Financiering van startende vrouwelijke ondernemers

B5 fin. vrouwelijke onder

03-02-2000

13:58

Pagina 1

Financiering van startende vrouwelijke ondernemers Een onderzoek naar factoren die van invloed zijn op de financiering van bedrijven van startende vrouwelijke ondernemers mevrouw drs. H.W. Stigter mevrouw drs. I. Verheul

EIM / Ondernemerschap Zoetermeer, december 1999


03-02-2000

13:58

Pagina 2

ISBN: 90-371-0763-X Prijs: ƒ 35,Bestelnummer: A9916

EIM is een onderzoeksbureau met 170 professionals. EIM verschaft beleidsgerichte en praktijkgerichte informatie van sociaal-economische aard voor en over alle sectoren van het bedrijfsleven en voor beleidsinstanties. EIM is gevestigd in Zoetermeer. Behalve op Nederland richt EIM zich ook op de Europese economie en op andere continenten. Voor meer informatie over EIM en wat EIM voor u kan betekenen, kunt u contact met ons opnemen. Adres: Postadres: telefoon: telefax: Website:

Italiëlaan 33 Postbus 7001 2701 AA Zoetermeer 079 341 36 34 079 341 50 24 www.eim.nl

De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij EIM. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning in artikelen, scripties en boeken is toegestaan mits de bron duidelijk wordt vermeld. Vermenigvuldiging en/of openbaarmaking in welke vorm ook, alsmede opslag in een retrieval system, is uitsluitend toegestaan na schriftelijke toestemming van EIM. EIM aanvaardt geen aansprakelijkheid voor drukfouten en/of andere onvolkomenheden. The responsibility for the contents of this report lies with EIM. Quoting of numbers and/or texts as an explanation or support in papers, essays and books is permitted only when the source is clearly mentioned. No part of this publication may be copied and/or published in any form or by any means, or stored in a retrieval system, without the prior written permission of EIM. EIM does not accept responsibility for printing errors and/or other imperfections.

2


03-02-2000

13:58

Pagina 3

Inhoud Samenvatting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5 1.6 1.7

Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Het belang van vrouwelijk ondernemerschap . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . De ondernemingsfinanciering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Probleemstelling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Doelstelling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Organisatie en methode . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Gebruik van data . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Opzet rapport . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2 2.1 2.2 2.2.1 2.2.2 2.2.3 2.2.4 2.3 2.3.1 2.3.2 2.4

Verschillen tussen mannelijke en vrouwelijke ondernemers . . . . . . . . . . Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ondernemersspecifieke factoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ervaring . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Aantal werkzame uren in het bedrijf . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Netwerkactiviteiten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ondernemerseigenschappen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ondernemingsspecifieke factoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Sector . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Omvang van de onderneming . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Profiel van de vrouwelijke ondernemer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3 3.1 3.2 3.2.1 3.2.2 3.2.3 3.2.4 3.3 3.3.1 3.3.2 3.4

Invloeden op de ondernemingsfinanciering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ondernemersspecifieke factoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ervaring met financieel management . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Aantal werkzame uren in de onderneming . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Netwerkactiviteiten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Risicohouding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ondernemingsspecifieke factoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Sector . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Omvang van de onderneming . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Conclusie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4

Onderzoeksresultaten: de invloed van ‘gender’ op de ondernemingsfinanciering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Omvang van de financiering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Aard van de financiering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4.1 4.2 4.3


03-02-2000

13:58

Pagina 4

4.3.1 4.3.2 4.4

Aandeel eigen vermogen in de onderneming . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Aandeel bankkrediet in de onderneming . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Samenvatting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5

Aanbevelingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Literatuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4


03-02-2000

13:58

Pagina 5

Financiering van startende vrouwelijke ondernemers

Samenvatting De vraag die aan het begin van dit rapport wordt gesteld is de volgende:

Wat is de invloed van ‘gender’ op de ondernemingsfinanciering?

Om deze vraag te beantwoorden is het noodzakelijk onderscheid te maken naar een direct en een indirect effect van ‘gender’ op de ondernemingsfinanciering. Het indirecte effect heeft te maken met het feit dat mannelijke en vrouwelijke ondernemers nu eenmaal een ander type onderneming opzetten en op een andere wijze ondernemen: zij verschillen dus zowel ten aanzien van ondernemers- als ondernemingsspecifieke factoren. Er kan een profiel van de vrouwelijke ondernemer gevormd worden: vrouwelijke ondernemers starten kleinschaliger, zijn minder bereid risico te nemen, starten vaker in de dienstverlenende sector, hebben minder ervaring met financieel management, ondernemen vaker parttime en besteden minder tijd aan netwerken dan mannelijke ondernemers. Dit profiel werkt door in de ondernemingsfinanciering en leidt gemiddeld gesproken tot een lagere financieringsbehoefte. Daarnaast heeft het profiel consequenties voor de aard van financieren. Het leidt tot een hoger aandeel eigen vermogen en een lager aandeel bankkrediet dan bij mannelijke ondernemers. Gecorrigeerd voor al deze verschillen in het ondernemerschap van mannen en vrouwen, dus gecorrigeerd voor het profiel van de vrouwelijke ondernemer, is er ook een direct effect gesignaleerd. Dit effect impliceert dat mannelijke en vrouwelijke ondernemers met een vergelijkbaar bedrijf en een vergelijkbare aanpak verschillen in manier van financieren. Volgens dit directe effect hebben vrouwelijke ondernemers een lagere omvang van de financiering, een lager aandeel eigen vermogen en een hoger aandeel bankkrediet in de financiering. De directe effecten van ‘gender’ kunnen verschillende achtergronden hebben. Bijvoorbeeld, het negatieve directe effect kan veroorzaakt worden door een meer realistische benadering van de eigen capaciteiten door vrouwelijke ondernemers, waardoor zij kleiner starten, of door een gebrek aan eigen vermogen. Dit laatste kan het gevolg zijn

5


03-02-2000

13:58

Pagina 6

Samenvatting

van discontinuïteit in het arbeidsverleden. Het positieve directe effect – vrouwelijke ondernemers hebben een hoger aandeel bankkrediet – kan te maken hebben met een voorsprong die vrouwelijke ondernemers hebben op mannelijke ondernemers in het kredietverleningsproces; hun realistische opstelling kan bij banken vertrouwen wekken. Het totale effect van ‘gender’ op de ondernemingsfinanciering wordt gevormd door het directe en het indirecte effect. In het geval van de omvang van de financiering zijn beide negatief: vrouwelijke ondernemers starten kleinschaliger dan mannelijke ondernemers. In het geval van de aard van de financiering echter zijn het directe en het indirecte effect tegengesteld. Dit betekent dat beide effecten elkaar ongeveer opheffen. Het totale effect wordt hierdoor gereduceerd: mannelijke en vrouwelijke ondernemers vertonen nauwelijks verschillen ten aanzien van de aard van de financiering. Indien het totale effect niet opgesplitst wordt in een direct en een indirect effect, kan dit leiden tot misleidende conclusies, zoals: ‘gender’ heeft geen invloed op de aard van de financiering. Geconcludeerd kan worden dat ‘gender’ invloed heeft op de financiering van een onderneming. Met andere woorden: wanneer naar de ondernemingsfinanciering wordt gekeken, moet er rekening worden gehouden met het geslacht van de ondernemer.

