Vrijetijdslandschappen op particuliere grond. ANWB visie op ruimtelijke bouwstenen en kansen voor uitvoering

Vrijetijdslandschappen op particuliere grond ANWB visie op ruimtelijke bouwstenen en kansen voor uitvoering

2

Vrijetijdslandschappen op particuliere grond ANWB visie ruimtelijke bouwstenen en kansen voor uitvoering september 2011

In opdracht van de ANWB Uitgevoerd door: • Terra Incognita stedenbouw en landschapsarchitectuur • In samenwerking met de ANWB

4

Inhoudsopgave

Aanleiding Hoofdstuk 1

Hoofdstuk 4 Uitwerking in Utrecht de Waarden

Visie

Hoofdstuk 5

Hoofdstuk 2

Financiering en ontwikkeling

Recreatieactiviteiten

Hoofdstuk 6

Hoofdstuk 3

Aanbevelingen

Ruimtelijke bouwstenen

Intermezzo

Literatuur

Voorbeelden van landschappen en bedrijven

Colofon

Vrijetijdslandschappen op particuliere grond • september 2011 • Terra Incognita en ANWB

5

6

Aanleiding Het Groene Hart kan een grote rol spelen in de recreatiebehoefte van de Randstedeling. ‘Kan’ is het juiste woord, want het Groene Hart voorziet anno 2011 maar beperkt in deze behoefte. De tekorten aan recreatiegebieden dicht bij de stad zijn nog altijd groot. Als het aan de ANWB ligt gaat dit veranderen. Zij ontwikkelt daarom samen met Terra Incognita een nieuwe uitvoeringsstrategie: ‘vrijetijdslandschappen op particuliere grond.’ Deze strategie is voor het Groene Hart ontwikkeld maar is ook toepasbaar buiten het Groene Hart bij grootstedelijke gebieden. Redenerend vanuit de behoefte van de randstedeling stelde de ANWB in 2009 haar visie op de recreatieve inrichting van het Groene Hart op: ‘Het Groene Hart mooi dichtbij’ (Terra Incognita en ANWB 2009). Belangrijk onderdeel hierin is de ontwikkeling van stadsregionale parken die hoogwaardige recreatieruimte bieden nabij de steden. De mogelijkheden voor het ontwikkelen van recreatie- en vrijetijdsgebieden zijn echter door het nieuwe kabinet op zijn kop gezet. Middelen zijn nihil nu het investeringsprogramma Recreatie om de Stad (RodS) is afgeschaft. Nieuw rijksbeleid hiervoor ontbreekt. De verantwoordelijkheid om aantrekkelijke ruimte te ontwikkelen voor wonen, werken en recreatie wordt overgedragen aan

de provincies en gemeenten.Vanuit deze nieuwe situatie heeft de ANWB haar visie op recreatie in het Groene Hart herijkt. Hierbij richt zij zich zich op overheden en bedrijfsleven. Bij provincies en grote steden gaat het om de opgave om ruimte voor recreatie te realiseren. Bij de rijksoverheid gaat het om beleid voor het landelijk gebied dat zich nu vooral richt op de agrariër.

Het Groene Hart is nu grotendeels een ‘liefhebberslandschap’ (Raad voor Landelijke gebied, 2005) dat bij gewone recreanten en bij toeristen een lage waardering krijgt. In deze visie wordt niet geprobeerd de recreant te veranderen tot liefhebber maar is gezocht naar een manier om het landschap te kunnen transformeren tot een recreatief aantrekkelijk landschap.

De ANWB wil geen defensieve houding aannemen maar gaat actief en met open vizier op zoek naar nieuwe wegen om recreatie in het Groene Hart van de grond te krijgen. Dat is een zoektocht naar nieuwe beelden en naar nieuwe financieringsbronnen en realisatiestrategieën. Dat wil niet zeggen dat ze de “oude” RodS benadering niet goed vindt. De Anwb hecht ook veel waarde aan de recreatiegebieden die via de RodS ontwikkeld worden en vindt dat de inzet, om dergelijke gebieden te ontwikkelen en beheren, zeker door moet gaan. De vrijetijdslandschappen op particuliere grond moeten voorzal gezien worden als een aanvulling op de RodS gebieden.

