de onderneming

Frequentie

%

Zorg en opvoeding kinderen/gezin

171

59,4 %

Vorming

19

6,6 %

Hobby

24

8,3 %

Andere bezoldigde activiteit

16

5,6 %

Sociaal vrijwilligerswerk

21

7,3 %

Niet gekend

37

12,8 %

Totaal

288

100,0 %

De arbeidsduur van de vrouwelijke ondernemers blijkt ook af te hangen van de motieven die hen ertoe gebracht hebben hun eigen onderneming op te richten. De vrouwen die de meeste tijd aan hun onderneming besteden behoren tot de “pull” groep (oprichting om redenen als persoonlijke verwezenlijking, de wens om een uitdaging aan te gaan, geloof in een product, enz.) : 52,6 % van de vrouwen uit deze groep verklaren meer dan 50 uur per week aan hun onderneming te besteden. Slechts 20 % van hen werkt daarentegen minder dan 40 uur/week. De situatie bij de vrouwen met motieven uit de “push” categorie zijn echter omgekeerd (problemen in hun vorige job, werkloosheid, enz.) : 46,5 % van deze vrouwen besteedt minder dan 40 uur per week aan hun onderneming (meer bepaald 20 vrouwen op een totaal van 43), 37 % (16 vrouwen) werkt meer dan 50 uur per week.

18


Tabel 21. Arbeidsduur in functie van het ondernemersprofiel en uitgaande van de startmotieven

Arbeidstijd/ Ondernemerprofiel

Pull (47 resp.)

Push (20 resp.) 46,5%

Niet identificeerbaar (2 resp.) 13,3%

Totaal (69 resp.) 24%

< 40 uren

20,4%

40-50 uren

25,5%

14%

33,3%

24,3%

50-60 uren

27,8%

23,3%

26,7%

27,1%

> 60 uren

24,8%

14%

13,3%

22,6%

Niet vermeld Totaal

1,3% 100%

2,3% 100%

13,3% 100%

2,1% 100%

Uiteindelijk hangt het aantal uren dat gepresteerd wordt in het kader van hun zelfstandige activiteit ook samen met de plaats waar de vrouwelijke ondernemers werken : ze besteden minder tijd aan hun onderneming wanneer ze hun activiteit thuis uitoefenen. Tabel 22. Arbeidsduur in functie van de plaats waar de onderneming gevestigd is

Arbeidstijd/ Vestiging van ondernemer < 40 uren

Thuis (39 resp.)

Elders (18 resp.)

Niet (12 resp.) identificeerbaar

(Totaal) (69 resp.)

28,3%

19,1%

21,4%

(24%)

40-50 uren

21%

34%

16,1%

(24,3%)

50-60 uren

26,8%

18,1%

42,9%

(27,1%)

> 60 uren

21%

27,7%

17,9%

(22,6%)

Niet vermeld Totaal

1,3% 100%

2,3% 100%

1,8% 100%

(2,1%) (100%)

19


3.2 Profiel van de ondernemingen door vrouwen geleid We groeperen hier de informatie over de ondernemingen die door de vrouwen uit onze steekproef worden geleid : activiteitsector, juridisch statuut, oprichting of overname, statuut van de ondernemer, aantal werknemers, arbeidsplaats en streefdoelen voor de onderneming. 3.2.1 Activiteitsector Zoals vastgesteld in talrijke andere statistische onderzoeken over het ondernemerschap bij vrouwen (en de werkgelegenheid van vrouwen in het algemeen), wijzen onze resultaten op een concentratie van zelfstandige vrouwen in bepaalde activiteitsectoren : 83,4 % van de vrouwelijke ondernemers zitten in drie hoofdsectoren : handel (30,9 %), dienstensector (22,6 %) en vrije beroepen (24 %). Als men de cijfers van de RSVZ (zonder onderscheid tussen mannen en vrouwen) vergelijkt, dan ziet men dat er in onze steekproef een ondervertegenwoordiging is van de sector Landbouw en Visvangst (10 % van de zelfstandigen), van de sector Industrie en Ambachten (20,1 % van de zelfstandigen). Omgekeerd is er echter een oververtegenwoordiging van de dienstensector die voor de RSVZ slechts 8,7 % van de zelfstandigen vertegenwoordigt, maar 22,6 % van onze steekproef. Tabel 23. Activiteitssector

Frequentie

%

Landbouw en visvangst

6

2,1 %

Industrie / Ambachten

17

5,9 %

Bouw

12

4,2 %

Handel

89

30,9 %

Doelsector

17

5,9 %

Diensten

65

22,6 %

Vrije beroepen

69

24,0 %

Andere

11

3,8 %

Niet gekend

Totaal

2

0,7 %

288

100 %

3.2.2 Juridisch statuut Ter herinnering, er bestaan twee mogelijke vormen van ondernemerschap : het ondernemerschap als natuurlijke persoon met betrekking tot de zelfstandigen ; met andere woorden de personen die beslist hebben voor eigen rekening te werken ; het ondernemerschap als rechtspersoon waarbij men een afzonderlijke juridische entiteit creërt (NV, BVBA, enz.). Wat het juridische statuut van hun ondernemingen betreft, hebben de helft van de vrouwelijke ondernemers uit onze steekproef (51 % op een totaal van 288) ervoor gekozen om zich als natuurlijke persoon te vestigen, terwijl de andere helft (49 %) een handelsvennootschap heeft opgericht. Onder de vrouwen die voor de tweede oplossing hebben gekozen heeft de meerderheid een besloten vennootschap met beperkte aansprakelijkheid opgericht (BVBA/EVBA) (namelijk 66 vrouwen op 115), een groot deel koos ook voor het statuut van naamloze vennootschap (39 vrouwen op 115 hebben namelijk een NV opgericht).

20


Tabel 24. Juridisch statuut

Frequentie

Percentage

NV

39

13,5 %

BVBA/EVBA

66

22,9 %

CVBA

3

1,0 %

CVOHA

0

0,0 %

VCN

1

0,3 %

GCV

5

1,7 %

VZW

1

0,3 %

Onderneming als natuurlijke persoon

147

51,0 %

Andere

29

10,30 %

Niet gekend

4

1,4 %

288

100 %

Totaal

Men weet bovendien 11, dat eind 2001 België 376.659 BTW-plichtigen telde (natuurlijke personen) waarvan 27 % vrouwen en 271.000 KMO’s waarvan 17 % uitsluitend door vrouwen werden geleid, 70 % door mannen en 23 % door zowel mannen als vrouwen. 3.2.3 Oprichting van de onderneming Meer dan de helft van de ondernemingen die door deze vrouwelijke ondernemers worden geleid zijn jong : 59,4 % opgericht na 1990. Slechts 11,8 % van de ondernemingen die door vrouwen worden geleid, werden opgericht of overgenomen vóór 1980. Tabel 25. Datum van oprichting / overname

Frequentie Percentage

Vóór 1960

2

0,7 %

Tussen 1960 en 1969

6

2,1 %

Tussen 1970 en 1979

26

9,0 %

Tussen 1980 en 1989

78

27,1 %

Tussen 1990 en 1999

125

43,4 %

Na het jaar 2000

46

16,0 %

Niet gekend

5

1,7 %

288

100 %

Totaal

11

“Centre de Recherche PME et d’entrepreneuriat”, Ulg en Instituut van de Onderneming EHSAL – KU Brussel, “Entrepreneuriat féminin en Wallonie”, september 2003, pp. 13-14.eptember 2003september 2003, p.13-14.

21


Figuur 7. Datum van oprichting / overname 100% 90% 80% 70% 60% %

50% 40%

Gecumuleerd %

30% 20% 10%

Tu Na ss 2 en 00 Tu 19 0 ss 90en 9 Tu 19 9 ss 80 en -8 Tu 19 9 ss 70en 7 19 9 60 Vo 6 9 or 19 60

0%

Wat de oorsprong van deze ondernemingen betreft, stellen we vast dat 60 % door de vrouwen zelf werd opgericht. Eén vijfde (23 %) zit in een scenario van overname van een familiebedrijf en 17 % in een scenario van overname van een andere onderneming.

Tabel 26. Oorsprong van de onderneming

Frequentie

Percentage

Oprichting

169

58,7 %

Overname van de (schoon-)ouders

57

19,8 %

Overname van het familiebedrijf

9

3,1 %

Overname van een andere onderneming

50

17,4 %

Niet gekend

3

1,0 %

288

100 %

Totaal

3.2.4 Statuut in de onderneming 79,2 % van de vrouwelijke ondernemers uit onze steekproef oefenen hun activiteit in hoofdberoep uit (73 % van de zelfstandige mannen en vrouwen 12), 10 % in bijberoep (20 % van de zelfstandige mannen en vrouwen 13) en 10 % als meewerkende echtgenoot.

12 13

RSVZ, 2003 http ://www.RSVZ.be/nl/tools/statistics/index.htm RSVZ, 2003

22


Figuur 8. Hoofdberoep (indien zelfstandig in bijberoep)

Tabel 27. Uitoefening van de zelfstandige activiteit 88 7 Frequentie

%

In hoofdberoep

228

79,2 %

In bijberoep

31

10,8 %

Als meewerkende echtgenoot

28

9,7 %

Niet gekend

1

0,3 %

288

100,0 %

Totaal

Niet gekend Andere

5

Student

3

Gepensioneerd Loontrekkende openbare sector Loontrekkende privésector

In België zijn er 120.000 meewerkende echtgenoten aangegeven waarvan 95 % vrouwen 14 zijn. De ondervraagde vrouwelijke ondernemers lijken de zaken liever alleen aan te pakken : 68,4 % van hen hebben immers geen enkele vennoot. Op 91 vrouwen die echter hun onderneming met een vennoot hebben opgericht, hebben 70 ervan het gedaan met één enkele vennoot, in de meeste gevallen met hun echtgenoot of partner (61 vrouwen op 91). Figuur 9. Deelname in de onderneming Tabel 28. Vrouwen in een vennootschap

Frequentie

Percentage

Gelijk

Vrouwen die één vennoot of meerdere vennoten hebben

91

31,6 %

Geen vennoten

197

68,4 %

26,4%

Meerderheid Niet gekend

100 %

22,0% 4,4%

Totaal

288

47,3%

Minderheid

Laten we eveneens opmerken dat slechts 20 vrouwen, met één of meerdere vennoten, meerderheidseigenaars zijn van hun onderneming. De helft van de vrouwen die een vennootschap hebben, delen de eigendom met een andere vennoot, het vaakst met de echtgenoot. 3.2.5 Omvang van de onderneming en aantal werknemers De vaststelling uit onze literatuurstudie volgens dewelke de meerderheid van de vrouwen kleine en middelgrote ondernemingen leiden (KMO’s) en zelfs zeer vaak zeer kleine ondernemingen (ZKO’s) blijkt ook uit onze resultaten. 49,7 % van de vrouwelijke ondernemers uit onze steekproef hebben namelijk geen personeel in dienst en van de werkgeefsters zijn er 124 op 137 die 1 tot 10 werknemers in loondienst hebben.

14

RSVZ, 2003

23


Figuur 10. Aantal werknemers in de onderneming

Frequentie Percentage Gecum. % 143

49,7 %

49,7 %

1 tot 10 werknemers

124

43,1 %

92,7 %

11 tot 50 werknemers

10

3,5 %

96,2 %

> 50 werknemers

3

1,0 %

97,2 %

Niet gekend

8

2,8 %

100 %

288

100 %

Totaal

Percentage Gecum. %

0w

Geen enkele werknemer

100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% er kn em er s va n1 tot 10 va n1 1 > tot 50 50 we rkn em er s Ni et ge ke nd

Tabel 29. Aantal werknemers

We zullen verder zien dat deze omvangsfactor een invloed zou kunnen hebben op de toegang tot financiering. De studie toont bovendien ook aan dat vrouwen in het algemeen de omvang van hun onderneming niet wensen te vergroten. Uit de analyse van de kwalitatieve gegevens zal blijken dat dit vaak te maken heeft met de wil om privé-leven en beroepsleven met elkaar te verzoenen maar ook om alleen meester aan boord te blijven, zonder compromissen te moeten sluiten of personeel te beheren. Het feit dat ze geen personeel in dienst hebben, heeft voornamelijk te maken met het feit dat ze thuis werken. Van de vrouwenbevolking die thuis werkt, hebben 61 % onder hen geen werknemers in dienst (terwijl van het geheel van vrouwelijke ondernemers, slechts 49,7 % geen enkele werknemer heeft). 3.2.6 Arbeidsplaats Men moet opmerken dat 48 % van de ondervraagde vrouwelijke ondernemers thuis werken. Op basis van dit resultaat is het interessant zich af te vragen wat vrouwelijke ondernemers aanzet om voor deze oplossing te kiezen. We hebben deze variabele dus gekruist met de gegevens betreffende de activiteitsector, het aantal werknemers in de onderneming, het al dan niet bestaan van vennoten en het type uitgeoefende activiteit. Wat de activiteitsector betreft, stellen we vast dat de vrouwen die een vrij beroep uitoefenen meer geneigd zijn om thuis te werken, in tegenstelling tot de zelfstandigen van de dienstensector. Want 30,4 % van de vrouwen die thuis werken, oefenen een vrij beroep uit en dit percentage ligt ruim hoger dan de verhouding vrije beroepen op het totale aantal vrouwelijke ondernemers (namelijk 24 %). De situatie in de dienstensector is omgekeerd : 65 % van de vrouwen die buitenshuis werken, werken in deze sector terwijl de dienstensector 59 % van het totaal van de ondernemingen uitmaakt die door vrouwen worden geleid. De resultaten betreffende het type activiteit dat wordt uitgeoefend tonen aan dat de vrouwen die in hoofdberoep zelfstandige zijn het vaakst buitenshuis werken, in tegenstelling tot de vrouwen die hun activiteit in bijberoep uitoefenen. 89,4 % van de vrouwen die een onderneming hebben buiten hun woonplaats zijn zelfstandige in hoofdberoep (terwijl dit percentage 79,2 % bedraagt wanneer men het totale aantal vrouwelijke ondernemers beschouwt).

24


Wat het al dan niet hebben van vennoten in de onderneming betreft, is onze steekproef te klein om er conclusies uit te kunnen trekken, maar dit zou waarschijnlijk de keuze van de arbeidsplaats van de vrouwelijke ondernemers niet beïnvloeden. Tabel 30. De plaats van de onderneming afhankelijk van de sector, de omvang van de onderneming, het bestaan van vennoten en het type activiteit Plaats Thuis (138 resp.) onderneming Per sector - Industrie 11,6% - Diensten 52,9% - Vrije Beroepen 30,4% - Ander 5,1% Totaal (100) Per aantal werknemers - Geen 60,9% - Van 1 tot 10 35,5% - Van 11 tot 50 0,7% - > 50 3,2% - geen gegevens 2,1% Totaal (100) Vennoten - Eén of meer 27,5% - Geen 72,5% Totaal (100) Per type activiteit - Meewerkende 10,1% - In hoofdberoep 75,4% - In bijberoep 14,5% Totaal (100)

Buitenhuis (94 resp.)

Niet identificeerbaar Totaal (56 resp.) (288 resp.)