6


03-02-2000

13:58

Pagina 7


1

Inleiding

1.1

Het belang van vrouwelijk ondernemerschap

In de huidige samenleving willen vrouwen, onder invloed van maatschappelijke ontwikkelingen, in toenemende mate economisch zelfstandig zijn. Deze economische zelfstandigheid komt tot uitdrukking enerzijds in een stijging van het aantal vrouwen op de arbeidsmarkt en anderzijds in een groeiende belangstelling van vrouwen voor het ondernemerschap. Cijfers wijzen uit dat gemiddeld drie van de tien gevestigde ondernemers in Nederland vrouw zijn en dat het aandeel vrouwen onder de startende ondernemers inmiddels eenderde bedraagt1. Het belang van vrouwelijk ondernemerschap kunnen we, behalve aan het toenemende aandeel ten opzichte van mannelijke ondernemers, ook aflezen aan het succes waarmee ze hun eigen bedrijf uitoefenen. Recent onderzoek van EIM naar de ontwikkeling van vrouwelijke ondernemers in Nederland in de periode 1994-1997 wijst uit, dat vrouwen die fulltime werken in hun bedrijf in gelijke mate groei doormaken in omzet en personeel als hun mannelijke collegae. Vrouwelijke ondernemers dragen bij aan de diversiteit van het ondernemerschap in Nederland. Zij ondernemen op andere wijze en in andere sectoren dan mannelijke ondernemers. Diversiteit in het ondernemerschap is belangrijk vanwege de ruime keuzemogelijkheid uit aangeboden producten en diensten voor de consument. Hierdoor vindt concurrentie en selectie plaats en zullen uiteindelijk alleen de ‘beste’ ondernemers overblijven. Vrouwelijke ondernemers geven dus op een andere manier invulling aan het ondernemerschap dan mannen. Dit leidt tot diversiteit en deze diversiteit is belangrijk voor economische groei. Gegeven de bijdrage van vrouwelijke ondernemers aan de economische groei en het creëren van werkgelegenheid, is het van belang te voorkomen dat hun potentieel onvoldoende wordt benut, bijvoorbeeld als gevolg van belemmeringen in de uitoefening van hun bedrijf.

1

Stigter, 1999.

7


03-02-2000

13:58

Pagina 8

Inleiding

1.2

De ondernemingsfinanciering

Startende ondernemers blijken in de praktijk op verschillende knelpunten te stuiten. Deze knelpunten liggen op gebieden als de concurrentie, de ontwikkeling van afzetgebieden, de betaling van klanten en de financiering1. Met name de financiering van de onderneming blijkt een belangrijk probleem voor startende ondernemers. Ondernemers in spe hebben veelal te weinig eigen vermogen om een onderneming te financieren, terwijl financiering door middel van extern kapitaal bemoeilijkt wordt door informatie-asymmetrie2. Kredietinstellingen beschikken vaak over onvoldoende informatie aangaande nieuwe ondernemingen, waardoor het moeilijk is de risicostatus van een onderneming in te schatten. Daarnaast gaat het verstrekken van leningen aan ondernemers voor kredietinstellingen gepaard met disproportionele transactiekosten; de vaste kosten staan vaak niet in verhouding tot het geleende bedrag van de ondernemer. De financiering van een onderneming is van verschillende zaken afhankelijk, zoals bijvoorbeeld de omvang van de onderneming, de sectorkeuze en de eigenschappen en achtergrond van de ondernemer. Een onderneming in de dienstverlening zal minder (initiële) investeringen vergen en een ondernemer die risico-avers is zal zo veel mogelijk met eigen vermogen investeren. Gezien de verschillen in het ondernemerschap van mannen en vrouwen (diversiteit), is te verwachten dat zij ook verschillen zullen vertonen ten aanzien van de financiering van hun onderneming. Daarnaast is er ook de mogelijkheid dat vrouwelijke ondernemers anders benaderd worden dan mannelijke ondernemers. Uit recent onderzoek van MKB-Nederland blijkt dat vrouwelijke ondernemers bij de kredietverlening nog steeds het gevoel hebben dat stereotiepe denkbeelden over de vrouw en de vrouwelijke ondernemer een rol spelen3.

1.3

Probleemstelling

Om beter inzicht te krijgen in de verschillen in de ondernemingsfinanciering tussen mannelijke en vrouwelijke ondernemers en de factoren die deze verschillen veroorzaken, zal de volgende vraag in dit rapport centraal staan: 1 2 3

Van Uxem en Bais, 1996. EIM, 1998. ‘Krediet en Zekerheid - Een oriënterend onderzoek naar de vermogensproblematiek van vrouwelijke ondernemers in relatie tot bedrijfsfinanciering’, 1999, MKB-Nederland in samenwerking met EIM, Delft.

8


03-02-2000

13:58

Pagina 9

Inleiding

Wat is de invloed van ‘gender’ op de ondernemingsfinanciering?

Hierbij is het van belang onderscheid te maken tussen twee soorten invloed die ‘gender’ kan hebben op de ondernemingsfinanciering, namelijk: indirect en direct. Het indirecte effect heeft te maken met het feit dat vrouwen op een andere wijze ondernemen dan mannen en in andere sectoren actief zijn. Vrouwen ondernemen bijvoorbeeld vaker in de dienstverlenende sector dan mannen. De dienstverlening is een sector die relatief weinig investeringen vergt. Dit kan leiden tot een kleinere behoefte aan financiering die voor een groot gedeelte met behulp van eigen middelen ‘gevoed’ kan worden. Het directe effect kan niet worden toegeschreven aan verschillen in het ondernemerschap van mannen en vrouwen. Het bestaan van dit effect impliceert dat vrouwelijke en mannelijke ondernemers die wel overeenkomen wat aanpak en bedrijf betreft, toch verschillen vertonen met betrekking tot de financiering van hun onderneming; vrouwen zijn anders dan mannen. Het begrip ondernemingsfinanciering wordt in dit rapport onderscheiden naar omvang en aard, waarbij ten aanzien van de aard van de financiering wordt gekeken naar eigen vermogen en vreemd vermogen (bankkrediet). Eigen vermogen wordt hier gezien als intern of persoonlijk eigen vermogen en dient niet verward te worden met extern eigen vermogen, dat kan worden verkregen door middel van de uitgifte van aandelen. Startende ondernemers vormen het uitgangspunt voor dit rapport en worden verondersteld in beginsel geen aandelen uit te geven.