Grondeigenaren gaan hierin een cruciale rol spelen terwijl de overheid de ontwikkeling faciliteert en regisseert. Overheid en ondernemers hebben elkaar nodig. Samenwerking geeft voor beide meerwaarde. Een aantrekkelijk landschap met meer mogelijkheden voor recreatie zal zich in de harten sluiten van de bewoners van de Randstad. Het zal meer liefde ontvangen.


7

8

hoofdstuk

1 Visie

Onze visie op recreatie en landschap Om een landschap recreatief aantrekkelijk te laten zijn moet het aan een aantal voorwaarden voldoen. Een recreatief landschap: •

Is afwisselend;

•

Is oorspronkelijk en betekenisvol;

•

Kent verschillende recreatieve doelen;

•

En is toegankelijk.

Een ruimtelijk afwisselend landschap is recreatief veel aantrekkelijker dan een zeer open en monofunctioneel landschap.Voor de open landschappen in het Groene Hart is de waarde van kleinschalige beplanting zoals geriefbosjes dan ook groot. Om deze landschappen recreatief aantrekkelijker te maken is een grotere afwisseling en enige beslotenheid nodig. Het ruimtelijke beleid neemt terecht de huidige waarden van het landschap als uitgangspunt. Echter in veel gevallen is het beleid te conserverend. Samen met de voortschrijdende schaalvergroting van de landbouw leidt het tot een onaantrekkelijk landschap voor de recreant. Dit kan anders. Er is meer afwisseling mogelijk door agrariërs en recreatie ondernemers te laten bouwen aan een divers landschap.Voorbeelden zijn zichtbaar in de verbrede landbouw. Op de

erven en percelen worden activiteiten aangeboden die leiden tot een gevarieerd landschap met plaatselijke grotere beslotenheid. Vergelijkbare ontwikkelingen zijn ook zichtbaar in landgoederen en zorginstellingen. De recreant is naast afwisseling ook gebaat bij een oorspronkelijk landschap. Een landschap met een verhaal dat afleesbaar is. Een recreatief aantrekkelijk landschap is verankerd in de cultuurhistorie met aandacht voor historische functies, gebouwen en plekken. Een recreant heeft in veel gevallen behoefte aan een doel in zijn bezoek aan het landschap. Historische plekken kunnen een doel vormen. Ook recreatieve voorzieningen binnen de verbrede landbouw vormen een doel op de route. Een afwisselend en oorspronkelijk landschap wordt gecompleteerd met pleisterplaatsen in het landschap. Dit alles vraagt een recreatief netwerk dat divers is in zijn mogelijkheden. Voor een aantrekkelijk landschap voor recreanten moeten we (delen van) het landschap durven transformeren. Specifiek die gebieden waar de recreatiedruk het grootste is moeten we onder de loep nemen.

Het concept vrijetijdslandschappen op particuliere grond Dit vertalen we in een concept met de titel ‘vrijetijdslandschappen op particuliere grond’. Het agrarische landschap rond de grote steden kan de stedelijke recreatiedruk opvangen wanneer boeren en ondernemers als particulier recreatiebeheerders in het gat springen dat ontstaat nu de rijksoverheid het stimuleren van recreatiegebieden niet meer tot haar kerntaken rekent. Het concept bestaat uit drie onderdelen: • Een grondeigenaar en ondernemer, in de meeste gevallen een agrariër, richt vrijwillig een of meerdere percelen van zijn grond zo in dat deze geschikt is voor openbare recreatie. De transformatie loopt uiteen van de aanleg van een boerenlandpad tot een recreatief bos met zwemvijver. De ondernemer kan naast openbare recreatie ook commerciële activiteiten aanbieden. Die interactie versterkt de recreatieve aantrekkelijkheid; • De overheid stimuleert deze ontwikkeling in financiële zin door de kosten te vergoeden die gemaakt worden om de openbare recreatiefunctie aan te bieden. Dit kan gaan om daling van grondwaarde of om afname van agrarische opbrengsten. De overheid regisseert de


9

ontwikkeling door vast te stellen welke gebieden nabij de stad mogen transformeren. Op basis van gebiedskwaliteiten stelt zij vast welke vormen van transformatie in een gebied mogelijk worden gemaakt. • Landschappen in de directe omgeving van de stad transformeren kavelsgewijs tot een afwisselend en aantrekkelijk landschap. Dat biedt de recreant nieuwe doelen en routes door het landschap.