6,4% 64,9% 23,4% 5,3% (100)

23,2% 66,1% 8,9% 1,8% (100)

12,2% 59,4% 24% 4,5% (100)

31,9% 56,4% 6,4% 3,6% (100)

51,8% 39,3% 5,4% 1% 2,8% (100)

49,7% 43,1% 3,5% 1% 2,8% (100)

31,9% 68,1% (100)

41,1% 58,9% (100)

31,6% 68,4% (100)

4,3% 89,4% 6,4% (100)

17,9% 71,4% 8,9%

9,7% 79,2% 10,8% (100)

3.2.7 Objectieven van de vrouwelijke ondernemers Om het deel profiel van de ondernemingen af te sluiten, gaan wij ons buigen over de objectieven die de vrouwelijke ondernemers hebben voor hun onderneming. In tegenstelling tot de mythen die de ronde doen over het thema en die willen dat de vrouwelijke ondernemers minder “ambitieus” zijn dan de mannen, geven de meeste vrouwen van onze steekproef als voornaamste objectieven voor hun onderneming : De toename van de omzet (191 vrouwen op 288 zien dit als het voornaamste objectief, m.a.w. 66,3 %) En de verhoging van de winst (186 vrouwen op 288 vermelden dit als voornaamste objectief voor hun onderneming). Tabel 31.

Objectieven

Toename van de omzet Verhoging van de winst Diversificatie van de klantenportfolio Diversificatie van het aanbod Behoud van de huidige situatie Toename investeringen Groei personeelsbestand Internationalisering Overdracht van de onderneming Toename investeringen in R&D Kapitaalsopeningen Andere

Objectief voor de onderneming (frequentie)

Objectief voor de onderneming (percent.)

191 186 94 87 82 82 54 26 25 19 7 10

66,3 % 64,6 % 32,6 % 30,2 % 28,5 % 28,5 % 18,8 % 9,0 % 8,7 % 6,6 % 2,4 % 3,5 %

25


We stellen hier duidelijk de groeiobjectieven vast. Er dient evenwel opgemerkt dat slechts 19 %, dus één op vijf, wenst dat er een toename zou zijn van het personeelsbestand, m.a.w. een groei van de onderneming. En meer nog, slechts 9 % van de geïnterviewde vrouwen heeft exportobjectieven. Wij wilden weten of de keuze in objectieven voor de onderneming te maken had met het feit dat men werkgever is of niet. Als gevolg van de gekruiste analyse van de gegevens, die overeenstemmen met deze twee variabelen, konden we vaststellen dat vrouwelijke ondernemers die over personeel beschikken eerder geneigd zijn om een toename van de omzet, de groei van het personeelsbestand en van de investeringen in onderzoek en ontwikkeling aan te geven als voornaamste objectieven. Tabel 32. Objectieven voor de onderneming in functie van haar omvang (namelijk aantal werknemers)

Groei omzetcijfer Toename personeelsbestand

Objectieven

Verhoging van de winst Behoud huidige situatie Diversificatie aanbod Diversificatie klantenportfolio Groei investeringen R&D Groei investeringen Internationalisering Overdracht van de onderneming Kapitaalsopeningen Andere

Totaal

Bestaan van werknemers in de onderneming Totaal Neen Ja Niet meegedeeld Abs Col % Abs Col % Abs Col % Abs Col % 87 65,4 % 101 77,1 % 3 42,9 % 191 70,5 % (+2.5) 17 12,8 % 36 27,5 % 1 14,3 % 54 19,9 % (+3.1) 80 60,2 % 103 78,6 % 3 42,9 % 186 68,6 % 46 34,6 % 35 26,7 % 1 14,3 % 82 30,3 % 40 30,1 % 46 35,1 % 1 14,3 % 87 32,1 % 47 35,3 % 45 34,4 % 2 28,6 % 94 34,7 % 4 3,0 % 14 10,7 % 1 14,3 % 19 7,0 % (+2.4) 38 28,6 % 44 33,6 % 82 30,3 % 13 9,8 % 12 9,2 % 1 14,3 % 26 9,6 % 13 9,8 % 10 7,6 % 2 28,6 % 25 9,2 % 5 3,8 % 2 1,5 % 7 2,6 % 4 3,0 % 6 4,6 % 10 3,7 % 133 100,0 % 131 100,0 % 7 100,0 % 271 100,0 %

26


3.3 Obstakels bij het opstarten van de activiteit Een van de objectieven van dit onderzoek was het duidelijk definiëren van de factoren die door de vrouwelijke ondernemers als obstakels bij de oprichting van een onderneming werden aangevoeld. Sommige van deze obstakels hebben niks te maken met het geslacht maar alles met het statuut van zelfstandige en de realiteit van de kleine ondernemingen. Andere lijken inderdaad meer verband te houden met het geslacht. 3.3.1 Categorisering van de remmen bij de oprichting We gaan op dezelfde manier te werk als voor de motivaties bij de oprichting (door een clusteranalyse van het hiërarchische type). Wij konden verschillende profieltypes van de vrouwelijke ondernemers definiëren op basis van de remmen (m.a.w. de problemen voorgekomen bij het opstarten/overnemen van de onderneming). Daaruit volgt een typologie op drie niveaus : -

-

de vrouwen die financiële problemen kenden (toegang tot financiering) ; de vrouwen die geconfronteerd werden met relationele en/of individuele obstakels (gebrek aan ondersteuning vanwege de beroepsorganisaties, de zakennetwerken of de nabije omgeving / aversie voor het risico, gebrek aan specifieke competenties of kennis) ; de vrouwen die remmen kenden in het kader van hun “tijdsbeheer” (verzoening tussen hun privé-leven en hun beroepsleven, administratieve beslommeringen).

Een meerderheid van de vrouwelijke ondernemers heeft financiële problemen gekend (193 op 288). Daarna komen de vrouwen die “relationele en/of individuele” problemen hebben gekend (70) en vervolgens de vrouwen met problemen van “tijdsbeheer” (10). 15 profielen konden niet worden geïdentificeerd. Tabel 33. Profiel van de onderneemster in functie van de remmen bij het opstarten Abs 193 70 10 15 288

Financiële problemen Relationele en/of individuele problemen Problemen van het type “tijdsbeheer” Niet identificeerbaar Totaal

Col % 67,0 % 24,3 % 3,5 % 5,2 % 100,0 %

Hierna het detail van de verschillende profielen voor de vrouwelijke ondernemers, gedefinieerd op basis van de volgende obstakels : financieel, relationeel en/of individueel of tijdsbeheer waarmee ze geconfronteerd werden bij het opstarten van hun activiteit.

27


Tabel 34. Profiel van de vrouwelijke ondernemer op basis van de remmen voorgekomen bij het opstarten Leeftijd onderneemster Burgerlijke staat onderneemster Kinderen

Vroegere beroepssituatie Ervaring in de activiteitsector

Arbeidsduur

Diplomaniveau

Minder dan 30 jaar Van 30 tot 39 jaar 40 jaar en meer Niet meegedeeld Gehuwd /Samenwonende Andere Niet meegedeeld Ja Neen Niet meegedeeld Zelfstandige / Meewerkende echtgenoot Loontrekkende Andere Niet meegedeeld Ja Neen Niet meegedeeld Tot 40h Tussen 40 en 50h Tussen 50 en 60h Meer dan 60h Niet meegedeeld Tot het secundair Hoger onderwijs van het korte type Hoger van het lange type of universitair Andere

Totaal

Financiële remmen Abs

13 54 125 1 151 41 1 168 24 1 28 98 66 1 123 69 1 56 47 45 42 3 60 59 68 6 193

Lijn %

Col %

68,4 % 65,1 % 73,5 % 100,0 % 74,0 % 60,3 % 100,0 % 73,4 % 55,8 % 100,0 % 63,6 % 71,5 % 73,3 % 50,0 % 73,2 % 67,0 % 50,0 % 84,8 % 71,2 % 60,0 % 67,7 % 75,0 % 63,8 % 71,1 % 77,3 % 75,0 % 70,7 %

6,7 % 28,0 % 64,8 % 0,5 % 78,2 % 21,2 % 0,5 % 87,0 % 12,4 % 0,5 % 14,5 % 50,8 % 34,2 % 0,5 % 63,7 % 35,8 % 0,5 % 29,0 % 24,4 % 23,3 % 21,8 % 1,6 % 31,1 % 30,6 % 35,2 % 3,1 % 100,0 %

Relationele remmen Abs

Lijn %

6 31,6 % 28 33,7 % 36 21,2 % 47 23,0 % 23 33,8 % 52 22,7 % 18 41,9 % 15 34,1 % 32 23,4 % 22 24,4 % 1 50,0 % 42 25,0 % 27 26,2 % 1 50,0 % 8 12,1 % 18 27,3 % 25 33,3 % 18 29,0 % 1 25,0 % 32 34,0 % 17 20,5 % 19 21,6 % 2 25,0 % 70 25,6 %

Col %

8,6 % 40,0 % 51,4 % 67,1 % 32,9 % 74,3 % 25,7 % 21,4 % 45,7 % 31,4 % 1,4 % 60,0 % 38,6 % 1,4 % 11,4 % 25,7 % 35,7 % 25,7 % 1,4 % 45,7 % 24,3 % 27,1 % 2,9 % 100,0 %

Remmen van het type tijdsbeheer Abs

Lijn %

1 9 6 4 9 1 1 7 2 3 7 2 1 5 2 2 7 1 10

1,2 % 5,3 % 2,9 % 5,9 % 3,9 % 2,3 % 2,3 % 5,1 % 2,2 % 1,8 % 6,8 % 3,0 % 1,5 % 6,7 % 3,2 % 2,1 % 8,4 % 1,1 % 3,7 %

Col %

10,0 % 90,0 % 60,0 % 40,0 % 90,0 % 10,0 % 10,0 % 70,0 % 20,0 % 30,0 % 70,0 % 20,0 % 10,0 % 50,0 % 20,0 % 20,0 % 70,0 % 10,0 % 100,0 %

Om het belang van de verschillende moeilijkheden die voorkwamen bij de oprichting/overname van de onderneming te berekenen, hebben wij een gewogen gemiddelde genomen van de resultaten. Elk obstakel werd geëvalueerd op een schaal van 4 niveaus, met waarden van 1 tot 4 : Was helemaal geen probleem 1

Was bijna geen probleem 2

Klein probleem 3

Groot probleem 4

Als men bijvoorbeeld weet dat voor toegang tot financiering, voor elk schaalniveau de frequenties 108 / 69 / 60 / 42 bereikten en het totale aantal respondenten 279 was, dan kon het gewicht van de rem bekomen worden via de volgende verhouding : Mo = (108*1 + 69*2 + 60*3 + 42*4) / 279 = 2.13

Deze score geeft aan dat de toegang tot de financiering een moeilijkheid was met een eerder lage intensiteit. De remmen met de hoogste intensiteit zijn, bij de start, de administratieve beslommeringen en de moeilijke verzoening tussen privé-leven en beroepsleven (het gaat hier dus over obstakels die verband houden met het tijdsbeheer). Nadien slechts komen de problemen van toegang tot financiering.

28


Figuur 11. Het gewicht van de verschillende remmen in het proces van opstarten/overname van een onderneming

4 Moyenne

3

2,38

2,38

2,13

2,07

2,01

1,94

1,94

2

1,70

1,64

gebrek ondersteuning door omgeving

gebrek aan ondersteuning door netwerken

angst voor het risico

toegang tot financiering

overlast administratieve taken

1

(Moyenne = Gemiddelde)

Wij gaan nu onze variabele “remmen op de oprichting” kruisen met andere variabelen die het profiel van de ondernemingen geleid door vrouwen kenmerken of ook nog met het profiel van de vrouwelijke ondernemer zelf. Wij hebben gekozen om de mogelijke verbanden te bestuderen tussen de problemen voorgekomen bij het opstarten van de activiteiten : -

activiteitssector waarbinnen de vrouwelijke ondernemers hun onderneming hebben opgericht ; datum van de oprichting of overname van de onderneming ; motivaties die geleid hebben tot het opstarten van een zelfstandige activiteit.

3.3.2 Remmen bij het opstarten en activiteitsector Op het niveau van de activiteitsector hebben wij heel wat interessante resultaten verkregen. Zelfs indien de hiërarchische volgorde van de problemen voorgekomen bij het opstarten ongeveer identiek zijn voor de verschillende activiteitsectoren, merken we toch een aantal specifieke sectorale verschillen. In de sector Industrie en Ambacht zijn meer vrouwelijke ondernemers van oordeel dat een van de belangrijkste remmen bij het opstarten de angst voor het risico is, het gebrek aan ondersteuning door de netwerken en door de onmiddellijke omgeving, waarbij de moeilijkheden van verzoening tussen privé-leven en beroepsleven, de toegang tot financiering en de problemen met betrekking tot het statuut van zelfstandige naar de tweede plaats worden verschoven. In de dienstensector lijken de problemen voor toegang tot financiering de belangrijkste : meer dan de helft van de vrouwelijke ondernemers verklaart inderdaad dat het in deze sector een belangrijk obstakel is voor het opstarten van een onderneming (over alle sectoren heen bedraagt dit percentage slechts 43,6 %). Voor de zelfstandige vrouwen die een vrij beroep uitoefenen zijn het de remmen die verband houden met de verzoening tussen privé-leven en beroepsleven die de belangrijkste zijn en daarbij zelfs de bijkomende administratieve taken van de eerste plaats verstoten.

29


Tabel 35. Problemen voorgekomen bij het opstarten/overname van de onderneming per activiteitsector (multiple choice vragen) Remmen Overlast aan administratieve taken Verzoening tussen privé-leven en beroepsleven Toegang tot financiering Statuut van zelfstandige Angst voor het risico Gebrek aan ondersteuning door de netwerken Gebrek aan ondersteuning door de beroepsorganisaties Gebrek aan specifieke competenties/kennis Gebrek aan ondersteuning door de onmiddellijke omgeving Totaal

Industrie Abs Col % 16 55,2 13 44,8 9 31,0

Activiteitsector Totaal Diensten Vrije beroepen Andere Abs Col % Abs Col % Abs Col % Abs Col % 81 57,9 24 44,4 8 72,7 129 55,1 75 53,6 32 59,3 5 45,5 125 53,4 71 50,7 19 35,2 3 27,3 102 43,6 (+2.9)* 59 42,1 20 37,0 7 63,6 95 40,6 50 35,7 16 29,6 4 36,4 81 34,6 48 34,3 18 33,3 4 36,4 81 34,6 51 36,4 14 25,9 6 54,5 77 32,9

9 11 11 6

31,0 37,9 37,9 20,7

6 9

20,7 31,0

33 28

23,6 20,0

11 7

29

100,0

140

100,0

54

20,4 13,0

3 2

27,3 18,2

53 46

22,6 19,7

100,0 11 100,0 234 100,0 Neen, Niet meegedeeld =54 ; *χ² significant

3.3.3 Remmen bij het opstarten en anciënniteit van de onderneming Voor wat het verband tussen de remmen bij het opstarten en de datum van opstarten of overname van de onderneming betreft, stellen we vast dat er waarschijnlijk een generatieeffect is. - Voor vrouwen die hun onderneming opgericht hebben voor 1980 is het meest vermelde probleem de verzoening tussen het privé-leven en het beroepsleven. - Blijkbaar zouden vrouwen die hun onderneming tussen 1980 en 2000 hebben opgericht minder geremd zijn door deze moeilijkheid die, zelfs als het een groot probleem blijft voor de oprichting van een onderneming, de eerste plaats heeft moeten laten ten voordele van de administratieve beslommeringen (vermeld door 33 vrouwen op 61). - Bij de recente ondernemingen identificeert 71,1 % van de vrouwen die zich als zelfstandige vestigen de factor moeilijke verzoening tussen privé-leven en het beroepsleven als grootse rem bij het opstarten van een onderneming (een percentage dat gevoelig hoger ligt dan bij het gemiddelde over alle periodes dat 53 % bedraagt). Een van de redenen van dit lagere percentage bij de anderen is het aantal jaren ervaring die de vrouwen in staat heeft gesteld om zich te organiseren. Opmerkelijk is een ander fenomeen, met name de angstperceptie als obstakel voor de oprichting van een onderneming : voor 1990 leken weinig vrouwen ondernemers geremd door hun aversie voor het risico, dit is helemaal veranderd in de tien laatste jaren.