1.4

Doelstelling

De doelstelling in dit rapport is drieledig. Ten eerste zal worden bezien in hoeverre vrouwelijke ondernemers verschillen van mannelijke ondernemers en waar zich deze verschillen voordoen. Onderscheid zal worden gemaakt naar de achtergrond, het type onderneming en de manier waarop de onderneming wordt ‘gerund’ (het zgn. indirecte effect). Doel is hierbij het vormen van een profiel van de vrouwelijke ondernemer1. 1

Natuurlijk zijn wij ons er terdege van bewust dat dé vrouwelijke ondernemer niet bestaat; er bestaan evenveel verschillen tussen vrouwelijke ondernemers onderling als tussen mannelijke en vrouwelijke ondernemers. Echter, voor dit onderzoek is het noodzakelijk enigszins afstand te doen van deze verschillen om een vergelijking van de mannelijke en de vrouwelijke ondernemer te kunnen maken.

9


03-02-2000

13:58

Pagina 10

Inleiding

Ten tweede zal de invloed van het profiel van de vrouwelijke ondernemer op de financiering centraal staan. Vrouwelijke ondernemers vertonen specifieke kenmerken en deze kenmerken worden verondersteld invloed te hebben op de manier waarop zij de onderneming financieren. Als laatste willen we bezien of er naast de invloed van het profiel van de vrouwelijke ondernemer op de financiering ook nog een ander effect bestaat, dat niet zozeer gerelateerd kan worden aan de manier van ondernemen, maar aan het ‘simpele’ feit dat men ofwel man, ofwel vrouw is (het zgn. directe effect).

1.5

Organisatie en methode

Door EIM is reeds eerder een uitgebreid onderzoek gedaan naar vrouwelijk ondernemerschap1. De financiering vormde hier een van de aspecten waarop vrouwelijke ondernemers zijn onderzocht. Het huidige rapport ligt in het verlengde van deze studie en gaat dieper in op de verschillen in financiering tussen mannelijke en vrouwelijke ondernemers. De basis voor dit rapport is een scriptie die de invloed van ‘gender’ op de ondernemingsfinanciering als onderwerp heeft2. Hierin wordt ook de methode van onderzoek uitgebreid beschreven. Verwoord in strakke wetenschappelijke termen komt de analyse op het volgende neer. Voor het maken van het profiel van de vrouwelijke ondernemer is gebruikgemaakt van bilaterale correlatie, waarbij de relaties tussen vrouwelijk ondernemerschap en de verschillende kenmerken zijn geschat. Het effect van dit profiel en het directe effect van ‘gender’ op de omvang en aard van de financiering zijn door middel van multipele regressie-analyse tot stand gekomen.3 In deze rapportage zal geen plaats worden ingeruimd voor de rechtvaardiging van de wetenschappelijke methodiek. De resultaten en hun interpretatie staan centraal.

1.6

Gebruik van data

Ten behoeve van het onderzoek is gebruikgemaakt van data uit het EIM-starterscohort 1994. Het betreft hier ondernemers die in het eerste kwartaal van 1994 zijn gestart met hun bedrijf. In het najaar van dat jaar is aan bijna 2.000 van deze starters, waaronder ongeveer 500 vrouwelijke ondernemers, een vragenlijst voorgelegd over hun voor1 2 3

Stigter, 1999. Verheul, 1999. Voor een uitgebreide toelichting op de wetenschappelijke methodiek wordt verwezen naar Verheul en Thurik (1999). Over dit onderwerp zijn reeds lezingen gegeven in Barcelona (‘Doctoral Seminar on Entrepreneurship Research’, oktober 1999) en in Londen (RENT Conferentie, november 1999). Tevens zal begin 2000 een paper verschijnen bij het RIBES (Rotterdam Institute for Business Economic Studies) van de Erasmus Universiteit.

10


03-02-2000

13:58

Pagina 11

Inleiding

bereiding op het ondernemerschap, hun startmotieven, doelstellingen en verwachtingen en vele andere ondernemers- en ondernemingskenmerken. In dat kader is ook ruim aandacht besteed aan de financiering van de onderneming, zowel wat de omvang van het startkapitaal betreft, als over de samenstelling van het kapitaal en de mogelijke problemen die met het verkrijgen hiervan gepaard zijn gegaan.

1.7

Opzet rapport

Het rapport is als volgt opgebouwd. Hoofdstuk 2 gaat in op de verschillen tussen mannelijke en vrouwelijke ondernemers ten aanzien van de ondernemer en de onderneming. Vervolgens zal aan de hand van deze verschillen een profiel worden gemaakt van de vrouwelijke ondernemer. In hoofdstuk 3 zal de invloed van de verschillende ondernemers- en ondernemingsspecifieke factoren op de omvang en aard van de financiering centraal staan. In hoofdstuk 4 zal aandacht worden besteed aan de resultaten van het empirisch onderzoek, waarbij de invloed van het profiel van de vrouwelijke ondernemer (het indirecte effect) en het ‘vrouwzijn’ zelf (het directe effect) op de omvang en de aard van de financiering wordt bepaald. Mogelijke verklaringen voor de directe invloed van ‘gender’ op de financiering zullen aan bod komen. Het rapport wordt in hoofdstuk 5 afgesloten met de implicaties van de onderzoeksbevindingen en enkele aanbevelingen.

11


03-02-2000

13:58

Pagina 12


2

Verschillen tussen mannelijke en vrouwelijke ondernemers

2.1

Inleiding

Mannelijke en vrouwelijke ondernemers verschillen met betrekking tot allerlei aspecten. Hier is reeds veel onderzoek naar gedaan1. Om te voorkomen dat ‘het wiel twee keer wordt uitgevonden’, is er in dit rapport voor gekozen een selectie te maken van die verschillen tussen mannelijke en vrouwelijke ondernemers die veelvuldig in de literatuur naar voren komen. De verschillen, die in dit hoofdstuk beschreven worden, zijn enerzijds gebaseerd op de literatuur en anderzijds op gegevens uit de dataset die is gebruikt voor het onderzoek. De dataset heeft betrekking op Nederland in 1994, terwijl de literatuur betrekking heeft op Europa en de wereld en niet gebonden is aan een specifiek jaartal. Gekozen is voor zes factoren: ervaring (met financieel management), de tijd die wordt besteed aan het ‘runnen’ van een onderneming (parttime versus fulltime), netwerkactiviteiten, ondernemerseigenschappen (risicohouding), sector en omvang van de onderneming (omvang startkapitaal). De eerste vier dimensies kunnen geschaard worden onder ondernemersspecifieke factoren. Deze zullen behandeld worden in paragraaf 2.2. Sector en omvang van de onderneming zijn ondernemingsspecifieke factoren. Deze zullen aan de orde komen in paragraaf 2.3. In de laatste paragraaf zal aan de hand van de verschillen tussen mannelijke en vrouwelijke ondernemers met betrekking tot de ondernemers- en ondernemingsspecifieke factoren, een profiel van de vrouwelijke ondernemer geschetst worden. We zijn ons ervan bewust dat er meer factoren zijn ten aanzien waarvan mannelijke en vrouwelijke ondernemers verschillen kunnen vertonen. Echter, deze ‘overige’ factoren nemen wij niet mee in de analyse. We gaan ervan uit dat deze factoren veelal besloten zullen liggen in de door ons gekozen factoren. Dit wil zeggen dat wij veronderstellen dat de ‘overige’ factoren in veel gevallen samenhang zullen vertonen met de door ons geselecteerde factoren. Ter illustratie: in het huidige onderzoek is geen rekening gehouden met de mate en manier van voorbereiding op het ondernemerschap. De voorbereidingsperiode kan van invloed zijn op de hoeveelheid en de structuur van de financiering. Echter, in de praktijk kan de tijd die wordt 1

Brush, 1992; Sexton en Bowman-Upton, 1990; Kalleberg en Leicht, 1991; Stigter, 1999.