Links de aanleg van nieuwe recreatiegebieden op projectbasis. Rechts de ontwikkeling van vrijetijdslandschappen op particuliere grond. Schematische weergave.

10

De vergelijking met particulier natuurbeheer is een interessante basis. Hierbij worden boeren gestimuleerd om delen van hun areaal als natuur te ontwikkelen en te beheren. De bestemming van de gronden wordt omgezet van agrarisch naar natuur. Als er sprake is van daling van de grondwaarde, dan wordt dit door de overheid vergoed. Dit is dus iets anders dan agrarisch natuurbeheer waarbij boeren worden betaald voor de natuurprestatie binnen de agrarische bedrijfsvoering (bijvoorbeeld voor weidevogelbeheer). Opbrengstderving worden daarbij vergoed door de overheid. Evenzo kunnen boeren die een deel van hun gronden inrichten voor openbare recreatie gestimuleerd en gefaciliteerd worden door de overheid door o.a. compensatie van eventuele grondwaarde daling. In plaats van grutto’s kunnen de boeren ook betaald worden per recreatievoorziening of zelfs per recreant. De

vergoeding wordt afhankelijk van de inrichting en het beheer van de gronden. Deze inrichting kan zich bijvoorbeeld richten op een verbetering van de toegankelijkheid van het bestaande land of om transformatie naar recreatieve natuur of bos. Ook kan de afstand ten opzichte van de stad meewegen in de vergoeding die wordt uitgekeerd. Met vrijetijdslandschappen op particuliere grond worden ontwikkelkosten deel van het ondernemen en worden op termijn terugverdiend. De boeren in de stedelijke uitloopgebieden worden uitgedaagd en gestimuleerd om het landschap voor de stedeling aantrekkelijk te maken. Boeren verdienen indirect in de vorm van particulier recreatiebeheer aan de stedelijke recreant. Hierbij zal ook vermenging plaatsvinden met commercieel aanbod van kleinschalige recreatieactiviteiten. Niet alle boeren zullen meedoen en wie wel meedoet zal dat op een andere wijze doen dan een ander. Zo ontstaat een veelzijdig beeld. Hierbij zal ook een zekere mate van regie nodig zijn vanuit de overheid om verrommeling te voorkomen. Het concept ‘vrijetijdslandschappen op particuliere grond’ vormt een aanvulling op de ANWB-visie op de recreatieve invulling van het Groene Hart, ‘Het Groene Hart mooi dichtbij’. Het concept is een nieuwe uitvoeringstrategie die de kans op uitvoering van recreatielandschappen in het algemeen en de ‘stadsregionale parken’ in

bijzonder aanzienlijk vergroot. Essentieel is dat dit ‘bottom-up’ plaatsvindt vanuit het initiatief van grondeigenaren onder regie van de overheid.

•

Dit concept willen we in dit document tastbaar maken.Verbeelding van het concept is het hoofddoel. Maar ondertussen gaan we in op diverse vragen.

•

Vraagstelling De hoofdvraag De centrale vraag die in deze studie nader wordt onderzocht luidt: •

Hoe ziet de transformatie eruit in een bestaand landschap? Hoofdstuk 4, Voorbeelduitwerking. Zijn er financieringsvormen bekend die dit ondersteunen. Hoofdstuk 5, Financiering en ontwikkeling.

•

Tenslotte volgen er enkele aanbevelingen en conclusies. Hierbij wordt ook ingegaan op de locaties in het Groene Hart die zich lenen voor vrijetijdslandschappen op particuliere grond. Hoofdstuk 6, Aanbevelingen.

In welke vorm kan het concept ‘vrijetijdslandschappen op particuliere grond’ tot ontwikkeling komen?