30


Tabel 36. Problemen voorgekomen bij de oprichting/overname van de onderneming in functie van de periode van oprichting (multiple choice vragen) Periode van oprichting/overname van onderneming Tussen 1980 en Tussen 1990 en Vanaf 2000 Niet 1989 1999 meegedeeld Col % Abs Col % Abs Col % Abs Col % Abs Col % 46,2 33 54,1 54 51,9 25 65,8 5 100,0 65,4 31 50,8 47 45,2 27 71,1 3 60,0

Voor 1980

Remmen Overlast van administratieve taken Verzoening privé-leven en beroepsleven Toegang tot financiering Zelfstandige statuut Angst voor risico Gebrek aan ondersteuning door de netwerken Gebrek aan ondersteuning door de beroepsorganisaties Gebrek aan specifieke competenties/kennis Gebrek aan ondersteuning door de onmiddellijke omgeving Totaal

Abs 12 17

12 11 6

46,2 42,3 23,1

28 19 14

6

23,1

9

Totaal Abs 129 125

Col % 55,1 53,4

39 43 41

37,5 41,3 39,4

20 18 16

52,6 47,4 42,1

3 4 4

60,0 80,0 80,0

102 95 81

43,6 40,6 34,6

23

45,9 31,1 23,0 (-2.2)* 37,7

32

30,8

16

42,1

4

80,0

81

34,6

34,6

17

27,9

34

32,7

14

36,8

3

60,0

77

32,9

7

26,9

14

23,0

20

19,2

7

18,4

5

100,0

53

22,6

5

19,2

15

24,6

15

14,4

10

26,3

1

20,0

46

19,7

26

100,0

61

100,0

104

100,0

38

100,0 5 100,0 234 100,0 Neen, Niet meegedeeld =54 ; *χ² significant

3.3.4 Remmen bij het opstarten en motieven van oprichting (push/pull) Om af te sluiten dient opgemerkt dat de vrouwen die hun eigen job hebben gecreëerd uit noodzaak (“push”-profiel) minder neiging hebben om volgende factoren te beschouwen als remmen op de oprichting van een onderneming : de verzoening tussen privé-leven en beroepsleven, het statuut van zelfstandige of ook nog het gebrek aan ondersteuning door de netwerken of de beroepsorganisaties. Het gebrek aan specifieke competenties en kennis en het gebrek aan ondersteuning door hun onmiddellijke omgeving stelden wel meer problemen bij het opstarten van hun activiteit. Tabel 37. Problemen voorgekomen bij de oprichting/overname van een onderneming in functie van het profiel van de onderneemster

(multiple choice vragen) Profiel onderneemster volgens opstartingsfactoren Remmen

Overlast van administratieve taken Verzoening privé-leven en beroepsleven Toegang tot financiering Zelfstandig statuut Angst voor risico Gebrek aan ondersteuning door de netwerken Gebrek aan ondersteuning door de beroepsorganisaties Gebrek aan specifieke competenties/kennis Gebrek aan ondersteuning door de onmiddellijke omgeving Totaal

PULL Abs 107 105 83 82

66 67 66 42 38 191

Niet identificeer baar

PUSH Col % 56,0 55,0 43,5 42,9 (+2.1)* 34,6 35,1 34,6 22,0 19,9 100,0

Abs

18 13 13 8 11 8 9 9 4 31

Col % 58,1 41,9 41,9 25,8

Abs

4 7 6 5

Totaal

Col % Abs 33,3 129 58,3 125 50,0 102 41,7 95

Col % 55,1 53,4 43,6 40,6

35,5 4 33,3 81 34,6 25,8 6 50,0 81 34,6 29,0 2 16,7 77 32,9 29,0 2 16,7 53 22,6 12,9 4 33,3 46 19,7 100,0 12 100,0 234 100,0 Neen, Niet meegedeeld =54 ; *χ² significant

De moeilijkheid bij de analyse van deze remmen is het onderscheiden van wat precies afhangt van het aspect gender, dus van de sociale verhoudingen gebaseerd op het geslacht en het ondernemerschap als dusdanig, en niets te maken heeft met de genderdimensie. Men kan uitgaan van de hypothese – die later in het hoofdstuk over de financiering zal worden herbesproken – dat de problemen van toegang tot financiering voornamelijk verband houden

31


met de omvang van de ondernemingen (over het algemeen heel kleine ondernemingen) en de activiteitsector (men stelt inderdaad vast dat de vrouwelijke ondernemers in de dienstensector vooral klagen over financieringsmoeilijkheden). Hetzelfde geldt voor de problemen die te maken hebben met het statuut van zelfstandige dat identiek is voor vrouwen en mannen, behalve dan de specifieke problematiek van de meewerkende echtgenoot. Men zou ook kunnen denken dat de problemen van verzoening tussen privé-leven en beroepsleven, het gebrek aan ondersteuning door de netwerken, de beroepsorganisaties en de onmiddellijke omgeving, misschien meer te maken hebben met het genderaspect, net zoals voor de angst voor risico trouwens. We zullen dieper ingaan op deze denkpistes in de analyse van de kwalitatieve gegevens.

32


3.4 De opleiding van vrouwelijke ondernemers Een van de onderzoeksvragen had betrekking op de verwachtingen van vrouwen inzake opleiding. In de eerstvolgende punten zullen wij ons interesseren voor de bijscholingen in beheer die zij hebben gevolgd en ook voor de opleidingen die specifiek zijn aan het activiteitendomein. Nadien geven we een analyse van hun verwachtingen en de remmen die er bestaan voor het volgen van bepaalde opleidingen. Ter herinnering : de vrouwen uit onze steekproef hebben een redelijk hoog diploma : universitair of graduaat. 3.4.1 Bijscholingen in beheer 41,7 % van de vrouwelijke ondernemers hebben een bijscholing in beheer gevolgd in het kader van hun activiteit als zelfstandige (m.a.w. 120 vrouwen op 288) en meer dan de helft van hen is daarvoor naar een specifiek opleidingcentrum voor ondernemers gegaan. Tabel 38. Opleidingsorganisme (beheeropleiding) Een hogeschool Een universiteit Een opleidingscentrum voor ondernemers De VDAB UNIZO/UCM Andere Onbekend Totaal (van de vrouwen die zo’n opleiding hebben gevolgd)

Percentages

Frequentie

10,8 % 6,7 % 53,3 % 1,7 % 6,7 % 17,5 % 3,3 % 100 %

13 8 64 2 8 21 4 120

De vrouwen die deze opleidingen hebben gevolgd, beschikken over het algemeen over een diploma van hoger onderwijs van het korte type of lager (75 %, een percentage dat ruim boven het gemiddelde van de vrouwen, die dit soort diploma bezitten, uitstijgt). Zij hebben daarbij ook dikwijls al een vroegere werkervaring in hun huidige activiteitsector (66,7 %) en 70 % onder hen bevinden zich in de dienstensector. Er dient eveneens opgemerkt dat bij deze vrouwen het aantal onderneemsters dat is aangetrokken door de mogelijkheid om een onderneming op te starten (“pull”-profiel) lichtjes hoger ligt dan het totale aantal vrouwen dat met dit profiel overeenstemt bij de globale bevolking (82,5 % versus 79,9 %). De vrouwen die een hoog diploma bezitten (universitair niveau of hoger onderwijs van het lange type) beroepen zich minder vaak op bijscholingen in beheer (slechts 21,7 % volgt deze opleiding). De zelfstandigen die een vrij beroep uitoefenen, vertonen dezelfde resultaten (nauwelijks 10,8 % van de deelneemsters aan deze opleidingen oefent een vrij beroep uit, wat duidelijk onder het resultaat van de totale groep van vrije beroepers ligt, die op zich 24 % uitmaakt van de totaliteit van vrouwelijke ondernemers).

33


Tabel 39. Opleiding in beheer in functie van het diploma, de ervaring, de sector en de startmotivaties

Diploma

- Secundair - Hoger Onderwijs Kort (bachelor) - Hoger Onderwijs Lang (master) - Andere

Werkervaring in activiteitssector

JA Neen Niet gekend

Activiteitssector

- Industrie - Diensten - Vrije Beroepen - Andere

Ondernemersprofiel volgens start

PULL PUSH Niet gekend

JA (120 resp.) % 35,8 39,2

Managementsopleiding NEEN (168 resp.) % Totaal (288 resp.) % 35,1 35,4 25 30,9

21,7

37,5

30,9

3,3 (100) 66,7 33,3 (100) 17,5 70 10,8 1,7 (100) 82,5 11,7 5,8 (100)

2,4 (100) 57,7 40,5 1,8 (100) 8,3% 51,8% 33,3 6,5 (100) 78 17,3 4,8 (100)

2,8 (100) 61,5 37,5 1 (100) 12,2 59,4 24 4,5 (100) 79,9 14,9 5,2 (100)

Als we de duur van de gevolgde opleidingen bestuderen, dan zien we dat 44 % van de vrouwelijke ondernemers hebben gekozen voor een opleiding van lange duur en 38 % voor een korte opleiding (minder dan 6 maanden). Het zijn vooral de vrouwen die aanwezig zijn in de dienstensector die voor een korte opleiding kiezen (43 % van de vrouwen in deze groep) en ook, al lijkt dit tegenstrijdig, zij die zeggen minder dan 40 uur te werken. Men moet deze tegenstelling evenwel in zijn context plaatsen. Het feit dat men gekozen heeft om minder dan 40 uur voor zijn onderneming te werken is misschien de weerspiegeling van het arbitrageprobleem in de sociale tijd, die op zich al niet gunstig is voor een investering in opleiding. Duur van de beheersopleiding Tabel 40. Duur van de Minder dan 6 Van 6 maand Meer dan een Niet beheersopleidingen in functie van de maand tot een jaar jaar meegedeeld sector, de arbeidstijd en de gezinssituatie Abs Col % Abs Col % Abs Col % Abs Col % Abs Activiteitsector

Arbeidsduur

Burgerlijke staat onderneemster

Industrie Diensten Vrije beroepen Andere Tot 40h Tussen 40 en 50h Tussen 50 en 60h Meer dan 60h Niet meegedeeld

5 36 4

11,1 80,0 8,9

12 9 14 9 1

Gehuwd/Samenwonend Andere Totaal %

4 15

19,0 71,4

12 32 9

22,6 60,4 17,0

26,7 20,0 31,1 20,0 2,2

2 3 4 8 5 1

9,5 14,3 19,0 38,1 23,8 4,8

8 11 19 15

33

73,3

18

85,7

12

26,7

3

45 38 %

100,0

21 18 %

34

Col %

100,0

21 84 13 2 24 24 41 29 2

17,5 70,0 10,8 1,7 20,0 20,0 34,2 24,2 1,7

100,0

90

75,0

30

25,0

120 100 %

100,0

1

100,0

15,1 20,8 35,8 28,3

1

38

71,7

1

14,3

15

28,3

100,0

53 44 %

100,0

1

Totaal

100,0


3.4.2 Bijscholingen in het activiteitendomein Het aandeel van de vrouwen dat een bijscholing heeft gevolgd in hun activiteitendomein bedraagt 57 % (m.a.w. 164 vrouwelijke ondernemers op 288). De keuze om zo’n opleiding te volgen wordt niet beïnvloed door de activiteitsector waarin ze zich bevinden. Er is ook geen leeftijdscategorie waarin de vrouwelijke ondernemers meer bereid zouden zijn gevonden om een bijscholing te volgen in hun activiteitsector. We stellen weliswaar vast dat vrouwelijke ondernemers met meer dan 20 jaar anciënniteit (oprichting of overname voor 1980) minder geneigd zijn om zulke opleidingen te volgen. Men kan veronderstellen dat, na zovele jaren, zij hun activiteitsector kennen. De meeste onder hen verklaart een vroegere ervaring te bezitten in de activiteitsector en menen geen opleiding nodig te hebben of geven het argument van het gebrek aan tijd om de opleiding te kunnen volgen. Er bestaat ook een correlatie tussen het kwalificatieniveau en de keuze om al dan niet een bijscholing in de activiteitsector te volgen : de vrouwelijke ondernemers die een lager diploma hebben, richten zich minder tot dit soort opleidingen. Tabel 41. Opleidingen in het activiteitendomein in functie van de sector, de leeftijd, de datum van oprichting van de onderneming en het diploma Industrie Diensten Activiteitsector Vrije beroepen Andere

Minder dan 30 jaar Leeftijd van de ondernemende vrouw

Van 30 tot 39 jaar 40 jaar en meer Niet meegedeeld

Vóór 1980 Tussen 1980 en 1989 Datum oprichting/overname van de onderneming

Tussen 1990 en 1999 Vanaf 2000 Niet meegedeeld Tot secundair

Kwalificatieniveau van de onderneemster

Hoger onderwijs van het korte type Hoger onderwijs van het lange type of universitair Andere

Totaal

35

Specifieke opleiding Ja

Neen

Abs Lijn % Abs Lijn % Abs Lijn % Abs Lijn % Abs Lijn % Abs Lijn % Abs Lijn % Abs Lijn % Abs Lijn %

22 62,9 % 94 55,0 % 44 63,8 % 4 30,8 % 10 52,6 % 52 59,8 % 102 56,4 % 13 38,2 %

Abs Lijn % Abs Lijn % Abs Lijn % Abs Lijn % Abs Lijn %

50 64,1 % 68 54,4 % 29 63,0 % 4 80,0 % 44 43,1 %

Abs Lijn % Abs Lijn % Abs Lijn % Abs Lijn %

55 61,8 % 58 65,2 % 7 87,5 % 164 56,9 %

13 37,1 % 77 45,0 % 25 36,2 % 9 69,2 % 9 47,4 % 35 40,2 % 79 43,6 % 1 100,0 % 21 61,8 % (+2.3) 28 35,9 % 57 45,6 % 17 37,0 % 1 20,0 % 58 56,9 % (+3.5) 34 38,2 % 31 34,8 % 1 12,5 % 124 43,1 %

Totaal 35 100,0 % 171 100,0 % 69 100,0 % 13 100,0 % 19 100,0 % 87 100,0 % 181 100,0 % 1 100,0 % 34 100,0 % 78 100,0 % 125 100,0 % 46 100,0 % 5 100,0 % 102 100,0 % 89 100,0 % 89 100,0 % 8 100,0 % 288 100,0 %


3.4.3 Remmen bij de opleiding Het profiel van de vrouwelijke ondernemers, die bijscholingen in beheer hebben gevolgd of die opleidingen hebben gevolgd specifiek voor hun activiteitsector, is geschetst. Wij zullen ons nu verdiepen in zij die het niet hebben gedaan en proberen om de redenen ervan te vinden. Men mag niet vergeten dat 58,3 % van de vrouwelijke ondernemers in onze steekproef geen enkele opleiding in beheer heeft gevolgd en dat 43,1 % geen enkele bijscholing heeft gevolgd in hun domein. Welke zijn de factoren die aan de basis liggen van deze keuze ? De drie factoren die het meest worden ingeroepen door de vrouwelijke ondernemers om hun keuze te verrechtvaardigen zijn dezelfde voor een beheeropleiding als voor een opleiding in de activiteitsector : Zij hadden al kennis of competenties in hun activiteitendomein. 32,1 % van de vrouwelijke ondernemers hebben geen bijscholing in beheer gevolgd omdat hun basisopleiding precies beheer was. 61,7 % van de zelfstandige vrouwen hebben geen bijscholing in het activiteitendomein gevolgd omdat ze al ervaring hadden in de sector. Zij meenden het niet nodig te hebben. Dit is het geval van meer dan een derde van de respondenten. Zij hadden geen tijd om die opleidingen te volgen. Deze reden werd aangegeven voor de bijscholingen in beheer door een derde van de vrouwen (34,6 %) en voor opleidingen in hun huidig activiteitendomein door bijna de helft (45,2 %). Figuur 12. Bijscholing in beheer volgen : remmen 37,0