12


03-02-2000

13:58

Pagina 13


besteed aan de voorbereiding samenhangen met het al dan niet parttime ondernemen en de sector waarin men wil gaan ondernemen. De tijd die men werkzaam is in de onderneming en de sector zijn factoren die wel zijn meegenomen in de analyse.

2.2

Ondernemersspecifieke factoren

2.2.1 Ervaring Mannelijke ondernemers hebben in vergelijking met vrouwelijke ondernemers vaker ervaring opgedaan met ondernemerschap. Veel mannelijke ondernemers hebben reeds eerder een bedrijf opgestart. Bovendien zijn zij vanwege eerdere arbeidservaringen meer bekend met de branche dan vrouwen. Mannelijke ondernemers hebben daarnaast meer ervaring met leidinggeven, personeelsbeleid, financieel management en vaktechniek. Vrouwelijke ondernemers hebben veelal minder de gelegenheid gehad ervaring met financieel management op te bouwen als gevolg van de verticale segregatie op de arbeidsmarkt; vrouwelijke ondernemers hebben in het verleden te maken gehad en krijgen in veel gevallen nog steeds te maken met het ‘glazen plafond’. Het ‘glazen plafond’ hindert vrouwen in hun pogingen hogerop te komen binnen een bedrijf.

2.2.2 Aantal werkzame uren in het bedrijf Mannen ondernemen vaker fulltime dan vrouwen. Voor dit onderzoek hebben we parttime ondernemen gedefinieerd als: ‘het verrichten van andere activiteiten naast het ondernemerschap’. Dit geldt voor meer dan de helft van alle vrouwelijke ondernemers, tegenover minder dan de helft van de mannelijke ondernemers. Een ‘bijbaan’ neemt voor vrouwelijke ondernemers veelal de vorm aan van een baan in loondienst of de zorg voor gezin en huishouden. De ‘dubbele taakbelasting’ van vrouwelijke ondernemers kan leiden tot een limiet in de tijd die vrouwelijke ondernemers aan hun onderneming kunnen besteden. Mannen zijn vaker parttime ondernemer omdat zij een andere onderneming of een baan in loondienst hebben.

2.2.3 Netwerkactiviteiten Er kunnen verschillende manieren worden onderscheiden om netwerkactiviteiten te ‘meten’1: (1) neiging tot netwerken, (2) omvang van het netwerk (aantal mensen met wie contact wordt onderhouden), (3) samenstelling van het netwerk (diversiteit) en (4) de tijd die wordt besteed aan netwerken. Met betrekking tot de neiging tot net1

Aldrich, Rosen en Woodward (1997) en Birley, Cromie en Myers (1991) maken onderscheid tussen verschillende manieren om netwerken te meten.

13


03-02-2000

13:58

Pagina 14


werken zijn er nauwelijks verschillen te constateren tussen mannelijke en vrouwelijke ondernemers. Vrouwelijke ondernemers hebben geregeld contact met collegae, maar in vergelijking met mannelijke ondernemers werken zij minder vaak samen in formele netwerken. Zowel mannen als vrouwen zijn zich bewust van het belang van netwerken voor de uitwisseling van informatie. Echter, vaker dan mannelijke ondernemers, werken vrouwelijke ondernemers samen op de kernfunctie van hun bedrijf. De omvang van de netwerken van vrouwen is veelal kleiner. Mannen besteden meer tijd aan het ontwikkelen en behouden van contacten. Netwerken zijn een product van persoonlijke inspanning en ervaring. Het feit dat vrouwelijke ondernemers veelal nog de zorg hebben voor het huishouden en de kinderen beperkt hen in hun contact met anderen.

2.2.4 Ondernemerseigenschappen Mannen en vrouwen verschillen in de mate waarin zij bepaalde waarden aanhangen en de mate waarin zij (zelf van mening zijn te) beschikken over de eigenschappen die van belang zijn voor het ondernemerschap, zoals doorzettingsvermogen, autonomie, risicobereidheid en veranderingsbereidheid1. Mannen hechten minder belang aan autonomie en verandering en meer belang aan doorzettingsvermogen en risico dan vrouwen. Vrouwen lijken over het geheel genomen hun ondernemerskwaliteiten realistischer in te schatten dan mannen2. Dit komt onder andere tot uitdrukking op het gebied van het durven en willen nemen van risico’s3.

2.3

Ondernemingsspecifieke factoren

2.3.1 Sector Vrouwelijke en mannelijke ondernemers verschillen met betrekking tot de sector waarin zij ondernemen. Vrouwelijke ondernemers zijn oververtegenwoordigd in de detailhandel en de overige dienstverlening (met name de persoonlijke dienstverlening), hoewel een aanzienlijk percentage ook in de zakelijke dienstverlening start. Mannelijke ondernemers zijn oververtegenwoordigd in de industrie en bouw, de groothandel en de zakelijke en financiële dienstverlening. 1 2 3

Sexton en Bowman-Upton, 1990. Van Uxem en Bais, 1996. Rekening moet echter worden gehouden met de mogelijkheid dat vrouwelijke ondernemers eerlijker zijn dan mannelijke ondernemers ten aanzien van het beantwoorden van de vraag in welke mate zij denken te beschikken over ondernemerseigenschappen. Mannen kunnen zich beter ‘verkopen’ en zijn mogelijk eerder geneigd tot het geven van sociaal wenselijke antwoorden.

14


03-02-2000

13:58

Pagina 15


2.3.2 Omvang van de onderneming De bedrijvigheid van vrouwelijke ondernemers is gemiddeld gezien kleinschaliger van aard dan die van mannelijke ondernemers. Deze kleinschaligheid hangt samen met de sectorkeuze van vrouwelijke ondernemers (sectoren met grote concurrentie en kleine winstmarges) en het relatief hoge percentage parttimers onder vrouwelijke ondernemers. De kleinschaligheid van de ondernemingen van vrouwen kan op een aantal manieren tot uitdrukking komen: lage omzet, weinig tot geen personeel en/of een klein startkapitaal.