In de zoektocht naar een antwoord op deze hoofdvraag worden tevens een aantal deelvragen beantwoord. Deelvragen •

Welke vormen van (openbare) recreatie kunnen in een agrarische landschap worden aangeboden. Hoofdstuk 2, Recreatieactiviteiten.

•

Welke ruimtelijke transformaties zijn mogelijk om te komen tot het veelzijdig aanbod aan recreatieactiviteiten? Hoofdstuk 3, Ruimtelijke bouwstenen. Vrijetijdslandschappen op particuliere grond • september 2011 • Terra Incognita en ANWB

11

12

hoofdstuk

2 Recreatieactiviteiten

In het veenweidelandschap van het Groene Hart kunnen tal van recreatieactiviteiten ondernomen worden. Om grip te krijgen op de grote diversiteit aan activiteiten is een uitvoerige lijst samengesteld. De lijst is ontstaan uit een brainstorm en een literatuurverkenning.

Aanbod vanuit het agrarische bedrijf en landschap:

• landbouwproducten proeven en beleven

Recreatiemotieven

zoals boerenijs, veldboeketten, boerBQ, boerenlandwinkels

De gemiddelde vraag van recreanten bestaat niet, maar onderzoeken naar vragen van recreanten zijn er veel gedaan. Motieven van recreanten en de recreatiemilieus die daar bij passen zijn onder meer onderzocht in de studie Transformatie Rijksbufferzones van het Ministerie van VROM (2008).

• landbouwcultuur en historie ervaren zoals kazen, spelen in de hooiberg, klompen maken, boerenmuseum,

• cultuurhistorisch landschap ervaren zoals forten, waterlinies, molens, streekinformatie,

In het overzicht maken we onderscheid tussen • recreatieaanbod dat direct gerelateerd is aan het agrarische bedrijf en de agrarische identiteit; • recreatieaanbod dat zich richt op recreatieve vragen en los van staat van het landbouwbedrijf.

• landbouwarbeid ervaren en participeren zoals hooien, schapen scheren, koe melken, tractor rijden, slachten.

• mee doen aan landschapsbeheer en jacht zoals wilg knotten, heg scheren, muskusratten jagen, vissen

• veenweidenatuur en weidelandschap beleven zoals weidevogels kijken, wild spotten, lucht en wolken ervaren,

Binnen het agrarische bedrijf en binnen het landschap zijn er specifieke ruimtelijke aanleidingen voor het aanbod van recreatieactiviteiten. Dat is bijvoorbeeld natuur, water, gras en opgaande beplanting maar ook cultuurhistorie en landbouwproductie. Dit kan gekoppeld worden aan verschillende soorten actie zoals: bezoek, verblijf, lopen, fietsen, kijken of eten.

Hierin is onderscheid gemaakt tussen de volgende categorieën: • vermaak (gezelligheid) • doen (bewegen en uitdaging) • verblijf (er tussen uit)

Recreatief aanbod los van agrarische bedrijfsvoering:

• interesse (educatie, kunst en cultuur)

• horeca & overnachting

• rust (stilte en ontspanning)

zoals eten, slow food, koffiestop, kamperen, B&B, boerenbed.

• routes over land en over water zoals klompenpad, fiets/wandelpad, kano, struinen, schaatsen, skate.

• niet agrarische activiteiten in de boerderij zoals speeltuin, karten, wellnes, beeldhouwen, festival, kamp.

Tot slot is een belangrijk onderscheid te maken tussen de activiteiten die vallen onder openbare recreatie en derhalve gratis aangeboden worden en activiteiten die een commercieel karakter hebben. Idealiter versterken beiden elkaar.

• voorstellingen, kunst, amusement.

De opsomming is bedoeld als richtinggevend en bedoelt geen totaal overzicht te zijn.

zoals joggen, poldervoetbal, golf, fierljeppen, survival, zwemmen,

zoals trekkertrek, miss Groene Hart, galerie, landschapskunst.

• verhuur van faciliteiten zoals fiets en kanoverhuur, vergaderlocatie, sanitair, parkeerplaats.