% van het totale aantal respondenten

34,6

32,1

16,7

36

10,5

andere redenen

8,6

te duur

te ver

kende het niet

geen tijd

niet nodig

8,6

basisdiploma in beheer

40 35 30 25 20 15 10 5 0


Figuur 13. Een bijscholing volgen in zijn activiteitendomein : remmen 61,7

% van het totale aantal respondenten

9,6

kende het niet

gebrek aan informatica

te duur

geen tijd

niet nodig

11,3

20,9

15,7

9,6

andere redenen

14,8

niet in de sector

12,2

weinig motivatie

45,2

te ver

38,3

al ervaring

70 60 50 40 30 20 10 0

Er dient vermeld dat wij geen enkel significant verband hebben gevonden tussen de remmen op het opleidingsproces en de motivaties van de oprichting (“push” of “pull” type) die door de vrouwelijke ondernemers werden naar voor gebracht. Tabel 42. Remmen op de bijscholing in beheer, in functie van het profiel van de onderneemster

Remmen op opleiding

diplôme de base en basis niet nodig geen tijd weet niet te ver te duur andere

Totaal

Profiel onderneemster in functie van start PULL PUSH 33,3% 33,3% Abs43 Col % Abs 9 Col % 46 43 22 9 12 14 129

35,7% 33,3% 17,1% 7,0% 9,3% 10,9% 100,0%

11 10 4 4 1 3 27

Totaal Niet identificeerb. Abs Col %

40,7% 37,0% 14,8% 14,8% 3,7% 11,1% 100,0%

3 3 1 1 1

50,0% 50,0% 16,7% 16,7% 16,7%

6

100,0%

Abs52

32,1% Col %

60 56 27 14 14 17 162

37,0% 34,6% 16,7% 8,6% 8,6% 10,5% 100,0%

Tabel 43. Remmen op de bijscholing in de sector in functie van het profiel van de onderneemster Profiel onderneemster in functie van start PULL Abs

Remme

Totaal

PUSH

Col %

Abs

Totaal Geen gegevens

Col %

Abs

Col %

Abs

Col %

al ervaring

55

60,4%

13

68,4%

3

60,0%

71

61,7%

niet nodig

35

38,5%

8

42,1%

1

20,0%

44

38,3%

geen tijd

40

44,0%

10

52,6%

2

40,0%

52

45,2%

te duur

11

12,1%

1

5,3%

1

20,0%

13

11,3%

te ver

11

12,1%

3

15,8%

14

12,2%

weinig motivatie

12

13,2%

4

21,1%

1

20,0%

17

14,8%

gebrek a.informatica niet gekend

7 15

7,7% 16,5%

3 2

15,8% 10,5%

1 1

20,0% 20,0%

11 18

9,6% 15,7%

niet in sector

17

18,7%

6

31,6%

1

20,0%

24

20,9%

andere

10

11,0%

1

5,3%

11

9,6%

37


3.4.4 Verwachtingen inzake het gemengde karakter van de opleiding Wij hebben geprobeerd om een profiel te schetsen van de vrouwelijke ondernemer op basis van haar houding t.o.v. het gemengde karakter van de opleidingen en wij hebben een typologie opgesteld volgens drie niveaus : -

-

De vrouwelijke ondernemers die een “neutrale” houding hebben : zij zijn tevreden over het huidige opleidingsaanbod en hebben geen enkele specifieke verwachting met betrekking tot het al dan niet gemengde karakter van de opleidingen. De vrouwelijke ondernemers die een “meer gemengd karakter” willen, maar met een gelijke verdeling tussen de twee geslachten : zij denken dat een vrouw zich meer durft te uiten en meer zelfvertrouwen zal hebben in een klas waar vrouwen niet in de minderheid zijn. De vrouwelijke ondernemers die een positieve houding hebben t.o.v. specifiek vrouwelijke groepen, “onder vrouwen” : zij wensen dat er opleidingen zouden georganiseerd worden die zich specifiek tot vrouwen richten.

In onze steekproef is de verdeling tussen de drie niveaus de volgende : 36 % heeft een “neutrale” houding, 29 % een wens tot “meer gemengd karakter” en 19 % wil “onder vrouwen” zijn. 49 profielen zijn niet identificeerbaar. Tabel 44. Profiel van de onderneemster op basis van de houding t.o.v. de opleiding Neutraal Meer gemengd karakter Onder vrouwen Niet identificeerbaar Totaal

Abs 103 82 54 49 288

Col % 35,8 % 28,5 % 18,8 % 17,0 % 100,0 %

Dit betekent met andere woorden dat een derde van de vrouwen denkt dat de huidige samenstelling van de opleidingsgroepen geen probleem vormt, 47 % klaagt op de een of andere manier over het mannelijke overwicht in die opleidingsgroepen. De oplossingen die men hiervoor kan aanreiken zijn verscheiden : voor sommige kan het terug in evenwicht brengen van het aantal vrouwen/mannen in de opleidingsgroepen een oplossing zijn ; voor anderen (1/5) moeten er specifieke vrouwelijke groepen komen. Dit opent de deur voor verschillende scenario’s en toont alleszins aan dat de huidige situatie niet iedereen bevalt. De tabel hieronder geeft een detail van het profiel van de vrouwelijke ondernemers in functie van hun houding t.o.v. de opleiding (“neutraal”, “meer gemengd karakter” of “onder vrouwen”). De jongere vrouwen staan het positiefst t.o.v. het gemengde karakter van de groepen en staan meer weigerachtig t.o.v. specifiek vrouwelijke groepen. De vrouwen die een diploma lager secundair onderwijs hebben staan eveneens gunstig tegenover exclusief vrouwelijke groepen.

38


Tabel 45. Profiel van de onderneemster op basis van haar houding t.o.v. de opleiding

Leeftijd onderneemster

Diplomaniveau

Minder dan 30 jaar Van 30 tot 39 jaar 40 jaar en meer Niet meegedeeld Tot secundair Hoger onderwijs van het korte type Hoger onderwijs van het lange type of universitair Andere

Totaal

Abs 4 30 69 33 39

Neutraal Lijn % 25,0 % 41,7 % 46,0 % 38,4 % 54,2 %

Meer gemengd Abs Lijn % 8 50,0 % 23 31,9 % 50 33,3 % 1 100,0 % 29 33,7 % 21 29,2 %

Tussen vrouwen Abs Lijn % 4 25,0 % 19 26,4 % 31 20,7 % 24 27,9 % 12 16,7 %

28

37,8 %

30

40,5 %

16

21,6 %

3 103

42,9 % 43,1 %

2 82

28,6 % 34,3 %

2 54

28,6 % 22,6 %

Wij onderstrepen hier de significante relatie tussen de algemene houding van de vrouwelijke ondernemers t.o.v. het gemengde karakter van de opleiding en het feit dat ze wel degelijk die opleidingen volgen (zowel bijscholingen in beheer als opleidingen in de huidige activiteitsector van hun onderneming). 52,4 % van de zelfstandige vrouwen die een “neutrale” houding hebben t.o.v. het gemengde karakter van de opleiding, hebben beheeropleidingen gevolgd (dit percentage is gevoelig hoger dan het totale aantal vrouwelijke ondernemers dat een beheeropleiding heeft gevolgd, met name 43,5 %). 70,9 % onder hen heeft een specifieke opleiding gevolgd in hun activiteitendomein, dit percentage overstijgt ruim het totale aantal zelfstandige vrouwen dat dit soort opleidingen heeft gevolgd (59,8 %). De situatie is totaal anders voor vrouwen die meer een opleiding “onder vrouwen” wensen, zij zijn geneigd om geen bijscholingen te volgen (zowel in beheer als in hun activiteitsector). Tabel 46. Het volgen van beheeropleidingen in functie van de algemene houding t.o.v. het opleidingsproces Houding opleiding/ Willen volgen van management-opleiding - JA - NEE Totaal

Neutraal (54 resp.)

Passief (33 resp.)

Pro-actief (17 resp.)

Totaal (104 resp.)

52,4% 47,6% 100%

40,2% 59,8% 100%

31,5% 68,5% 100%

43,5% 56,5% 100%

Tabel 47. Het volgen van beheersopleidingen in functie van de algemene houding t.o.v. het opleidingsproces Houding opleiding/ Willen volgen van sectorgerichte opleiding - JA - NEE Totaal

Neutraal (73 resp.)

Gemengd (meer) (47 resp.)

Exclusief vrouwelijk (23 resp.)

Totaal (143 resp.)

70,9% 29,1% 100%

57,3% 42,7% 100%

42,6% 57,4% 100%

59,8% 40,2% 100%

39


3.5. De financiering Dit onderzoek zou niet volledig zijn indien men geen aandacht zou schenken aan de verhouding van de vrouwelijke ondernemers tot de financiering. Wij deelden dit hoofdstuk op in vier belangrijke delen. Het eerste deel behandelt de financiering bij het opstarten van de activiteit, het tweede deel de investeringen die nadien gebeurden (meer bepaald tijdens de laatste vijf jaren van bestaan van de onderneming), het derde deel analyseert de redenen die vrouwelijke ondernemers aanzetten om geen beroep te doen op bankfinanciering en het laatste deel onderzoekt de opinies van de vrouwelijke ondernemers over de financiering en de relaties die zij hebben met hun boekhouder/accountants. 3.5.1 Financiering van de onderneming bij het opstarten Op 288 zelfstandigen hebben 58 (20 %) het opstarten van hun onderneming zelf niet moeten financieren (dankzij gift of overdracht van de onderneming). In dit eerste deel maken we een statistische analyse op basis van 218 vrouwen (12 vrouwen hebben niet op deze vraag geantwoord). 3.5.2 Bedrag geïnvesteerd bij het opstarten van de activiteit Op 218 zelfstandige vrouwen, heeft 45,6 % minder dan 25.000 euro geïnjecteerd in de oprichting van hun onderneming, terwijl slechts 20,4 % van de vrouwen een bedrag van meer dan 75.000 euro hebben geïnvesteerd bij de start van hun activiteit. Dit stemt overeen met het onderzoek naar de financiering van de ondernemingen die beheerd worden door vrouwen, dat aantoont dat vrouwen over het algemeen kleinere bedragen investeren dan mannen en dikwijls ook lagere sommen bij het opstarten van de activiteit. Figuur 14. Bedragen geïnvesteerd bij het opstarten van de activiteit

100% 90%

84,8%

% vrouwen

80%

73,0%

70%

64,3%

60% 50%

45,7%

40%

34,3%

30% 20%

18,7% 11,3%

10%

11,7%

8,7%

0% < 2.50

0

00 - 25.0 1 0 5 . 2

00 00 150.0 - 75.0 1 0 1 0 0 . 0 25 75. Bedragen in euro

.000 > 150

De vrouwen in de industriële sector zijn geneigd om hogere bedragen te investeren dan zij die actief zijn in andere sectoren : 21,4 % investeerde bedragen hoger dan 150.000 euro bij het opstarten van hun onderneming (11,7 % over alle sectoren heen).

40


Tabel 48. Bedrag geïnvesteerd bij het opstarten van de onderneming in functie van de activiteitsector < 2.500 € 2.501 - 25.000 € 25.001 - 75.000 € Bedrag geïnvesteerd in het opstarten

75.001 - 150.000 € > 150.000 € Niet meegedeeld

Totaal

Abs Col % Abs Col % Abs Col % Abs Col % Abs Col % Abs Col % Abs Col %

Activiteitsector Industrie

2 7,1 % 7 25,0 % 6 21,4 % 0 0,0 % 6 21,4 % 7 25,0 % 28 100,0 %

Diensten

14 9,9 % 55 38,7 % 25 17,6 % 16 11,3 % 12 8,5 % 20 14,1 % 142 100,0 %

Vrije beroepen

7 13,7 % 16 31,4 % 12 23,5 % 4 7,8 % 7 13,7 % 5 9,8 % 51 100,0 %

Andere

Totaal

3 26 33,3 % 11,3 % 1 79 11,1 % 34,3 % 0 43 0,0 % 18,7 % 0 20 0,0 % 8,7 % 2 27 22,2 % 11,7 % 3 35 33,3 % 15,2 % 9 230 100,0 % 100,0 % Moesten niet antwoorden = 58

Voor wat betreft de oorsprong van de ondernemingen die door vrouwen worden geleid, lijkt het dat de vrouwelijke ondernemers die een andere onderneming overnemen (zowel een familiale onderneming als een andere) de neiging vertonen om grotere bedragen te investeren in deze onderneming dan wanneer ze zelf een nieuwe zouden hebben opgericht. Oorsprong van de onderneming

Tabel 49. Bedrag geïnvesteerd in het opstarten van de onderneming in functie van de oorsprong < 2.500 € 2.501 - 25.000 € Bedrag geïnvesteerd bij het opstarten

25.001 - 75.000 € 75.001 - 150.000 € > 150.000 € Niet meegedeeld

Totaal


Oprichting

20 14,8 % 50 37,0 % 27 20,0 % 10 7,4 % 10 7,4 % 18 13,3 % 135 100,0 %

Overname familiale onderneming

Overname andere onderneming

1 2,0 % 16 32,7 % 5 10,2 % 5 10,2 % 11 22,4 % 11 22,4 % 49 100,0 %

5 11,1 % 13 28,9 % 11 24,4 % 5 11,1 % 6 13,3 % 5 11,1 % 45 100,0 %

Niet meegedeeld

Totaal

26 11,3 % 79 34,3 % 43 18,7 % 20 8,7 % 27 11,7 % 1 35 100,0 % 15,2 % 1 230 100,0 % 100,0 % Moesten niet antwoorden = 58

3.5.3 Financieringsbronnen bij het opstarten van de activiteit De voornaamste financieringsbronnen van de vrouwelijke ondernemers bij het opstarten van hun onderneming zijn enerzijds de banklening (in 71 % van de gevallen) en anderzijds het persoonlijke spaargeld (65 % van de zelfstandige vrouwen hebben onder andere hun persoonlijk spaargeld gebruikt). Wij moeten eveneens de leningen van de ouders vermelden die zelfs als ze minder gebruikt zijn, toch als financieringsbron worden aangegeven door een vijfde van de vrouwelijke ondernemers (22,1 %). Deze gegevens stemmen niet overeen met andere onderzoeksresultaten met betrekking tot dit thema en tonen aan dat vrouwelijke ondernemers over het algemeen minder naar institutionele financiering grijpen. Het is onmogelijk om te weten of dit te maken heeft met onze steekproef of dat dit de werkelijkheid weerspiegelt voor de totaliteit van de vrouwelijke ondernemers.