2.4

Profiel van de vrouwelijke ondernemer

Op basis van de verschillen die in de vorige (sub)paragrafen aan bod zijn gekomen, kan het volgende profiel van de vrouwelijke ondernemer worden samengesteld. Het onderzoek blijkt dit profiel te bevestigen. In vergelijking met mannelijke ondernemers: • hebben vrouwelijke ondernemers minder ervaring met financieel management • ondernemen vrouwelijke ondernemers vaker parttime • besteden vrouwelijke ondernemers minder tijd aan netwerken • zijn vrouwelijke ondernemers minder geneigd tot het nemen van risico • ondernemen vrouwelijke ondernemers vaker in de dienstverlenende sector • hebben vrouwelijke ondernemers een kleinere onderneming In hoeverre dit profiel van de vrouwelijke ondernemer van invloed is op de financiering zal worden bezien in hoofdstuk 4. In het volgende hoofdstuk zullen relaties worden gelegd tussen de verschillende dimensies die in dit hoofdstuk aan de orde zijn gekomen en de omvang en de aard van de financiering.

15


03-02-2000

13:58

Pagina 16


3

Invloeden op de ondernemingsfinanciering

3.1

Inleiding

De ondernemingsfinanciering is van verschillende factoren afhankelijk. Deze factoren kunnen te maken hebben met zowel de ondernemer als de onderneming. In het vorige hoofdstuk zijn zes dimensies van ondernemerschap geselecteerd: ervaring met financieel management, aantal werkzame uren in het bedrijf, netwerkactiviteiten, risicohouding, sectorkeuze en omvang van de onderneming. Deze factoren worden in dit hoofdstuk gerelateerd aan de omvang en de aard (eigen vermogen en bankkrediet) van de financiering. Dit hoofdstuk is het resultaat van de combinatie van bevindingen in de literatuur en de berekeningen met de dataset van 2.000 starters uit 1994. Dit leidt ertoe dat het hoofdstuk een combinatie is van feitelijke verbanden tussen verklarende factoren en de ondernemingsfinanciering en mogelijke verklaringen voor deze verbanden1.

3.2

Ondernemersspecifieke factoren

3.2.1 Ervaring met financieel management Omvang financiering Ondernemers die weinig ervaring hebben met financieel management kunnen in het nadeel zijn bij het verwerven van kapitaal om de onderneming te financieren. Een gebrek aan ervaring met financieel management kan betekenen dat ondernemers belangrijke kennis ontberen over bronnen van financiering. Bovendien is het mogelijk dat ondernemers met ervaring met financieel management in het verleden meer persoonlijk vermogen hebben weten op te bouwen. Ervaring met financieel management zou in dit geval kunnen leiden tot een grotere omvang van de financiering. Dit blijkt ook uit het onderzoek. Aard financiering Ondernemers met ervaring met financieel management zullen mogelijk beter in staat zijn hun persoonlijk vermogen te beheren dan ondernemers zonder deze ervaring. In dit geval zullen ervaren onder1

Het onderzoek aan de hand van de dataset van 2.000 startende ondernemers uit 1994 wijst niet in alle gevallen uit dat er feitelijke verbanden bestaan tussen verklarende factoren en de ondernemingsfinanciering. In dit hoofdstuk is aangegeven wanneer daadwerkelijk uit het onderzoek is gebleken dat een bepaalde factor invloed heeft op de ondernemingsfinanciering. Wanneer dit niet is aangegeven, is het veronderstelde verband wel gevonden, maar bleek dit niet statistisch significant te zijn.

16


03-02-2000

13:58

Pagina 17


nemers in het verleden wellicht meer persoonlijk vermogen hebben opgebouwd, dat gebruikt kan worden voor de financiering van de onderneming. Uit het onderzoek blijkt dat ervaring met financieel management een positieve invloed heeft op het aandeel eigen vermogen in het startkapitaal. Ervaring met financieel management kan door ondernemers worden gebruikt om externe financiers te overtuigen in zijn/haar onderneming te investeren. Ondernemers met ervaring met financieel management zijn veelal goed op de hoogte van de omvang van de door hen benodigde financiering. Zij kunnen dus een realistische inschatting maken van de hoogte van de lening.

3.2.2 Aantal werkzame uren in de onderneming Omvang financiering Het aantal uren dat een ondernemer in zijn/haar bedrijf werkzaam is, is een indicatie van de schaalgrootte van het bedrijf. Ondernemers die parttime werken, hebben veelal een kleinschaliger bedrijf dan ondernemers die fulltime actief zijn in hun bedrijf. De schaal van het bedrijf is van invloed op de omvang van het benodigde kapitaal. Naarmate de ondernemer kleinschaliger van start gaat, neemt de behoefte aan een groot startkapitaal af. Uit het onderzoek blijkt de omvang van het startkapitaal positief samen te hangen met het aantal werkzame uren in de onderneming. Aard financiering Ondernemers die naast het ondernemerschap andere activiteiten ontplooien, kunnen gebruikmaken van de inkomsten uit deze activiteiten om de onderneming te financieren. In dit geval kunnen parttime ondernemers de start van hun onderneming voor een groot deel uit ‘eigen zak’ financieren. Uit het onderzoek blijkt dat parttime ondernemerschap gepaard gaat met een groter aandeel eigen vermogen in de financiering. Banken kunnen terughoudend zijn ten aanzien van de financiering van parttime ondernemerschap. Deze vorm van ondernemerschap wordt al snel afgedaan als kleinschalig en niet serieus (‘hobbyisme’). Parttime ondernemerschap blijkt in het onderzoek daadwerkelijk te leiden tot een kleiner aandeel bankkrediet in het startkapitaal.

17


03-02-2000

13:58

Pagina 18


3.2.3 Netwerkactiviteiten Omvang financiering Ondernemers in een netwerk kunnen elkaar steunen en belangrijke informatie uitwisselen. Contact met mede-ondernemers en andere mensen uit het vakgebied kan leiden tot het uitwisselen van informatie over het vergaren van kapitaal, waardoor mensen die deel uitmaken van een netwerk in het voordeel zijn bij het bijeenbrengen van het benodigde kapitaal. Uit het onderzoek blijkt ook dat netwerken leidt tot een grotere omvang van het startkapitaal. Aard financiering Het feit dat een ondernemer in een netwerk zit, kan een positieve invloed hebben op de beoordeling van de kredietaanvraag bij een bank. Netwerken speelt in toenemende mate een rol in de samenleving in het algemeen en tussen ondernemers in het bijzonder. Netwerken met ondernemers of andere mensen uit het vakgebied kan leiden tot het uitwisselen van nuttige informatie aangaande bijvoorbeeld een efficiënte bedrijfsvoering of ontwikkelingen op de markt. In een netwerk kunnen ondernemers elkaar steunen met zakelijk en persoonlijk advies en kunnen ze van elkaar leren welke bank(en) het best benaderd kunnen worden. Banken zullen (in toenemende mate) het netwerken van een ondernemer als criterium meenemen in de beoordeling van de kredietaanvraag.