• sport • beleving bos en beslotenheid zoals struinen, verstoppertje, kinderfeestjes, wandelen, wild bekijken. Vrijetijdslandschappen op particuliere grond • september 2011 • Terra Incognita en ANWB

13

14

weiland en recreatie

natuur en recreatie

parkveld en recreatie

stadslandbouw en recreatie

water en recreatie

bos en recreatie

cultuurhistorie

recreatief erf

hoofdstuk

3 Ruimtelijke bouwstenen

De activiteiten die recreanten kunnen ontplooien hangen samen met de mogelijkheden die het landschap biedt. Immers in een bos kunnen andere activiteiten plaatsvinden dan op een weiland of in een moeras. Dit hangt samen met de fysieke mogelijkheden (bijvoorbeeld om te varen heb je water nodig) en met de uitstraling van het grondgebruik (bijvoorbeeld een bos verleidt meer mensen tot wandelen dan een weiland).

De 6 bouwstenen kunnen gecombineerd worden met recreatief aanbod vanuit:

Na analyse van de diverse activiteiten constateren we dat deze gekoppeld kunnen worden aan een beperkt aantal typen grondgebruik. Dit noemen we ruimtelijke bouwstenen voor een recreatief landschap. Het gaat om kavels (of delen daarvan) die door een grondeigenaar kunnen worden aangeboden in een uiteenlopende vorm.

De 6 ruimtelijke bouwstenen kunnen gebruikt worden als een legenda voor de ruimtelijke ontwikkeling van een gebied.

De 6 ruimtelijke bouwstenen zijn: 1. weiland 2. parkveld 3. stadslandbouw 4. weidenatuur 5. water 6. bos

• cultuurhistorie • het recreatieve erf Samen vormen deze bouwstenen een breed pallet met alternatieve vormen van grondgebruik voor grondeigenaren in het Groene Hart, waar specifiek rond de steden vraag naar is.

Hierna worden de ruimtelijke bouwstenen beschreven. De bouwstenen zijn allemaal afgebeeld met als ondergrond een veenweidekavel. Ze kunnen echter ook uitgewerkt worden voor bijvoorbeeld een droogmakerij of rivierengebied. Er is bewust een duidelijk verschil aangebracht tussen de bouwstenen. Er zijn vele tussenvormen en variaties op de geschetste beelden denkbaar. Feitelijk kan er zelfs overlap bestaan tussen de verschillende bouwstenen. Omwille van duidelijkheid is hieraan in deze studie voorbijgegaan.


15

Weiland en recreatie

16

Kenmerk

Openbare recreatiefuncties

Commerciële functies

Dit zijn de weilanden die zo kenmerkend zijn voor het veenweidelandschap. Met gras, koeien, weidevogels en kruidenvegetaties. De kwaliteiten komen goed tot hun recht wanneer het beheer gericht is op soortenrijkdom van vegetatie en van de vogelstand.

Recreatiefuncties zijn kleinschalig. Bijvoorbeeld een klompenpad door het veld, wandelen fietspaden langs de velden. Je kan hier de rust en ruimte ervaren. Als attractie geldt het bekijken van (jong) vee, van weidenatuur, van gras en wolken. Op de graslanden wordt soms gespeeld wanneer dit landbouwkundig kan: denk aan vliegeren of voetballen. De recreatie is sterk aan de landbouw gekoppeld. Het biedt ruimte voor educatie die verbonden is met het boerenbedrijf.

Gekoppeld aan de boerderij is er ruimte voor activiteiten zoals koeien aaien, boerengolf, kinderfeestjes of agrarische activiteiten zoals trekkertrek. Het veld kan als incidenteel als evenementterrein worden gebruikt, of als parkeerterrein. Additioneel aan de recreatiefunctie is het goed denkbaar om de combinatie te maken met een zorgboerderij of kinderopvang.

Parkveld en recreatie Kenmerk



Het weidekarakter kan subtiel getransformeerd worden naar een parkkarakter. Dit bestaat in essentie uit gras dat prettig beloopbaar is en intensief te gebruiken is. Dit is nauwelijks te combineren met betreding door koeien of paarden. Deze bouwsteen bestaat uit 60% tot 90% grasland. Hiernaast kan opgaande beplanting zorgen voor beschutting, afwisseling en natuurbeleving.