41


Wanneer we de financieringsbronnen bestuderen die per activiteitsector worden gebruikt, dan stellen we vast dat vrouwen uit de industriële sector meer geneigd zijn om bankfinanciering te gebruiken bij de start van de activiteit, ten nadele van persoonlijk spaargeld of de familiale leningen. In de dienstensector echter lijken vrouwen eerder te kiezen voor deze twee laatste soorten financiering. Tabel 50. Financieringsbronnen bij het opstarten per activiteitsector

Industrie Persoonlijk spaargeld Lening (schoon-)ouders Lening familie Financieringsbronnen Lening vrienden Commerciële lening Risicokapitaal Andere bronnen Totaal

Abs 12 3 0 0 18 1 2 24

Activiteitsector Vrije Diensten beroepen

Col % Abs 50,0 % 92 12,5 % 33 0,0 % 1 0,0 % 2 75,0 % 96 4,2 % 8 8,3 % 3 100,0 % 134

Col % Abs 68,7 % 30 24,6 % 12 0,7 % 1 1,5 % 0 71,6 % 36 6,0 % 4 2,2 % 0 100,0 % 50

Col % 60,0 % 24,0 % 2,0 % 0,0 % 72,0 % 8,0 % 0,0 % 100,0 %

Totaal

Andere Abs

Col % Abs 77,8 % 141 0,0 % 48 11,1 % 3 0,0 % 2 44,4 % 154 11,1 % 14 0,0 % 5 100,0 % 217

7 0 1 0 4 1 0 9

Col % 65,0 % 22,1 % 1,4 % ,9 % 71,0 % 6,5 % 2,3 % 100,0 %

Er is geen significante relatie tussen de gekozen financieringsbronnen en het feit dat men al dan niet beschikt over vennoten. Er dient wel opgemerkt dat vrouwen die vennoten hebben meer een beroep hebben gedaan op commerciële leningen dan vrouwen die er geen hebben. Tabel 51. Financieringsbronnen bij het opstarten in functie van het bestaan van vennoten

Bestaan van vennoten Vrouwen die een/meer Geen vennoten vennoten hebben

Abs Financieringsbronnen

Totaal

Persoonlijk spaargeld Lening (schoon-)ouders Lening familie Lening vrienden Commerciële lening Risicokapitaal Andere bronnen

Col % 44 17 1 0 51 4 1 66

66,7 % 25,8 % 1,5 % 0,0 % 77,3 % 6,1 % 1,5 % 100,0 %

Abs

Col % 97 31 2 2 103 10 4 151

64,2 % 20,5 % 1,3 % 1,3 % 68,2 % 6,6 % 2,6 % 100,0 %

Totaal

Abs Col % 141 48 3 2 154 14 5 217

65,0 % 22,1 % 1,4 % ,9 % 71,0 % 6,5 % 2,3 % 100,0 %

3.5.4 Bankgaranties bij de start van de activiteit Bij de groep van vrouwen die een beroep heeft gedaan op een banklening hebben slechts 11,8 % (m.a.w. 19 op 154) geen enkele garantie gegeven. De meest gevraagde garanties zijn de hypotheek (51 vrouwen op 154), het waarborgfonds (46 vrouwen op 154), de persoonlijke garanties (46 vrouwen op 154) en de borgstelling door de echtgenoot of de (schoon-)ouders (respectievelijk 39 en 23 vrouwen op 154).

42


Tabel 52. Garanties (multiple choice vragen) Waarborgfonds Persoonlijke garanties Borgstelling door de echtgenoot Borgstelling door de (schoon-)ouders Borgstelling door vrienden Hypotheek Hypothecair mandaat Hypotheek voor alle sommen Morele garanties Andere

Garantie gevraagd bij een aanvraag van bankfinanciering voor de start Frequenties Percentages 46 29,9 % 46 29,9 % 39 25,3 % 23 14,9 % 0 0,0 % 51 33,1 % 9 5,8 % 6 3,9 % 5 3,2 % 2 1,3 %

De vrouwelijke ondernemers die over personeel beschikken hebben minder garanties moeten geven bij de aanvraag tot banklening, vooral minder bij het Waarborgfonds, borgstelling van ouders en hypotheek. Tabel 53. Vereiste garanties in functie van het bestaan van werknemers in de onderneming

Bestaan van werknemers Ja

Neen

Totaal Niet meegedeeld

Abs Col % Abs Col % Abs Col % Abs Col %

Vereiste garanties

10 14 18 18 6 17 5 3 3 64

Geen enkel Waarborgfonds Persoonlijke garanties Borgstelling van de echtgenoot Borgstelling van de (schoon-)ouders Hypotheek Hypothecair mandaat Hypotheek voor alle sommen Morele garanties Andere

Totaal

15,6 % 21,9 % 28,1 % 28,1 % 9,4 % 26,6 % 7,8 % 4,7 % 4,7 % 100 %

8 9,9 % 1 50,0 % 19 12,9 % 31 38,3 % 1 50,0 % 46 31,3 % 28 34,6 % 46 31,3 % 21 25,9 % 39 26,5 % 17 21,0 % 23 15,6 % 32 39,5 % 1 50,0 % 50 34,0 % 4 4,9 % 9 6,1 % 3 3,7 % 6 4,1 % 2 2,5 % 5 3,4 % 2 2,5 % 2 1,4 % 81 100 % 2 100 % 147 100 % Moesten niet antwoorden = 69, Niet meegedeeld = 9

De banken hebben bij de ondernemingen die zijn opgericht of overgenomen tussen 1980 en 1989 vaker de borgstelling van de echtgenoot of van de (schoon-)ouders van de vrouwelijke ondernemers gevraagd dan tijdens de andere jaren. Tabel 54. Vereiste garanties in functie van de datum van oprichting/overname van de onderneming

Vereiste garanties


Totaal

Datum oprichting/overname van de onderneming Tussen Tussen Totaal Voor Vanaf Niet 1980 en 1990 en 1980 2000 meegedeeld 1989 1999 Abs Col% Abs Col % Abs Col % Abs Col % Abs Col % Abs Col % 3 3 3 3 2 3 1 1 1 14

21,4 21,4 21,4 21,4 14,3 21,4 7,1 7,1 7,1 100,0

3 16 12 16 12 16 3 1 1 1 43

7,0 37,2 27,9 37,2 27,9 37,2 7,0 2,3 2,3 2,3 100,0

10 20 21 15 4 17 4 2 3 63

15,9 31,7 33,3 23,8 6,3 27,0 6,3 3,2 4,8 100,0

3 5 9 5 4 11 1 2 1 24

12,5 20,8 37,5 20,8 16,7 45,8 4,2 8,3 4,2 100,0

2 1 1 3 3

66,7 33,3 33,3 100,0 100,0

19 46 46 39 23 50 9 6 5 2 147

12,9 31,3 31,3 26,5 15,6 34,0 6,1 4,1 3,4 1,4 100,0

Moesten niet antwoorden = 69, Niet meegedeeld = 9 43


Bij een bankfinanciering worden meer garanties gevraagd wanneer het gaat over een overname van een ander bedrijf. Wanneer vrouwelijke ondernemers de familiale onderneming overnemen, zijn de banken meer geneigd om persoonlijke garanties en borgstelling van de echtgenoot te vragen. Tabel 55. Vereiste garanties in functie van de oorsprong van de onderneming Oprichting

Oorsprong van de onderneming Overname familiale Overname andere onderneming onderneming

Abs Col %

Vereiste garanties


Totaal

15 16 20 16 13 23 4 3 2 1 75

Abs Col %

20,0 % 21,3 % 26,7 % 21,3 % 17,3 % 30,7 % 5,3 % 4,0 % 2,7 % 1,3 % 100 %

1 18 16 14 4 10 3 1 1 1 36

Totaal

Abs Col % Abs Col %

2,8 % 3 8,3 % 19 12,9 50,0 % 12 33,3 % 46 31,3 44,4 % 10 27,8 % 46 31,3 38,9 % 9 25,0 % 39 26,5 11,1 % 6 16,7 % 23 15,6 27,8 % 17 47,2 % 50 34,0 8,3 % 2 5,6 % 9 6,1 2,8 % 2 5,6 % 6 4,1 2,8 % 2 5,6 % 5 3,4 2,8 % 0 0,0 % 2 1,4 100 % 36 100 % 147 100,0 Moesten niet antwoorden = 69, Niet meegedeeld = 9

De vrouwen die een naamloze vennootschap of een vennootschap met beperkte aansprakelijkheid hebben opgericht of overgenomen, hebben vaker dan de anderen een waarborgfonds moeten voorleggen bij aanvraag tot bankfinanciering. Dit in tegenstelling tot de zelfstandige vrouwen die zelfstandig zijn als natuurlijke persoon. Bij deze laatsten vroeg men minder persoonlijke garanties.

Tabel 56. Vereiste garanties in functie van het juridisch statuut van de onderneming

Juridisch statuut van de onderneming Totaal BVBA Fysieke NV Andere (EVBA) persoon Col Col Col Col Abs Abs Abs Abs Abs Col % % % % % Geen enkel Waarborgfonds Persoonlijke garanties

Vereiste garanties

Totaal

Borgstelling van de echtgenoot Borgstelling van de (schoon-)ouders Hypotheek Hypothecair mandaat Hypotheek voor alle sommen Morele garanties Andere

1 10

2 18

8

5,0 50,0 (+2.0) 40,0

15

5,1 46,2 (+2.4) 38,5

5 6 8 1 1 1 20

25,0 30,0 40,0 5,0 5,0 5,0 100,0

11 6 15 1 1 1 39

28,2 15,4 38,5 2,6 2,6 2,6 100,0

44

13 16

17,8 3 20,0 19 12,9 21,9 2 13,3 46 31,3 (-2.6) 17 23,3 6 40,0 46 31,3 (-2.3) 20 27,4 3 20,0 39 26,5 10 13,7 1 6,7 23 15,6 23 31,5 4 26,7 50 34,0 6 8,2 1 6,7 9 6,1 4 5,5 6 4,1 4 5,5 5 3,4 1 1,4 2 1,4 73 100,0 15 100,0 147 100,0 Moesten niet antwoorden = 69, Niet meegedeeld = 9


3.5.5

Aanvraag voor financiering bij een kredietinstelling in de loop van de vijf laatste jaren In de loop van de vijf laatste jaren heeft 52,1 % van de vrouwelijke ondernemers van onze steekproef (of 150 op 288) één of meerdere aanvragen voor financiering ingediend bij een kredietinstelling. Het waren meer bepaald 62 van de 150 zelfstandigen die slechts één financieringsaanvraag indienden. 67 vrouwen dienden tussen één en vijf aanvragen in en slechts 11 vrouwelijke ondernemers vroegen meer dan vijf keer een financiering bij een bankinstelling aan. Tabel 57. Aantal financieringsaanvragen bij de bank in de loop van de vijf laatste jaren

Figuur 15. Aantal aanvragen voor financiering bij de bank in de laatste vijf jaar Frequentie

Percentage

Dienden geen financieringsaanvraag in

131

45,5 %

Eén enkele financieringsaanvraag

62

21,4 %

2-5 financieringsaanvragen

68

24,2 %

Meer dan 5 financieringsaanvragen

11

4,0 %

Niet gekend

17

6,4 %

288

100,0 %

Totaal

4%

6%

geen enkele 1 aanvraag

24%

45%

2-5 aanvragen > 5 aanvragen

21%

niet gekend

Uit een kruisanalyse van de gegevens waarover we beschikten, kwam naar voor dat de behoeften aan financiering van de vrouwelijke ondernemers in de laatste vijf jaar verbonden zijn met het aantal werknemers in de onderneming en de datum waarop de activiteit werd gestart. Vrouwen met werknemers in de onderneming waren inderdaad in de loop van de laatste vijf jaar eerder geneigd een aanvraag tot financiering bij een kredietinstelling in te dienen. De vrouwen met een zelfstandige activiteit die hun activiteit startten of overnamen vóór 1980 waren blijkbaar niet talrijk om de laatste vijf jaar een financiering aan te vragen. De vrouwen die hun activiteit echter startten in de loop van de laatste tien jaar hadden daarentegen veel meer de neiging een financiering aan te vragen voor investeringen in hun bedrijf na de oprichting of overname. Er blijkt geen significante relatie te bestaan tussen de financieringsbehoeften in de loop van de laatste vijf jaar en de oorsprong van de onderneming, het juridisch statuut of de activiteitensector waarin de vrouwelijke ondernemers werkzaam zijn.

45


Tabel 58. Behoefte aan financiering in functie van het aantal werknemers, de startdatum, de oorsprong van de onderneming, haar juridisch statuut en haar activiteitensector (gedurende de laatste 5 jaar dat de onderneming bestaat)

Aantal werknemers in de onderneming

Datum oprichting / overname van de onderneming

Oorsprong van de onderneming

Juridisch statuut van de onderneming

Activiteitensector

Geen werknemers Van 1 tot 10 werknemers van 11 tot 50 werknemers Meer dan 50 werknemers Niet meegedeeld Voor 1980 Tussen 1980 en 1989 Tussen 1990 en 1999 Vanaf 2000 Niet meegedeeld Oprichting Overname familiezaak Overname ander bedrijf Niet meegedeeld NV BVBA Natuurlijke persoon Andere Industrie Dienstensector Vrij beroep Andere

Hadden de laatste vijf jaar financiering nodig Abs Col % 61 40,7 (-3.2) 74 49,3 (+2.2) 10 6,7 (+3.1) 2 1,3 3 2,0 10 6,7 (-2.8) 44 29,3 76 50,7 (+2.6) 19 12,7 1 0,7 81 54,0 40 26,7 29 19,3 25 39 69 17 21 82 41 6 150

Totaal

Niet meegedeeld Abs

Totaal

Col % 4 2 1 3 1 2 1 4 2 1 1 4 2 6 1 7

16,7 26,0 46,0 11,3 14,0 54,7 27,3 4,0 100,0

57,1 28,6 14,3 42,9 14,3 28,6 14,3 57,1 28,6 14,3 14,3 57,1 28,6 85,7 14,3 100,0

Abs 143 124 10 3 8 34 78 125 46 5 169 66 50 3 39 66 147 36 35 171 69 13 288

Col % 49,7 43,1 3,5 1,0 2,8 11,8 27,1 43,4 16,0 1,7 58,7 22,9 17,4 1,0 13,5 22,9 51,0 12,5 12,2 59,4 24,0 4,5 100,0

3.5.6

Aanvragen voor financiering die in de loop van de laatste vijf jaar werden toegestaan 86 % van de aanvragen die door vrouwelijke ondernemers in de loop van de laatste vijf jaar bij kredietinstellingen werden ingediend, werden goedgekeurd. Anders gezegd : 129 van de 150 zelfstandigen die één of meerdere financieringsaanvragen indienden, kregen voor iedere aanvraag een goedkeuring. Tabel 59.

% financieringsaanvragen die in de loop van de vijf laatste jaren werden toegestaan Frequentie

Figuur 16. Percentage financieringsaanvragen die aanvaard werden Percentage

< 50 %

7

4,5 %

50 %

2

1,3 %

> 50 %

5

3,2 %

100 %

129

86,0 %

8

5,1 %

Niet gekend

8 7

150

< 50% 50% > 50% 100%

129 Totaal (van de vrouwen die een aanvraag indienden)

2 5

Niet gekend

100,0 %

3.5.7 Soort financiering die wordt aangevraagd Voor de evaluatie van het soort financiering dat door de vrouwelijke ondernemers het vaakst bij een kredietinstelling wordt aangevraagd, namen we enkel de laatste aanvraag in overweging die door de vrouwen van onze steekproef werd ingediend. Het soort financiering dat het meest wordt gevraagd is een termijnlening (bankvoorschot met vaste termijn, op korte of op lange termijn) : meer dan drie vierde van de vrouwelijke ondernemers die een financiering hebben aangevraagd, kozen voor dit soort krediet.

46


Tabel 60. Soort gevraagde financiering (laatste aanvraag)

Figuur 17. Soort gevraagde financiering (laatste aanvraag) Frequentie

Percentage

Termijnlening op lange termijn

46

30,6 %

Termijnlening op korte termijn

69

45,9 %

Nieuwe kredietlijn (kaskrediet)

10

7,0 %

Uitbreiding/verlenging kredietlijn

11

7,6 %

Andere

4

2,5 %

Niet gekend

10

6,4 %

Totaal (van de vrouwen die een aanvraag indienden)

150

100,0 %

6,7% 2,7% 7,3% 6,7%

Termijnlening lange termijn Termijnlening korte termijn

30,7%

Nieuwe kredietlijn Uitbreiding/verlenging kredietlijn Andere Niet gekend

46,0%

3.5.8 Bankfinanciering : beperkingen De twee hoofdredenen waarom de vrouwelijke ondernemers van onze steekproef verklaren geen lening te hebben aangevraagd (138 vrouwen op 288) zijn de volgende : -

75 vrouwen op 138 vonden dat ze het niet nodig hadden 30 vrouwen verkozen te investeren in hun bedrijf met de geboekte winst.