3.2.4 Risicohouding Omvang financiering Risicohouding, dus of een ondernemer risicomijdend, risiconeutraal of risicozoekend is, kan een belangrijke rol spelen bij de beslissing over de omvang van de onderneming bij aanvang. Over het algemeen zullen risicoaverse ondernemers voorzichtiger, en dus kleinschaliger, starten dan risicozoekende ondernemers. Uit het onderzoek blijkt dat risicomijdende ondernemers met minder kapitaal starten. Aard financiering Risicoaversie bij ondernemers leidt in het algemeen tot het gebruik van relatief veel persoonlijk vermogen voor de financiering van de onderneming. Het gebruik van extern vermogen (of bankkrediet) voor de financiering, leidt tot risico’s met betrekking tot de aflossing en rentebetalingen. Deze laatste dienen te worden voldaan, ongeacht het winst- en/of liquiditeitsniveau van de onderneming, terwijl fluctuaties in de rentestand extra risico met zich meebrengen. Deze bevindingen worden gesteund door het onderzoek. Met andere

18


03-02-2000

13:58

Pagina 19


woorden: een lage bereidheid tot het nemen van risico’s leidt tot een groter aandeel eigen vermogen en een kleiner aandeel bankkrediet in het startkapitaal.

3.3

Ondernemingsspecifieke factoren

3.3.1 Sector Omvang financiering De sector waarin de ondernemer zijn/haar bedrijf wil starten, is sterk bepalend voor de behoefte aan financiering. Immers, sectoren als de bouw en de industrie vereisen tamelijk hoge initiële investeringen, bijvoorbeeld in machines en andere apparatuur. Daarentegen is de financieringsdrempel voor startende ondernemers in de (zakelijke) dienstverlening laag; veelal is de beschikbaarheid van een computer met de nodige randapparatuur en relevante software voldoende om te komen tot een normale bedrijfsvoering. Bovendien kan vaak van huis uit gestart worden. De keuze voor de dienstverlening blijkt in het onderzoek inderdaad te leiden tot een kleinere omvang van het startkapitaal. Aard financiering Gegeven de verschillen in het benodigde startkapitaal in verschillende sectoren, neemt het aandeel vreemd vermogen toe, naarmate het startkapitaal hoger is (zie ook paragraaf 3.3.2). Een bank is er in dit geval ook in geïnteresseerd in welke sector iemand onderneemt of wil gaan ondernemen. Dit houdt verband met de inschatting van het risico en de financiële gegevens. Sectoren met een hoog risico en lage winstmarges zijn voor de bank relatief onaantrekkelijk.

3.3.2 Omvang van de onderneming Omvang financiering De omvang van de onderneming kan bepalend zijn voor de omvang van de benodigde financiering. Naarmate het bedrijf groter is zal waarschijnlijk de kapitaalbehoefte toenemen1. Aard financiering Startende ondernemers met een klein bedrijf zullen veelal persoonlijk vermogen investeren. (Startende) ondernemers willen zo veel mogelijk zelfstandig zijn (dit is bovendien een veel voorkomende reden om een onderneming op te starten) en zullen daarom, indien dit mogelijk is, financiering van de onderneming door middel van 1

In dit rapport wordt de omvang van de onderneming gelijkgesteld aan de hoeveelheid kapitaal in de onderneming, oftewel de kapitaalbehoefte.

19


03-02-2000

13:58

Pagina 20


extern vermogen vermijden. Uit het onderzoek blijkt dat een kleine omvang van het startkapitaal gepaard gaat met een groot aandeel eigen vermogen. Banken kunnen terughoudend zijn ten aanzien van het financieren van startende kleine ondernemingen, vanwege het feit dat kleine kredietaanvragen voor de bank veelal onaantrekkelijk zijn in verband met relatief hoge transactiekosten en lage opbrengsten. Bovendien is er in het geval van startende ondernemers sprake van informatieasymmetrie. Er is geen ‘track record’ dat de bank kan gebruiken om de risicostatus van een onderneming te bepalen op basis waarvan de bank een beslissing kan nemen omtrent de kredietaanvraag. Een kleine omvang van het startkapitaal blijkt in het onderzoek te leiden tot een klein aandeel bankkrediet.

3.4

Conclusie

Uit dit hoofdstuk blijkt dat ondernemers- en ondernemingsspecifieke factoren invloed hebben op de omvang en de aard van de onderneming. Gezien de verschillen tussen mannelijke en vrouwelijke ondernemers met betrekking tot juist deze ondernemers- en ondernemingsspecifieke factoren (hoofdstuk 2) en de invloed die deze factoren hebben op de ondernemingsfinanciering (hoofdstuk 3), mag verondersteld worden dat mannelijke en vrouwelijke ondernemers verschillen vertonen ten aanzien van de manier van financieren van hun onderneming. De invloed van ‘gender’ op de ondernemingsfinanciering komt in het volgende hoofdstuk aan de orde.

20


03-02-2000

13:58

Pagina 21


4

Onderzoeksresultaten: de invloed van ‘gender’ op de ondernemingsfinanciering

4.1

Inleiding

Uit hoofdstuk 2 is gebleken dat vrouwelijke en mannelijke ondernemers verschillen vertonen ten aanzien van de ondernemings- en ondernemersspecifieke factoren: sector, omvang van de onderneming, ervaring met financieel management, aantal werkzame uren in het bedrijf, netwerkactiviteiten en risicohouding, en dat deze factoren op hun beurt invloed hebben op de ondernemingsfinanciering. Dit impliceert dat er een indirect effect van ‘gender’ op de ondernemingsfinanciering bestaat. De vraag is nu of er naast dit indirecte effect nog een direct effect bestaat, dat niet toegeschreven kan worden aan de bovenstaande verschillen. Zowel de directe als de indirecte invloed van ‘gender’ op de ondernemingsfinanciering wordt in dit hoofdstuk besproken. Bovendien zullen mogelijke verklaringen voor het directe effect van ‘gender’ worden aangedragen. Het directe en het indirecte effect van ‘gender’ worden in figuur 1 weergegeven. figuur 1

directe en indirecte invloed van ‘gender’ op de financiering

G ender

D irect

Profielvrouwelijke ondernem er

Indirect

Financiering

Bron: EIM, 1999.

21


03-02-2000

13:58

Pagina 22


4.2

Omvang van de financiering

In het geval van de omvang van de financiering is de invloed van het profiel van de vrouwelijke ondernemer negatief. Als gevolg van verschillen met betrekking tot ondernemers- en ondernemingsspecifieke factoren, die in hoofdstuk 2 zijn beschreven, starten vrouwelijke ondernemers met een kleiner kapitaal dan mannelijke ondernemers. Naast dit negatieve indirecte effect is er tevens een negatief direct effect van ‘gender’ op de omvang van de financiering1. Het directe en het indirecte effect van ‘gender’ op de omvang van de financiering zijn weergegeven in figuur 2. Het negatieve directe effect kan samenhangen met een realistische kijk van vrouwelijke ondernemers op hun eigen ondernemerskwaliteiten. Uit eerder onderzoek van EIM blijkt dat vrouwelijke ondernemers de eigen ondernemerskwaliteiten lager inschatten dan mannelijke ondernemers2. Deze bescheidenheid van vrouwelijke ondernemers kan resulteren in de behoefte aan een kleiner startkapitaal. Andere verklaringen voor het directe effect zijn dat vrouwelijke ondernemers wellicht andere ambities hebben dan mannelijke ondernemers of dat zij meer waarde hechten aan kwaliteit in plaats van kwantiteit, waardoor zij een minder grote omvang van de onderneming nastreven. Naast het negatieve directe effect van ‘gender’ op de omvang van de financiering bestaat er ook een negatief indirect effect, dat wordt veroorzaakt door verschillen tussen mannelijke en vrouwelijke ondernemers ten aanzien van het type onderneming en de manier van ondernemen. Het ‘gender’-effect is dus ‘dubbel negatief’. Indien geen rekening wordt gehouden met het profiel van de vrouwelijke ondernemer, wordt het effect dat het ‘vrouwzijn’ zelf heeft op de omvang van de financiering (het directe effect) overschat. Vrouwelijke ondernemers starten veelal kleinere bedrijven mede als gevolg van het feit dat ze parttime ondernemen of een onderneming in de dienstverlenende sector hebben.