Er lopen routes door en langs de kavel: fiets-, skate- en wandelpaden, paardenroutes en ook struinmogelijkheden. Op de velden kan gespeeld worden: voetbal, vliegeren, tikkertje, verjaardagspartijtjes, etcetera. Het kan ook een losloopveld voor honden zijn of een terrein voor picknick, zonnebaden of zelfs wildkamperen.

Op een parkveld passen ook commerciële functies: het kan verhuurd worden als sportterrein, of als terrein voor evenementen of jeugdkampen. Een ondernemer kan ook spullen verhuren of verkopen voor een barbecue of picknick. Daarbij is het goed te combineren met een speeltuin of bijvoorbeeld een kleinschalige (mini) golfbaan in het veld. Additioneel is ook de combinatie met diverse functies op het erf zoals zorgverblijf, kinderopvang of horeca goed mogelijk


17

Stadslandbouw en recreatie

18

Kenmerk



De boerderij biedt groepsactiviteiten voor mensen die met de handen in de klei of met dieren willen werken. In feite benut je dan de attractiewaarde van de landbouw. Dit is fysiek maar ontspannend en kan zelfs therapeutisch worden ingezet. Je kunt hier ook kleinschalige intensief beheerde land- en tuinbouwveldjes voor stedelingen aanbieden met kleinvee, fruit en akkertjes. Deze tuintjes bieden dan voor anderen een decor: werk met de natuur en wordt zelf een bezienswaardigheid!

Het bezoek van de landbouw kan openbaar gebeuren met wandel- of fietspaden langs de kavels. Hier kan je kijken naar het vee en naar de bedrijvigheid van mensen die bezig zijn, met hun vingers in de grond. Op de kavel kan je meedoen met het verplaatsen van kuddes. Tussen de velden zijn mogelijkheden voor spel en verblijf.

Velden die verhuurd worden zijn commercieel te maken. Huur je tuin en ga zelf verbouwen, planten, verzorgen en oogsten. Ook kan het meewerken geëxploiteerd worden met een dagkaart voor plukken en oogsten (fruit, melk, wol, groenten), tractorrijden of paardrijden. Ook als groepsactiviteit (bedrijfsuitje) is dit commercieel te maken. Stadslandbouw sluit ook aan bij producten als ‘adopteer een biologische kip of appelboom’. Openbaar aanbod en commerciële functies kunnen elkaar zo goed aanvullen.

Natuur en recreatie Kenmerk



In deze bouwsteen wordt een natuurgebied in het landschap ontwikkeld. Dit is grasland dat wordt omgevormd naar (natte) natuur. Gebruikelijk gebeurt dit door de bovenste zode af te plaggen of door het waterpeil op te zetten, in combinatie met natuurlijke slootkanten en nieuwe vegetatie tot gevolg. Het kan moeras worden of nat grasland dat extensief wordt begraasd. Maar ook nat moerasbos is voorstelbaar met kwaliteiten voor specifieke vogels en bijvoorbeeld mossen.

Via routes door en langs de kavel heb je zicht op de natuur. Ook kan je er met laarzen doorheen struinen. Aantrekkelijk is de observatiehut die de verwachtingen opvoert. Je kan vissen en picknicken aan de randen van het terrein. Als meerdere terreinen aan elkaar worden gekoppeld, wordt de natuurwaarde groter. Dan stijgt ook de kans op het zien van wild. Ga op safari naar ‘de Kleine Vijf’ (bijv. grutto, veldleeuwerik, otter, argusvlinder, ringslang).

Aanvullend kan je hier commercieel het landschap beheren met houtverkoop en vlees. Wildernisvlees is een lekkernij. Additioneel kan je het beheer organiseren vanuit zorglandbouw, en je kan de nabijheid van natuur als decor voor kinderopvang of horeca gebruiken die dan op de huiskavel of aan het lint wordt aangeboden.