Slechts 6 vrouwen van de 138 waren bang op een weigering van hun bankinstelling te stuiten. Tabel 61. Geen aanvraag tot financiering bij de bank : redenen

Frequentie

Percentage

Geen behoefte aan financiering

75

54,0 %

Financiering met geboekte winst

30

21,6 %

Angst om op weigering te stuiten

6

4,3 %

Lening verkregen via een andere weg

6

4,3 %

Andere

10

7,2 %

Niet gekend Totaal (van de vrouwen die geen aanvraag tot financiering indienden bij de bank)

12

8,6 %

139

100,0 %

Figuur 18. Geen aanvraag tot financiering bij de bank: redenen

Geen financiering nodig

9% 7% 4%

Angst voor weigering Financiering via winst 54%

22%

Financiering via andere weg Andere

4%

Niet gekend

3.5.9 Houding ten aanzien van de financiering Als inleiding op dit hoofdstuk zullen we eerst het beeld onderzoeken dat de vrouwelijke ondernemers van hun boekhouder/accountant bij de financiële instelling hebben. Op 288 vrouwelijke ondernemers vindt meer dan een derde dat hun boekhouder/accountant een financiële raadgever is en een sterke steun waar ze kunnen op rekenen. Meer dan een vijfde ziet hem louter als een financiële raadgever. 25 % van de vrouwelijke ondernemers heeft geen vast aangestelde boekhouder/accountant. Slechts een uiterst klein aantal van de vrouwen met een zelfstandige activiteit heeft een vriendschappelijke band of mentorrelatie met zijn boekhouder/accountant. Vrouwen die met vennoten samenwerken hebben eerder de neiging hun boekhouder/accountant te beschouwen als raadgever en ondersteuning. Vrouwen zonder vennoot hebben doorgaans echter geen boekhouder/accountant. Vermelden we vervolgens eveneens dat 72,6 % van de vrouwen uit onze steekproef geen enkele voorkeur hebben voor het geslacht van hun boekhouder/accountant.

47


Tabel 62. Beeld van de boekhouder/accountant afhankelijk van het al dan niet bestaan van vennoten

Bestaan van vennoten Louter financiële raadgever Raadgever en steun Rol van de boekhouder/accountant voor de vrouwelijke ondernemer

Een vriend Een echte mentor Geen boekhouder/accountant Niet meegedeeld

Totaal


Vrouwen met 1/meerdere vennoten 17 18,7 % 41 45,1 % (+2.6) 1 1,1 % 15 16,5 % 17 18,7 % 91 100,0 %

Geen vennoten 49 24,9 % 58 29,4 % 5 2,5 % 1 ,5 % 56 28,4 % (+2.2) 28 14,2 % 197 100,0 %

Totaal 66 22,9 % 99 34,4 % 5 1,7 % 2 ,7 % 71 24,7 % 45 15,6 % 288 100,0 %

Aan de hand van een hiërarchische clusteranalyse konden we twee profielen van vrouwelijke ondernemers identificeren uitgaande van hun mening en houding ten opzichte van de financieringsmogelijkheden : -

De vrouwelijke ondernemers die een positief beeld hebben van financiering (ze worden tot de aangeboden financieringsmogelijkheden aangetrokken) ; De vrouwelijke ondernemers die een negatief beeld hebben van financiering (afkeer van financieringsmogelijkheden).

Tabel 63. Profiel van de vrouwelijke ondernemer afhankelijk van haar houding ten aanzien van financiering

Abs PUSH PULL Niet identificeerbaar Totaal

Col %

77

26,7 %

143

49,7 %

68

23,6 %

288

100,0 %

Hierna volgt het detail van de twee profielen vrouwelijke ondernemers uitgaande van hun algemene houding ten aanzien van financiering :

48


Tabel 64. Profiel van de vrouwelijke ondernemer uitgaande van haar houding ten aanzien van financiering Jonger dan 30 jaar Van 30 tot 39 jaar Leeftijd vrouwelijke ondernemer 40 jaar en ouder Niet meegedeeld Gehuwd / met partner Burgerlijke staat Andere Niet meegedeeld Ja Kinderen Neen Niet meegedeeld Zelfstandige / meewerkende echtgenote Vorige beroepssituatie Loontrekkende Andere Niet meegedeeld Ja Werkervaring in Neen activiteitendomein Niet meegedeeld Tot 40 uur Tussen 40 en 50 uur Tussen 50 en 60 uur Arbeidsduur Meer dan 60 uur Niet meegedeeld

Niveau diploma’s

Secundair onderwijs Hoger onderwijs van het korte type Hoger onderwijs lange type of universitair Andere

Totaal

Negatieve houding ("push")

Positieve houding (pull)

Abs Lijn % Col % Abs Lijn % Col % 4 18 55

28,6 % 29,5 % 38,2 %

5,2 % 23,4 % 71,4 %

10 43 89 1 112 30 1 121 21 1 21

71,4 % 70,5 % 61,8 % 100,0 % 66,7 % 58,8 % 100,0 % 65,1 % 63,6 % 100,0 % 63,6 %

7,0 % 30,1 % 62,2 % ,7 % 78,3 % 21,0 % ,7 % 84,6 % 14,7 % ,7 % 14,7 %

56 21

33,3 % 41,2 %

72,7 % 27,3 %

65 12

34,9 % 36,4 %

84,4 % 15,6 %

12

36,4 %

15,6 %

38 26 1 46 30 1 13 19 25 19

33,6 % 36,1 % 50,0 % 34,3 % 35,3 % 100,0 % 29,5 % 35,2 % 41,0 % 32,8 %

49,4 % 33,8 % 1,3 % 59,7 % 39,0 % 1,3 % 16,9 % 24,7 % 32,5 % 24,7 %

75 46 1 88 55

66,4 % 63,9 % 50,0 % 65,7 % 64,7 %

52,4 % 32,2 % ,7 % 61,5 % 38,5 %

31 35 36 39

70,5 % 64,8 % 59,0 % 67,2 %

21,7 % 24,5 % 25,2 % 27,3 %

1

33,3 %

1,3 %

2

66,7 %

1,4 %

30 25 18

36,1 % 36,8 % 29,0 %

39,0 % 32,5 % 23,4 %

53 43 44

63,9 % 63,2 % 71,0 %

37,1 % 30,1 % 30,8 %

4 77

57,1 % 5,2 % 3 35,0 % 100,0 % 143

42,9 % 2,1 % 65,0 % 100,0 %

Een meerderheid vrouwelijke ondernemers heeft een positieve houding ten aanzien van financiering (wij vonden in deze categorie 142 vrouwen tegen 77 vrouwen die aan het andere profiel beantwoorden). 68 profielen kunnen niet worden geïdentificeerd. 67,7 % van de vrouwelijke ondernemers verklaart overigens geen grote moeilijkheden gehad te hebben voor het verkrijgen van een lening bij de oprichting van hun onderneming. 69,5 % is tevreden over het soort financiering dat ze bij hun bankinstelling verkregen. 47,2 % van de vrouwen met een zelfstandige activiteit vindt echter dat de financiële instellingen niet steeds een geldige rechtvaardiging geven wanneer ze een krediet weigeren (één derde van de vrouwen is het met deze bewering echter niet eens). Een meerderheid van vrouwelijke ondernemers beweert uiteindelijk niet gediscrimineerd te worden ten opzichte van de mannen wanneer het gaat om de waarborg bij een banklening. Meer dan de helft van de vrouwen uit onze steekproef denkt niet dat de banken bij een vrouw meer persoonlijke waarborgen of de borg van de partner vragen dan bij een man. Hier valt echter eveneens te vermelden dat ongeveer een derde van de vrouwelijke ondernemers over deze laatste twee punten een tegenovergestelde mening deelt. De positieve of negatieve houding ten aanzien van de financiering blijkt af te hangen van de sector waarin de vrouwelijke ondernemers werkzaam zijn. 74 % van de vrouwen die een negatief beeld van financiering hebben, werkt in de dienstensector (terwijl deze sector zelf slechts 59,4 % van onze globale steekproef van vrouwen met een zelfstandige activiteit vertegenwoordigt). Zelfs als het hier niet gaat om een significante correlatie kunnen we toch opmerken dat de vrouwen in de industriële sector een eerder positief beeld hebben van financiering. 49


Tabel 65. Houding ten aanzien van de financiering afhankelijk van de activiteitsector

Profiel ondernemer (financiering) 5 PUSH 6,5%

Abs Industrie


Diensten

Col % Adjusted Residual

Sector Activiteit

Abs Vrije beroepen

Col % Adjusted Residual

,9

,7

57

82

32

171

74,0%

57,3%

47,1%

59,4%

3,1

-,7

-2,4

14

35

20

69

18,2%

24,5%

29,4%

24,0%

-1,4

,2

1,2

1

6

13

4,2%

8,8%

4,5%

-1,6

-,3

2,0

77

143

68

1,3%


Tot.

100,0%

Col %

35 Tot. 12,2%

-1,8

Abs Ander

Niet 10 Identific. 14,7%

20 PULL 14,0%

6

100,0%

100,0%

288 100,0%

Figuur 19. Houding ten aanzien van financiering afhankelijk van de activiteitsector 100%

Profiel ondernemer (financiering)

80%

48

57,1

50,7

46,2

60% 7,7 40%

PULL

14,3

33,3

46,2

20% 28,6

PUSH Niet identificeerbaar

20,3

18,7

29,0

0% Industrie

Diensten

Vrije beroepen

Andere

Activiteitensector

Sommige studies over het vrouwelijke ondernemerschap zouden kunnen laten uitschijnen dat het weigeringspercentage van leningen hoger ligt bij vrouwen dan bij mannen. Zo voerde de Vereniging van Canadese bankinstellingen in 1997 een studie die aantoonde dat bij 23 % van de vrouwen een lening werd geweigerd, terwijl dit bij hun mannelijke collega’s slechts 14 % bedroeg 15. Louise St-Cyr et al. geven overigens aan dat er in de literatuur 15

Vereniging van Canadese bankinstellingen, Les femmes entrepreneures et les banques : perceptions et réalités. (Vrije vertaling : Vrouwelijke ondernemers en de banken : percepties en realiteit), brochure, 1996 geciteerd in ST.-CYR et al., 2003, op. cit.

50


meningsverschillen bestaan over de redenen tot weigering : resultaat van directe en/of indirecte discriminatie, gebaseerd op het geslacht voor sommigen, het soort dossier dat werd ingediend en de eigenschappen van de ondernemingen (omvang, activiteitensector, groeivooruitzichten, natuurlijke persoon of rechtspersoon) voor anderen. In onze studie zijn de vrouwen die geen rechtstreekse discriminatie ervaarden in de meerderheid. Interviews uitgevoerd door een studente van de “École d’Administration des Affaires” 16 bij bankiers (vrouwen en mannen) lijken te bevestigen dat er geen discriminatie bestaat op basis van het geslacht. Toch worden er bepaalde eigenschappen aangeduid die verbonden zijn met de activiteitensector waar voornamelijk vrouwen werkzaam zijn (handel, horeca,…) en die nadelig kunnen zijn. Deze interviews toonden ook aan dat de bankiers gevoelig zijn voor de familiale situatie van de vrouwelijke ondernemer. Hun redenering was vaak dat de gezinssituatie (meer bepaald kinderen) op een zeker ogenblik de vrouw zou kunnen hinderen in haar investering in de onderneming. Deze factor leidde niet automatisch tot een weigering van de aanvraag, maar zorgde vaak voor discussies met de klant. Deze studente behandelt in haar scriptie ook de criteria die de banken gebruiken om een leningsaanvraag te evalueren : omvang, groeipotentieel, aantal werknemers en klanten. We hebben overigens eveneens vastgesteld dat vrouwen vaak kleine bedrijven leiden en dat ze geen of weinig personeelsleden in dienst hebben. Bij de doelstellingen van de onderneming wordt zelden melding gemaakt van een uitbreiding van het personeelsbestand. Louise St.-Cyr geeft hier opnieuw aan dat de vrouwelijke ondernemers in een vicieuze cirkel zitten : de kleine omvang van hun onderneming en het klein aantal personeelsleden beperkt de toegangsmogelijkheden tot een institutionele lening. Het gebrek aan financieringsmogelijkheden staat dan weer de groeimogelijkheden in de weg. 3.6 Ondersteunende diensten voor het ondernemerschap 214 vrouwelijke ondernemers op een totaal van 288 (of 74,3 %) hebben bij de oprichting en de ontwikkeling van hun onderneming nooit beroep gedaan op een ondersteunende dienst. Dit lage percentage zou echter kunnen te maken hebben met de perceptie van de term “ondersteunende dienst bij de oprichting en de ontwikkeling van een onderneming”. We hebben in de vragenlijst inderdaad vastgesteld dat heel wat vrouwelijke ondernemers UNIZO, UCM, “Forem”, VDAB of andere gelijkaardige organismen niet beschouwen als “ondersteunende diensten bij de oprichting en de ontwikkeling van een onderneming” of tenminste ook niet meteen aan dit soort diensten dachten bij het lezen van onze vraag. De resultaten van de 74 vrouwen die verklaarden op een organisme beroep te hebben gedaan, tonen inderdaad aan dat ze vooral Advies zochten over de noodzakelijke administratieve formaliteiten (51 vrouwen op 74 citeren deze factor). Andere raadgevingen die regelmatig aan dit soort organismen gevraagd worden, hebben te maken met administratieve verplichtingen (39 vrouwen vermelden dit), met juridische aspecten (27 vrouwen) of met financiële elementen (32 vrouwen). Daarnaast moet ook informatie vermeld worden over de startvoorwaarden en de uitwerking van een bedrijfsplan (waarvoor respectievelijk 23 en 20 vrouwen met dit soort organisme contact opnamen).

16

Caroline GERKENS, september 2003, L’accès au financement des femmes entrepreneures en Wallonie, Mémoire de fin d’études en vue de l’obtention du grade d’ingénieur de gestion, EAA-FEGSS-Ulg (Liège). (Toegang tot financiering voor vrouwelijke ondernemers in Wallonië, verhandeling tot het behalen van het diploma ingenieur in bedrijfsbeheer).