1 2

Voor meer informatie over hoe dit directe effect tot stand is gekomen, wordt verwezen naar Verheul, 1999. Van Uxem en Bais, 1996.

22


03-02-2000

13:58

Pagina 23


figuur 2

directe en indirecte invloed van ‘gender’ op de omvang van de financiering

_ Profielvrouwelijke ondernem er(indirect) O m vang financiering G ender (direct)

_

Bron: EIM, 1999.

4.3

Aard van de financiering

In het geval van de aard van de financiering kan onderscheid worden gemaakt naar het aandeel eigen vermogen en het aandeel bankkrediet in de totale financiering van de onderneming. De invloed van ‘gender’ op beide zal behandeld worden in respectievelijk paragraaf 4.3.1 en paragraaf 4.3.2.

4.3.1 Aandeel eigen vermogen in de onderneming De invloed van het profiel van de vrouwelijke ondernemer op het aandeel eigen vermogen in de onderneming is positief. Dit wil zeggen dat vrouwelijke ondernemers, als gevolg van specifieke kenmerken ten aanzien van ondernemer en onderneming, een groter aandeel eigen vermogen in de ondernemingsfinanciering hebben dan mannelijke ondernemers. Daarnaast is er een negatieve directe invloed van ‘gender’ op het aandeel eigen vermogen. Dit wil zeggen dat, volgens het directe effect, vrouwelijke ondernemers een lager aandeel eigen vermogen in de ondernemingsfinanciering hebben dan mannelijke ondernemers. Het directe en het indirecte effect zijn weergegeven in figuur 3. Het negatieve directe effect kan samenhangen met het arbeidsverleden van vrouwen. Vrouwen krijgen veelal vaker te maken met onderbrekingen in hun arbeidscarrière dan mannen als gevolg van zwangerschap en de verzorging van de kinderen en/of het gezin. In dit geval hebben vrouwen minder kansen gehad met betrekking tot het opbouwen van hun persoonlijk vermogen. Indien het profiel van de vrouwelijke ondernemer buiten beschouwing wordt gelaten, kan er een verkeerd beeld ontstaan van de invloed van vrouwelijk ondernemerschap op het aandeel eigen vermogen in de onderneming. 23


03-02-2000

13:58

Pagina 24


Doordat het profiel van de vrouwelijke ondernemer een positieve invloed heeft op het aandeel eigen vermogen en het directe effect negatief is, heffen deze twee elkaar in een bepaalde mate op, waardoor het totale effect van ‘gender’ wordt gereduceerd. Door slechts naar het totale effect te kijken, kan men tot de conclusie komen dat ‘gender’ vrijwel geen invloed heeft op het aandeel eigen vermogen: mannelijke en vrouwelijke ondernemers verschillen nauwelijks wat het aandeel eigen vermogen in de financiering betreft1. Dit kan echter tot verkeerde conclusies leiden, wanneer aan de hand van het totale effect wordt gesteld dat ‘gender’ op geen enkele manier invloed uitoefent op het aandeel eigen vermogen in de financiering. figuur 3

directe en indirecte invloed van ‘gender’ op het aandeel eigen vermogen in de financiering

Profielvrouw elijke ondernem er(indirect)

+

A andeeleigen verm ogen G ender (direct)

_

Bron: EIM, 1999.

4.3.2 Aandeel bankkrediet in de onderneming In het geval van het aandeel bankkrediet in de financiering heeft het profiel van de vrouwelijke ondernemer een negatieve invloed. Als gevolg van verschillen in het ondernemerschap, hebben vrouwelijke ondernemers een kleiner aandeel bankkrediet in de onderneming. Naast dit negatieve indirecte effect is er een positief direct effect van ‘gender’ op het aandeel bankkrediet. Dit betekent dat, volgens het directe effect, vrouwelijke ondernemers een groter aandeel bankkrediet in de ondernemingsfinanciering hebben in vergelijking met mannelijke ondernemers. Het directe en het indirecte effect zijn weergegeven in figuur 4. Het positieve directe effect van ‘gender’ op het aandeel bankkrediet in de financiering is verrassend te noemen en kan wellicht worden verklaard aan de hand van de houding van de vrouwelijke ondernemer in het onderhandelingsproces met de bank. Vrouwen zijn mogelijk ‘eerlijker’ of realistischer dan mannen ten aanzien van hun eigen kwaliteiten en de verwachtingen voor de toekomst. Deze houding van vrouwelijke ondernemers kan bij een bank vertrouwen scheppen 1

Stigter, 1999

24


03-02-2000

13:58

Pagina 25


en het kredietverleningsproces positief beïnvloeden. Het is echter wel mogelijk dat vrouwelijke ondernemers een hogere rente moeten betalen dan mannelijke ondernemers voor dezelfde omvang van krediet. Zo blijkt dat vrouwelijke ondernemers vaker een persoonlijke lening of een doorlopend krediet krijgen en mannelijke ondernemers vaker een zakelijk krediet1. Aan deze verschillende vormen van krediet hangen verschillende ‘prijskaartjes’2. Evenals in het geval van het aandeel eigen vermogen in de ondernemingsfinanciering kan in het geval van het aandeel bankkrediet in de financiering gesproken worden van een tegengesteld direct en indirect effect (zie figuur 4). Het negatieve indirecte effect en het positieve directe effect heffen elkaar in bepaalde mate op, waardoor het totale effect van ‘gender’ op het aandeel bankkrediet gereduceerd wordt. Vrouwelijke en mannelijke ondernemers verschillen nauwelijks ten aanzien van het gebruik van bankkrediet voor de financiering van hun onderneming1. Dit kan echter tot verkeerde conclusies leiden wanneer aan het geringe totale effect de conclusie wordt verbonden dat ‘gender’ op geen enkele manier invloed uitoefent op het aandeel bankkrediet in de financiering. figuur 4

directe en indirecte invloed van ‘gender’ op het aandeel bankkrediet in de financiering

Profielvrouwelijke ondernem er (indirect)

_

Aandeel bankkrediet G ender (direct)

+

Bron: EIM, 1999.

4.4

Samenvatting

Naast het indirecte effect van ‘gender’ (het profiel van de vrouwelijke ondernemer) op de financiering, blijkt er nog een ander effect te bestaan, namelijk het directe effect. Het feit dat het profiel van man1 2

3

EIM-Starterspanel 1998, niet gepubliceerd. In het onderzoek zijn alleen die vrouwelijke ondernemers meegenomen die bankkrediet hebben aangevraagd en hebben gekregen. Vrouwelijke ondernemers die niet zijn geslaagd in het verkrijgen van bankkrediet blijven in dit onderzoek buiten beschouwing. Bovendien is niet gecontroleerd voor de ‘prijs’ (rente) die vrouwelijke ondernemers moeten betalen voor aan hen verleend krediet. Deze gegevens moeten in het achterhoofd worden gehouden wanneer getracht wordt het positieve directe gender-effect op het aandeel bankkrediet te verklaren. Stigter, 1999.

25


03-02-2000

13:58

Pagina 26


nelijke en vrouwelijke ondernemers verschilt, blijkt het verschil in omvang en aard van de financiering slechts gedeeltelijk te verklaren. Het totale effect van ‘gender’ op de ondernemingsfinanciering wordt mede bepaald door het directe effect. In dit hoofdstuk zijn zowel het directe als het indirecte effect van ‘gender’ op zowel de omvang als de aard van de financiering besproken en er zijn mogelijke verklaringen aangedragen voor dit directe effect.

26


03-02-2000

13:58

Pagina 27


5

Aanbevelingen

Allerlei betrokken partijen, zoals de overheid, adviseurs, banken, toeleveranciers, klanten en ondernemers zelf, dienen rekening te houden met verschillen tussen mannelijke en vrouwelijke ondernemers. Bijvoorbeeld, vrouwelijke ondernemers starten met minder kapitaal (omvang van de totale financiering) dan vergelijkbare mannelijke ondernemers. Dit kan verschillende oorzaken hebben: vrouwelijke ondernemers kunnen zelf kiezen voor het starten met minder kapitaal, maar het is ook mogelijk dat banken terughoudend zijn ten aanzien van de financiering van ondernemingen van vrouwen, als gevolg van het profiel van de vrouwelijke ondernemer of het feit dat zij minder fiducie hebben in de capaciteiten van vrouwen (in het algemeen). Wanneer wij echter preciezer kijken, en wel bij het bankkrediet als onderdeel van de totale financiering, dan blijkt dat vrouwelijke ondernemers juist meer gebruikmaken van bankkrediet dan mannelijke ondernemers. Dit kan worden verklaard doordat vrouwelijke ondernemers anticiperen op een moeizame kredietverstrekking. Vrouwelijke ondernemers gaan er mogelijk van uit dat zij te maken zullen krijgen met stereotiepe denkbeelden wanneer zij een lening aanvragen. Dit kan tot gevolg hebben dat vrouwelijke ondernemers zich grondig voorbereiden op het gesprek met de bank en zichzelf willen bewijzen. Ondanks een veelal realistische visie, eerlijkheid en een grondige voorbereiding, waarmee vrouwelijke ondernemers vertrouwen kunnen opwekken bij de bank, blijkt in de praktijk dat vrouwelijke en mannelijke ondernemers verschillende leningen aangeboden krijgen: vrouwelijke ondernemers krijgen veelal een persoonlijke lening of een doorlopend krediet, terwijl mannelijke ondernemers vaker een zakelijk krediet krijgen. Aan deze verschillende vormen van krediet hangen verschillende ‘prijskaartjes’: een persoonlijke lening of doorlopend krediet is doorgaans duurder dan een zakelijk krediet. Dit betekent dat vrouwelijke ondernemers wel een lening krijgen - misschien wel vaker dan mannelijke ondernemers - maar dat zij tegelijkertijd een hogere prijs voor deze lening betalen. Deze hogere prijs kan betekenen dat banken toch sceptisch staan tegenover de financiering van de ondernemingen van vrouwelijke ondernemers, bijvoorbeeld als gevolg van hun profiel. Gezien het feit dat het eigenlijk nooit is aangetoond dat vrouwelijke ondernemers een kleinere overlevingskans hebben dan vergelijkbare mannelijke ondernemers,

27


03-02-2000

13:58

Pagina 28

Aanbevelingen

doen banken en andere geldverstrekkers zich te kort wanneer zij mannelijke en vrouwelijke ondernemers op verschillende wijze behandelen. Overheid en branche- en werkgeversorganisaties zouden door middel van voorlichting richting banken en vrouwelijke aspirant-ondernemers moeten proberen de verschillen in typen verstrekte kredieten te elimineren. Misschien nog wel belangrijker is uit te zoeken waar deze verschillen vandaan komen, zodat eventuele belemmeringen voor vrouwelijke ondernemers aangepakt kunnen worden. Wellicht is er geen sprake van echte belemmeringen. In dit geval kan voorlichting ervoor zorgen dat aspirant vrouwelijke ondernemers niet onterecht ontmoedigd worden. Zoals in de inleiding betoogd, is een gezonde ontwikkeling van vrouwelijk ondernemerschap van het grootste belang voor de toekomstige economische groei in Nederland.

28


03-02-2000

13:58

Pagina 29


Literatuur Aldrich, H., B. Rosen en W. Woodward, 1997, The impact of social networks on business foundings and profit: a longitudinal study, in: D.P. Moore en E.H. Buttner, Women entrepreneurs: moving beyond the glass ceiling, Sage Publications: Londen en New York. Birley, S.J., S. Cromie en A. Myers, 1991, Entrepreneurial networks: their emergence in Ireland and overseas, International Small Business Journal, 10, (1), 27-35. Brush, C.G., 1992, Research on women business owners: past trends, a new perspective and future directions, Entrepreneurship Theory and Practice, 17, (4), 5-30. MKB-Nederland, 1999, Krediet en zekerheid: een oriënterend onderzoek naar de vermogensproblematiek van vrouwelijke ondernemers in relatie tot de financiering, MKBNederland (in samenwerking met EIM): Delft. Kalleberg, A. and K. Leicht, 1991, Gender and organizational performance: determinants of small business survival and success, Academy of Management Journal, 34, 136-161. Sexton, D.L. and N. Bowman-Upton, 1990, Female and male entrepreneurs: psychological characteristics and their role in gender-related discrimination, Journal of Business Venturing, 5, 29-36. Stigter, H.W., 1999, Vrouwelijk ondernemerschap in Nederland 1994-1997: een studie naar overeenkomsten en verschillen tussen vrouwelijke en mannelijke ondernemers in de eerste jaren na de start, EIM: Zoetermeer. Uxem, F.W. van en J. Bais, 1996, Het starten van een bedrijf: ervaringen van 2.000 starters, EIM: Zoetermeer. Verheul, I., 1999, De invloed van ‘gender’ op de ondernemingsfinanciering, Afstudeerscriptie Economische Wetenschappen, Erasmus Universiteit Rotterdam. Verheul, I. en A.R. Thurik, 1999, ‘Start-up capital: differences between male and female entrepreneurs’, RIBES (Rotterdams Instituut voor Bedrijfseconomische Studies) rapport: Rotterdam.

29

Financiering van startende vrouwelijke ondernemers

Recommend Documents