51


Tabel 66. Advies gevraagd bij de organismen ter ondersteuning van het ondernemerschap Gevraagd advies (%) 68,9 % 52,7 % 43,2 % 36,5 % 31,1 % 27,0 % 12,2 % 1,4 % 2,7 % 2,7 % 5,4 %

Gevraagd advies (abs) 51 39 32 27 23 20 9 1 2 2 4

Advies Advies over administratieve formaliteiten Advies over administratieve verplichtingen Financieel advies Juridisch advies Advies over startersvoorwaarden Advies over het ondernemingsplan Advies inzake praktische voorbereidingen Advies over uitbouw van relaties Advies over communicatie/marketing Advies over invoer/uitvoer Ander advies

Hebben niet geantwoord : 11 vrouwen

3.7 Netwerken In dit onderdeel behandelen we de deelname van vrouwelijke ondernemers aan zakelijke netwerken. 58,3 % van de vrouwelijke ondernemers uit onze steekproef zijn lid van één of meerdere zakennetwerken (dit zijn 172 vrouwen op 288). De keuze voor lidmaatschap bij een netwerk wordt niet beïnvloed door de activiteitensector van de vrouwelijke ondernemer, haar profiel of haar opgebouwde ervaring. Het feit dat ze daarentegen een specifieke opleiding heeft gevolgd in haar activiteitsdomein is een positieve correlatiefactor voor het lidmaatschap in een netwerk. Tabel 67. Deelname aan (een) netwerk(en) afhankelijk van de activiteitsector, het profiel van de vrouwelijke ondernemer, ervaring in de sector en de specifieke vorming

Vorming in activiteitensector

Ja Abs 112

Ja Neen

57 169

Totaal

Deelname aan een netwerk(en) Totaal Neen Niet meegedeeld Lijn % Abs Lijn % Abs Lijn % Abs Lijn % 68,3 % 50 30,5 % 2 1,2 % 164 100,0 % (+3.8) 46,0 % 66 53,2 % 1 0,8 % 124 100,0 % 58,7 % 116 40,3 % 3 1,0 % 288 100,0 %

Het leek ons nuttig de verschillende vragen rond dit thema meer in detail te analyseren : van welk soort netwerken zijn vrouwelijke ondernemers lid, hoe lang zijn ze dit reeds, wat is de proportie vrouwen en mannen in deze netwerken, enz. ? 3.7.1 Soorten netwerken Op een totaal van 172 vrouwen die lid zijn van ten minste één zakennetwerk, is één derde lid van een beroepsvereniging (36,6 %). Tabel 68. Deelname aan één of meerdere netwerken

Figuur 20. Deelname aan netwerken Frequentie Percentage

Zijn geen lid van een netwerk

116

40,3 %

Lid van één netwerk

66

22,9 %

Lid van verschillende netwerken

102

35,4 %

4

1,4 %

288

100 %

Niet gekend Totaal

1% 35%

Zijn lid van geen enkel netwerk 41%

Lid van één netwerk Lid van verschillende netwerken Niet gekend

23%

52


Hierbij moet vermeld worden dat in dit cijfer de zelfstandige vrouwen zijn opgenomen die lid zijn van slechts één netwerk (in dit geval een beroepsvereniging) en vrouwen die lid zijn van verschillende netwerken maar aangaven dat hun “belangrijkste” netwerk (waar ze het meeste tijd aan besteden) een beroepsvereniging is. De netwerken die de voorkeur wegdragen zijn de beroepsverenigingen (1/3 van de vrouwelijke ondernemers). Nadien volgt een netwerk voor vrouwelijke ondernemers 17 (1/5 van onze steekproef) en gemengde netwerken van ondernemers op landelijk niveau (14,5 %) of op lokaal niveau (7,6 %). 6 % geeft eveneens een gemengd informeel netwerk voor ondernemers (m/v) op. Figuur 21. Soort netwerken

Tabel 69. Soort netwerken


Gemengd netwerk van ondernemers (landelijk)

25

14,5 %

Gemengd netwerk van ondernemers (lokaal)

13

7,6 %

Rotary

1

0,6 %

Beroepsvereniging

63

36,6 %

Netwerk van vrouwelijke ondernemers (landelijk)

33

19,2 %

Netwerk van vrouwelijke ondernemers (lokaal)

3

1,7 %

Vakorganisatie

0

0,0 %

Informeel gemengd netwerk van ondernemers

11

6,4 %

Informeel netwerk van vrouwelijke ondernemers

2

1,2 %

Andere

13

7,6 %

Niet gekend

8

4,7 %

14,5% 7,6%

172

100 %

Gemengd netwerk (lokaal)

0,6%

Rotary Beroepsvereniging

36,6%

Vrpouwennetwerk (landelijk) Lokaal vrouwennetwerk Informeel gemengd netwerk Informeel vrouwennetwerk

19,2% 6,4%

Totaal (vrouwen die lid zijn van een netwerk)

Gemengd netwerk (landelijk)

Andere

1,7%

Niet gekend

1,2% 7,6% 4,7%

3.7.2 Verhouding vrouwen-mannen in de netwerken Er bestaan blijkbaar slechts weinig netwerken waar de verhouding tussen vrouwen en mannen in evenwicht is. Slechts 30 vrouwen op 172 (18 %) verklaren tot een dergelijk netwerk te behoren. 75 vrouwen op 172 (43,6 %) zijn lid van een netwerk dat voornamelijk uit mannen bestaat en 60 vrouwen (34,9 %) van een netwerk waar de vrouwen in de meerderheid zijn. Tabel 70. Proportie vrouwen-mannen in het netwerk

Figuur 22. Proportie mannen-vrouwen Frequentie Percentage

Meerderheid mannen

75

43,6 %

Meerderheid vrouwen

60

34,9 %

Zelfde proportie mannen-vrouwen

31

18,0 %

Niet gekend

6

3,5 %

172

100 %

Totaal (vrouwen die lid zijn van een netwerk)

17

3%

Meerderheid mannen

18% 44%

Meerderheid vrouwen Zelfde proportie man-vrouw

35%

Niet gekend

De vragenlijst werd in het Nederlandstalige deel van België verdeeld door het netwerk Markant, vrouwenvereniging van het CEZOV. Dit heeft waarschijnlijk de cijfers beïnvloed.

53


We hebben ons de vraag gesteld of het soort netwerk dat de vrouwelijke ondernemers kiezen en hun samenstelling beïnvloed werd door de manier waarop deze vrouwen hun plaats zien in een groep die voornamelijk bestaat uit mannen (onze classificatie : “neutraal”, “meer gemengd”, “onder vrouwen”). Wij gingen over tot een gekruiste analyse van de betrokken variabelen en kwamen tot de conclusie dat de mening van de vrouwelijke ondernemers over hun plaats in een mannengroep geen invloed had op het soort netwerk dat ze kozen en ook niet op de proportie vrouwen en mannen in het betrokken netwerk. De proportie vrouwelijke ondernemers die kozen voor een gemengd netwerk is ongeveer dezelfde proportie als deze die voor een specifiek vrouwelijk netwerk kozen. Bij de vrouwen die ervan uitgaan meer kans te hebben zich te uit te drukken in een gemengd netwerk is het aandeel vrouwen dat behoort tot een overwegend mannelijk netwerk gelijk aan het aandeel vrouwen dat behoort tot een gemengd netwerk. Tabel 71. De invloed van de houding ten aanzien van een groep mannen in de keuze van het netwerk Een vrouwelijke ondernemer zal zich opener uitdrukken en zal meer zelfvertrouwen hebben in een gemengd netwerk dan in een netwerk dat voornamelijk uit mannen bestaat. Abs 22 Gemengd netwerk van ondernemers Col % 25,3 % Abs Rotary Col % Abs 29 Beroepsvereniging Col % 33,3 % Het soort Abs 21 Specifiek vrouwelijk (of mannelijk) netwerk van ondernemers netwerk Col % 24,1 % Abs 6 Informeel netwerk van ondernemers Col % 6,9 % Abs 7 Andere Col % 8,0 % Abs 2 Niet meegedeeld Col % 2,3 % Abs 87 Totaal cases Col % 100,0 %

Totaal 37 22,8 % 1 0,6 % 58 35,8 % 34 21,0 % 12 7,4 % 13 8,0 % 7 4,3 % 162 100,0 %

Tabel 72. De invloed van de houding ten aanzien van een groep mannen op de samenstelling mannen-vrouwen van het netwerk Een vrouwelijke ondernemer zal zich opener uitdrukken en zal meer zelfvertrouwen hebben in een gemengd netwerk dan in een netwerk dat voornamelijk uit mannen bestaat. Abs 33 Meerderheid mannen Col % 37,9 % Abs 35 Meerderheid vrouwen De samenstelling van het Col % 40,2 % netwerk Abs 17 Zelfde proportie vrouwen-mannen Col % 19,5 % Abs 2 Niet meegedeeld Col % 2,3 % Abs 87 Totaal gevallen Col % 100,0 %

54

Totaal 71 43,8 % 58 35,8 % 29 17,9 % 4 2,5 % 162 100,0 %


3.7.3 Aantal jaren in het netwerk Drie vierde van de vrouwen die lid zijn van één of meerdere netwerken zijn dit reeds meer dan drie jaar (130 vrouwen op 172). Wanneer ze tegelijk lid zijn van verschillende netwerken is het ook hier weer het “belangrijkste” netwerk (waar ze de meeste tijd aan besteden) dat in onze berekening werd in overweging genomen. Tabel 73. Aantal jaren in het netwerk Minder dan 1 jaar Tussen 1 en 3 jaar Meer dan 3 jaar Niet gekend Totaal (vrouwen die lid zijn van een netwerk)

Frequentie 8 27 130 7

Procent 4,7 % 15,7 % 75,6 % 4,1 %

172

100 %

3.7.4 Verwachtingen ten aanzien van de netwerken Wat zoeken de vrouwelijke ondernemers in een zakennetwerk ? Welke zijn de redenen om van een netwerk lid te worden ? De clusteranalyse die op de variabelen werd toegepast kwantificeerde de verwachtingen van de vrouwelijke ondernemers ten aanzien van een netwerk. Dankzij deze analyse konden volgende twee categorieën worden geïdentificeerd : Enerzijds de vrouwelijke ondernemers die het netwerk zien als een uitwisselingsplaats tussen confraters (uitwisseling van ervaring, raad, informatie). Ze hopen eventueel met deze confraters partnerschappen af te sluiten of enkel maar hun relatiebestand uit te breiden. Deze vrouwen krijgen de naam “relationele” vrouwen. Anderzijds zijn er de vrouwelijke ondernemers die op zoek zijn naar meer tastbare voordelen zoals de toegang tot informatie, de mogelijkheid om het klantenbestand uit te breiden, om zijn merkimago, naambekendheid of hun standing te verbeteren. Deze vrouwen krijgen de naam “pragmatisch” te zijn. Tabel 74. Profiel van de vrouwelijke ondernemer in functie van haar verwachtingen ten opzichte van de netwerken Relationele verwachtingen Pragmatische verwachtingen Niet identificeerbaar Totaal gevallen Behoren niet tot een netwerk Totaal

Abs 155 10 7 172 116 288

Col % 90,1 % 5,8 % 4,1 % 100,0 %

% Totaal 53,8 % 3,5 % 2,4 % 59,7 % 40,3 % 100,0 %

We stellen vast dat de categorie “relationele” vrouwen overwicht heeft. Een minderheid van de vrouwen benadert het netwerk vanuit een pragmatische visie. Deze vaststelling wordt ook bevestigd wanneer we hun specifieke verwachtingen analyseren. Worden door de vrouwelijke ondernemers bij hun keuze van een netwerk het meest aangehaald : uitwisseling van informatie (74,4 % op een totaal van 172 vrouwen die lid zijn van ten minste één netwerk), uitwisseling van ervaring (71,5 %) en uitwisseling van Advies (61,6 %).

55


Tabel 75. Verwachtingen ten opzichte van een netwerk (multiple choice)

Frequentie

Percentages

128 123 96 74 53 47 55 79 106 11 25 9

74,4 % 71,5 % 55,8 % 43,0 % 30,8 % 27,3 % 32,0 % 45,9 % 61,6 % 6,4 % 14,5 % 5,2 %

Uitwisseling van informatie Uitwisseling van ervaring Ontwikkeling van relaties Toegang tot opleiding Grotere naambekendheid Uitbreiding klantenbestand Sociale redenen Samenwerking tussen ondernemers Uitwisseling van Advies Standing Uitoefenen van een hobby Andere redenen

3.7.5 Remmen op de participatie aan een zakennetwerk Laat ons nu even stilstaan bij de redenen waarom 116 vrouwen (of 40,3 % van onze volledige steekproef) van geen enkel netwerk lid zijn. De hoofdreden blijkt een gebrek aan tijd te zijn (ter herinnering : deze reden werd reeds als belangrijke rem aangehaald voor het volgen van bijkomende opleidingen). 41 vrouwen met een zelfstandig beroep op 120 (34 %) geven dit als de belangrijkste hindernis aan voor het bijwonen van deze netwerkactiviteiten. Andere redenen die worden aangehaald zijn de volgende : Gebrek aan informatie over de bestaande netwerken (26 vrouwen op 120) Geen belangstelling voor deze activiteit (28 vrouwen op 120) Deze laatste vaststelling wordt bevestigd aan de hand van de antwoorden op de vraag “Wilt u in de toekomst lid worden van een netwerk ?”. 55 % van de vrouwen (of 66 op 120 die van geen enkel netwerk lid zijn) wenst dit niet.

Figuur 23. Rem tot deelname aan een netwerk

Tabel 76. Geen lid van een netwerk : redenen


Tijdsgebrek

41

34,2 %

Geen belangstelling

28

23,3 %

Geografisch te ver afgelegen

1

0,8 %

Gebrek aan informatie over de netwerken

26

21,7 %

Meerderheid van mannen in de netwerken

3

2,5 %

Andere

9

7,5 %

Niet gekend Totaal (vrouwen die geen lid zijn van een netwerk)

12

10,0 %

120

100 %

56

Tijdsgebrek

10% 8% 3%

33%

Geen belangstelling Geografisch afgelegen Gebrek aan informatie

22%

Meerderheid mannen

1%

Andere

23%

Niet gekend


Verschillende onderzoeksstudies 18 hebben echter de band aangetoond tussen de ontwikkeling van een onderneming en de activiteiten in een netwerk. De vrouwen die geen of weinig netwerkactiviteiten bijwonen, zouden dus benadeeld zijn omdat ze op die manier groeikansen missen. 3.7.6 Algemene houding van de vrouwelijke ondernemers ten aanzien van de netwerken De houding van de hele groep vrouwelijke ondernemers uit onze steekproef ten aanzien van zakennetwerken is eerder positief. Drie vierde van de vrouwen met een zelfstandige activiteit vindt dat lid zijn van een zakennetwerk nuttig is voor de ondernemer, ongeacht of deze een vrouw of een man is. 54,2 % van hen zou daarenboven in de toekomst lid willen worden van een netwerk specifiek voor vrouwen. We wilden graag het profiel van deze laatste groep kennen. De omvang van de onderneming schijnt geen invloed te hebben op de beslissing om al dan niet lid te worden van een netwerk dat specifiek op vrouwen is gericht. De activiteitsector, het juridisch statuut, het niveau van diploma en de leeftijd blijken daarentegen wel variabelen te zijn die een belangrijke rol spelen in deze beslissing. Vrouwelijke ondernemers die in de industriële sector actief zijn, lijken meer geneigd zich te willen aansluiten bij een netwerk. Bij vrouwen met een vrij beroep is dit precies het omgekeerde. De vrouwelijke ondernemers tussen 30 en 39 jaar en de vrouwen met een diploma hoger onderwijs van het korte type hebben eerder de neiging om zo een netwerk te kiezen. Bij vrouwen met een universitaire opleiding of een diploma hoger onderwijs van het lange type is dit precies omgekeerd. Tabel 77. Invloed van de eigenschappen van de onderneming op de voorkeur voor een vrouwelijk netwerk

Industrie Activiteitsector

Diensten Vrije beroepen

Andere Geen werknemers in de onderneming Aantal werknemers Van 1 tot 10 werknemers in de onderneming Van 11 tot 50 werknemers (categorieën) Meer dan 50 werknemers Niet meegedeeld NV Juridisch statuut BVBA van de Natuurlijke persoon onderneming Andere Totaal

Verkiezen een specifiek vrouwelijk netwerk Totaal Neen Ja Niet meeged. Abs Lijn % Abs Lijn % Abs Lijn % Abs Lijn % 13 37,1 % 20 57,1 % 2 5,7 % 35 100,0 % (+3.1) 88 51,5 % 55 32,2 % 28 16,4 % 171 100,0 % 47 68,1 % 20 29,0 % 2 2,9 % 69 100,0 % (+2.7) 8 61,5 % 3 23,1 % 2 15,4 % 13 100,0 % 82 57,3 % 41 28,7 % 20 14,0 % 143 100,0 % 66 53,2 % 48 38,7 % 10 8,1 % 124 100,0 % 5 50,0 % 4 40,0 % 1 10,0 % 10 100,0 % 2 66,7 % 1 33,3 % 3 100,0 % 3 37,5 % 3 37,5 % 2 25,0 % 8 100,0 % 18 46,2 % 17 43,6 % 4 10,3 % 39 100,0 % 31 47,0 % 27 40,9 % 8 12,1 % 66 100,0 % 92 62,6 % 39 26,5 % 16 10,9 % 147 100,0 % (+2.9) 15 41,7 % 15 41,7 % 6 16,7 % 36 100,0 % 156 54,2 % 98 34,0 % 34 11,8 % 288 100,0 %

Tabel 78. Invloed van de eigenschappen van de vrouwelijke ondernemer op haar voorkeur voor een vrouwelijk netwerk Verkiezen een specifiek vrouwelijk netwerk 18

Totaal

Judith MC GREGOR en David TWEED (2000), Towards a Typology of Female Entrepreneurship : New Directions for a Nationwide Study, 30th Small Business Seminar, Female Entrepreneurship, Gender Issues, Gent, Belgium, september.

57


Minder dan 30 jaar Leeftijd vrouwelijke ondernemer

Opleidingsniveau

Van 30 tot 39 jaar 40 jaar en ouder Niet meegedeeld Secundair onderwijs Hoger onderwijs korte type Hoger onderwijs lange type of universitair Andere

Totaal

Neen Ja Niet meeged. Lijn % Abs Lijn % Abs Lijn % Abs 73,7 % 5 26,3 % 19 41,4 % 38 43,7 % 13 14,9 % 87 (+2.3) 105 58,0 % 55 30,4 % 21 11,6 % 181 1 100,0 % 1 58 56,9 % 29 28,4 % 15 14,7 % 102 37 41,6 % 42 47,2 % 10 11,2 % 89 (+3.2) 56 62,9 % 26 29,2 % 7 7,9 % 89 (+2.0) 5 62,5 % 1 12,5 % 2 25,0 % 8 156 54,2 % 98 34,0 % 34 11,8 % 288

Abs 14 36

58

Lijn % 100,0 % 100,0 % 100,0 % 100,0 % 100,0 % 100,0 % 100,0 % 100,0 % 100,0 %


4. Conclusies De besluiten zijn gestructureerd op basis van de vragen die we stelden in het begin : profiel van de vrouwelijke ondernemers en van hun onderneming toegang tot financiering verwachtingen in het kader van de ondersteuningsorganismen bij de oprichting en de ontwikkeling van de ondernemingen specifieke verwachtingen inzake opleiding integratie en toegang tot het zakennetwerk. De vrouwelijke ondernemers van onze steekproef zijn meestal meer dan 40 jaar oud. De jongere vrouwen zijn in de minderheid. Deze vrouwen leven meestal samen en hebben kinderen. In een koppel op vier is de partner vennoot in de onderneming. In het merendeel van de gevallen, werkt hij in een andere onderneming. Deze informatie doet al meteen twijfel rijzen over de idee dat om te slagen in een onderneming men alleenstaand moet zijn en geen kinderen hebben. De meeste geïnterviewde vrouwen werken veel: meer dan 40 uren per week is de normale arbeidstijd voor de meeste vrouwen uit onze steekproef. Meestal beschikken zij over een hoog diploma (graduaat of universiteit) en over een vroegere ervaring in hun activiteitsector. Een meerderheid werkte vooraleer hun eigen activiteit te starten, de meeste onder hen als loontrekkende in de privé-sector. Als men dit bestudeert in het kader van de doelgroepen van sommige ondersteuningsprogramma’s voor het ondernemerschap, dan dient vermeld dat slechts 7,3 % van de vrouwen uit onze steekproef werkzoekend waren en slechts 5,6 % huisvrouw. Hieruit blijkt dat het statuut van zelfstandige geen bruuske overgang is van een toestand van werkzoekende naar een toestand van werkende, maar gewoon een verandering van statuut. Deze informatie zou vergeleken moeten worden met andere statistische gegevens om te zien of het hier een specifieke kenmerk van onze steekproef betreft en of dit beeld overeenstemt met de algemene realiteit van de vrouwelijke ondernemers in België. Het zou interessant kunnen zijn om een enquête te houden bij de vrouwen-werkzoekenden en vrouwen-werklozen om te bestuderen hoe zij het beroep onderneemster percipiëren en of zij daarin een werkgelegenheidsopportuniteit zien. Het zou ook interessant kunnen zijn om huisvrouwen te ondervragen die gekozen hebben voor het statuut onderneemster om te ontdekken welke de redenen waren die aan de oorsprong van deze keuze lagen. De meerderheid van de vrouwen met een diploma secundair onderwijs hebben een onderneming overgenomen (57 %), in de meeste gevallen een familiale onderneming, terwijl de vrouwen met een hoger diploma (universitair of hoger onderwijs van het lange type) in de meeste gevallen hun eigen onderneming hebben opgericht (72,7 %). M.a.w. het scenario van de oprichting is een scenario dat vooral van toepassing is voor de vrouwen met een hoog kwalificatieniveau (in onze steekproef althans), terwijl het scenario van overname meer een opportuniteit is voor minder hooggeschoolde vrouwen die hun opleiding “op het terrein” hebben gehad, meestal in familiale ondernemingen. Bij de motivaties voor het oprichten van een onderneming komt de nood aan professionele autonomie als meest frequente factor voor. Dit wordt van dichtbij gevolgd door de nood aan zelfontplooiing. De helft van de vrouwelijke ondernemers meent dat hun echtgenoot of partner een grote invloed heeft gehad op hun beslissing om een activiteit op te starten en een

59


derde spreekt zelfs van een “beslissende invloed”. Voor de meeste vindt men dan ook de wens tot meer autonomie in de arbeidsorganisatie, dus een zoeken naar een vorm van flexibiliteit, wat zeker niet kan worden verward met de wens om minder uren te werken. We kunnen daar dus uit besluiten dat een meerderheid van vrouwen uit onze steekproef een “pull” profiel bezitten (of ondernemerschap als keuze en opportuniteit). In deze groep vindt men ook de jongere vrouwen terug, met name deze tussen 30 en 39 jaar oud. Deze vrouwen leven in koppel en het feit dat ze al dan niet kinderen hebben, lijkt geen invloed te hebben op hun “pull” of “push” profiel. Een ander deel van onze steekproef bevindt zich in het “push” profiel (1/5) : de factoren die de vrouwen ertoe gebracht hebben om hun eigen job te creëren impliceert het begrip van “noodzaak” (werkloosheid, familiale redenen, geen promotiemogelijkheden meer, conflicten of weinig mogelijkheden om vooruit te gaan in de vorige job, dood van een familielid en overname van de activiteit). In deze groep vindt men vooral vrouwen die niet in koppel leven en ook een groot deel van oudere vrouwen (meer dan 40 jaar). Deze vrouwen lijken gemiddeld ook minder uren te werken dan de andere groep (zij bevinden zich meestal in de groep “minder dan 40u/week”). In onze steekproef kan men niet uitmaken in welke groep de vrouwen thuishoren op basis van het feit dat ze al dan niet kinderen hebben en op basis van het diplomaniveau. De tijd die zij vrijmaken voor hun beroepsleven is heel hoog : 76 % werkt meer dan 40 uur per week in hun onderneming, de meeste trouwens tussen 50 en 60 uren per week 19. Deze informatie doet ons nadenken over het idee dat de balans leven-werken automatisch zou betekenen: minder uren werken. Het betekent daarentegen: autonomie, flexibiliteit, tijdsoevereiniteit. Voor de vrouwelijke ondernemers in de dienstensector ligt het aantal arbeidsuren heel hoog. Dit is in mindere mate het geval bij de vrije beroepen. Ten slotte houdt het aantal uren dat zij presteren in het kader van hun activiteit als zelfstandige ook verband met hun werkplek : vrouwelijke ondernemers gaan minder tijd besteden aan hun onderneming wanneer zij hun activiteit thuis verrichten. Zij verkiezen thuiswerk wanneer zij een vrij beroep uitoefenen en meer nog als ze geen personeel hebben. Dit pleit voor een gedifferentieerde benadering van de vrouwelijke ondernemers. In functie van hun profiel (opportuniteit of noodzaak), van hun leeftijd en hun diplomaniveau zullen zij verschillende verwachtingen koesteren, met name in termen van opleiding. Hun ondernemingen situeren zich in de traditionele vrouwelijke sectoren : handel, diensten, gezondheidszorg en dienstverlening aan personen. Zij zijn ook aanwezig in de traditioneel mannelijke activiteitsectoren (bouwnijverheid, transport…) maar dan meestal in het scenario van een overname. Hun ondernemingen zijn meestal klein (geen of weinig werknemers) en jong (minder dan 15 jaar oud).

19

Het is interessant om hier de parallel met de algemene statistieken inzake de arbeidsuren te trekken. Volgens de enquête bij de werknemers werken in 1988 45 % van de vrouwen minder dan 36 uur per week, in tegenstelling tot 11 % van de mannen. De mannen presteren meer dan vrouwen weekprestaties van meer dan 41 uur (18 % tegen 10 % van de vrouwen). Béatrice VAN HAEPEREN (2000), Formes d’emploi et flexibilité du marché du travail : évolutions récentes en Belgique, Analyse économique et prévisions, juni 2000, p. 129.

60


Voor wat de oorsprong van deze ondernemingen betreft, werden zes op tien opgericht door vrouwen. Een vijfde volgens een scenario van overname van een familiale onderneming en 17 % volgens een scenario van overname van een andere onderneming. In tegenstelling tot het vooroordeel dat wil dat vrouwen minder ambitie zouden hebben dan mannen, stellen we vast dat de meeste vrouwen in onze steekproef als voornaamste objectieven voor hun onderneming de volgende vermelden : de toename van de omzet en een winstgroei. We zien anderzijds wel dat slechts 19 %, dus een op vijf, een toename van het personeelsbestand wenst, dus een groei van de onderneming. 9 % van de geïnterviewde vrouwen heeft exportobjectieven. We beschikken niet over vergelijkende onderzoeken over de moeilijkheden zoals ze worden beleefd bij de vrouwelijke en mannelijke ondernemers. Het is niet mogelijk geweest om te onderscheiden wat afhing van het aspect gender, dus van sociale verhouding op basis van het geslacht, en het entrepreneurship buiten elke geslachtsdimensie. Op basis van de literatuur en de interviews kunnen we weliswaar veronderstellen dat de problemen van toegang tot financiering (het vaakst vermeld) voornamelijk te maken hebben met de grootte van de ondernemingen (over het algemeen zeer kleine ondernemingen) en de activiteitsector (de vrouwelijke ondernemers in de dienstensector klagen meer over financieringsproblemen). Net hetzelfde trouwens voor de problemen die te maken hebben met het statuut van zelfstandige, die zowel voor vrouwen als voor mannen gelden, behalve dan de specifieke problematiek van het statuut van de meewerkende echtgenote. Men zou ook kunnen denken dat de problemen van verzoening tussen privé-leven en beroepsleven, het gebrek aan ondersteuning door de netwerken, de beroepsorganisaties en de onmiddellijke omgeving en de angst voor het risico meer geslachtsgebonden zijn. Voor wat de financiering betreft, weten we ook dat banken steeds veeleisender zijn bij het verlenen van kredieten aan de ondernemingen, zeker bij het oprichtingsproces en dit nog veel meer in bepaalde activiteitsectoren zoals dienstverlening aan personen en horeca. De belangrijkste remmen op de oprichting zijn de overlast aan administratieve taken en de moeilijke verzoening tussen privé- en beroepsleven (het gaat hier dus over obstakels die te maken hebben met het tijdsbeheer). Nadien volgen de problemen van toegang tot financiering. Hier kunnen de nuances tussen de sectoren interessant zijn : In de sector Industrie en Ambachten vermelden de vrouwelijke ondernemers als belangrijkste remmen op de oprichting : de angst voor het risico, het gebrek aan ondersteuning door de netwerken en de onmiddellijke omgeving ; en verwijzen daardoor de verzoening tussen privé- en beroepsleven, de toegang tot financiering of de problemen die verband houden met het statuut van zelfstandige naar de tweede plaats. In de sector Diensten lijken de problemen van toegang tot financiering het grootst, meer dan de helft van de vrouwelijke ondernemers van deze sector verklaart dat dit een belangrijk obstakel bij de start van de onderneming. De zelfstandige vrouwen die een vrij beroep uitoefenen wijzen vooral op de remmen die verband houden met de verzoening tussen privé- en beroepsleven die de overlast van administratieve taken zelfs van de eerste plaats verdrijven.

61


Vrouwen die hun job uit noodzaak hebben gecreëerd (“push” profiel) menen dat volgende factoren remmen zijn voor de oprichting van de onderneming : het gebrek aan specifieke kennis of competenties en het gebrek aan ondersteuning door de onmiddellijke omgeving. Hoe jonger de ondernemingen, hoe meer de angst voor het risico wordt vermeld als obstakel voor de oprichting. Eén op vier van de ondervraagde vrouwen heeft een beroep gedaan op een institutionele financiering. Vrouwen blijken over het algemeen minder hoge bedragen te investeren dan mannen en bij de start zijn de bedragen relatief laag. Sommigen zeggen dat ze voorzichtiger zijn, dat ze een grotere angst hebben voor het risico met name omdat ze meer zullen aarzelen indien het gezinsbudget in gevaar komt, anderen denken misschien dat ze eenvoudigweg in activiteitsectoren werken die minder investeringen vergen, maar ook dat ze dikwijls minder eigen vermogen hebben (de meerderheid van de vrouwen uit onze steekproef hebben hun onderneming opgericht met eigen middelen). De meerderheid van de vrouwen schijnt een positieve relatie te hebben met de bank en hebben geen last gehad van discriminatie omwille van hun geslacht. Voor wat de opleiding betreft, beschikken de meeste vrouwen die een bijscholing in beheer hebben gevolgd over een diploma hoger onderwijs van het korte type. Zij hebben ook dikwijls een vroegere werkervaring in hun huidige activiteitsector en bevinden zich doorgaans in de dienstensector. De vrouwen klagen over tijdsgebrek om opleidingen te volgen. Het probleem van de tijd wordt ook naar voren gebracht om hun gebrek aan betrokkenheid bij de netwerken uit te leggen. Een vierde van de vrouwen van onze steekproef wenst dat de opleidingen over ondernemerschap en de netwerken een meer gemengd karakter zouden hebben, zodat zij niet meer in de minderheid zouden zijn, of erger nog, de enige vrouw. Men wenst dit gemengde karakter om zich beter thuis te voelen binnen de groep en ter bevordering van het zelfvertrouwen. Een op vijf wenst daarentegen dat de opleidingsgroepen en de netwerken niet gemengd zouden zijn, dikwijls om dezelfde redenen. Dit pleit nog maar eens voor een gedifferentieerde aanpak van opleidingen en netwerken : sommigen voelen er zich heel goed bij (voor hen hebben specifieke acties geen zin), andere wensen daarentegen dat men rekening zou houden met hun specifieke kenmerken en dat ze uit hun minderheidspositie zouden geraken met alle nadelen die daarmee verband houden. De meeste vrouwen kennen en gebruiken de ondersteunende diensten voor de ondernemingen weinig. Wat zij verwachten van deze diensten is vooral administratieve ondersteuning, hulp bij realisatie van het business plan en juridisch advies. Deze statistische informaties bieden het voordeel dat zij een kwantitatief beeld geven van het vrouwelijke ondernemerschap, maar net zoals andere statistische benaderingen, kunnen ze op zich de diversiteit van de situaties van de vrouwelijke ondernemers niet in kaart brengen.

62

contact: markant-CEZOV Spastraat 8/2 - 1000 Brussel Tel. 02 286 93 30 - Fax. 02 286 93 69 e-mail: [email protected] www.markantvzw.be

VROUWELIJKE ONDERNEMERS situering inzake opleiding, financiering en netwerken. Verslag van het kwantitatieve onderzoek voor België

Recommend Documents