19

Water en recreatie

20

Kenmerk



Het vele water in het veenweidelandschap heeft grote recreatieve potentie. Bestaande sloten en vaarten worden verbreed. Er ontstaan plaatselijk nieuwe waterplassen die qua vorm contrasteren met het rechte veenweidekarakter. De gebiedseigen eendenkooi staat hiervoor model. Hierdoor ontstaat veel afwisseling. Om prettige verblijfsplekken te laten ontstaan is ook beplanting gewenst. Het wateroppervlak kan 40-80% van de kavel beslaan en wordt met verschillende waterdieptes aangelegd.

Recreatiemogelijkheden op water zijn grenzenloos wanneer de wateren verbonden zijn. Er ontstaan routes voor kano’s, roeien, fluisterbootjes en ‘s winters om te schaatsen. In het water kan je zwemmen, vissen of spelen. Ook aan de waterrand kan je lekker recreëren. Bijvoorbeeld lekker zonnebaden op een strand. De ligweides rond het water bieden tal van ontspannen gebruiksmogelijkheden.

Wanneer het gaat om een plas kan dit goed commercieel geëxploiteerd worden. Het wordt dan een particulier beheerd zwemwater met voorzieningen als sanitair. Exploitatie van het waterplezier kan met kaartverkoop, parkeergeld, horeca en door verhuur van watervoertuigen. Zwemwater kan snel heel intensief worden. Vaarwater heeft een kleinschaliger karakter.

Bos en recreatie Kenmerk



Bos geeft het veenweidelandschap nieuwe recreatieve mogelijkheden. Bomen geven beschutting en vormen besloten ruimtes waarin recreanten prettig kunnen verblijven. Elke ruimte kan weer anders zijn.

Lekker wandelen door het bos is de voornaamste activiteit. Er lopen wandelpaden en routes om te struinen (GPS). Ook passen hier ruiterpaden of fietspaden. Een afwisseling met open landschap en andere bospercelen maken een interessant recreatief landschap.

Commercieel is er veel mogelijk. Onderscheidend ten opzichte de andere bouwstenen zijn bosgerelateerde activiteiten zoals survival of een klimbos. Bos is voor verblijfsrecreatie aantrekkelijk omdat de gebouwen schuilgaan tussen bomen. Bijvoorbeeld caravans of een camping.

Een boskarakter ontstaat door 60 tot 95% van de kavel te transformeren tot bos. Hiertussen zijn er paden en open plekken. Aanleg kan door natuurlijk bos te laten ontstaan (natuurlijk, langzaam en goedkoop). Een alternatief is om manshoge bomen te planten (snel resultaat maar duur).

Je kan er van alles: picknicken, spelen in het bos, bomenklimmen, bosnatuur bekijken (paddestoelen, vogels, wild) en wildkamperen.

Op het erf valt te denken aan landgoedbebouwing, zorgverblijf en wellness in de beslotenheid van het bos. Vrijwel alle eerder genoemde functies zijn hier ook mogelijk.


21

Cultuurhistorie en recreatie

22

Kenmerk



Cultuurhistorische gebouwen en bouwwerken zijn en blijven aantrekkelijk voor recreatief publiek dat betekenis zoekt in een landschap. Maak historische bouwwerken toegankelijk en het aanzien waard. Kansen zitten ook in de historische strijd tegen het water en in de waterinfrastructuur (kade, molens, gemalen) die een rijke historie kent in de veenweiden. Ook herkenbare archeologie is mogelijk. Natuurlijk kan ook ingespeeld worden op de aantrekkingskracht van historische landbouw.

Het kijken naar historische gebouwen en taferelen is aantrekkelijk. Je kan leren van de geschiedenis en over het landschap. Daarnaast kan een historisch gebouw of tafereel een plek vormen om te rusten, en van het landschap te genieten.

Historische gebouwen hebben al vaak bijzondere functies.Vaak zijn ze ontstaan bij restauraties en daaruit voortkomende exploitaties. Dit biedt nog steeds kansen want er zijn vele monumenten in het landschap. Bijvoorbeeld voor verhuur van gebouwen, rondleidingen met of zonder gids en natuurlijk horeca.

Cultuurhistorische plekken zorgen voor een doel in de routes van de recreanten.

Erf en recreatie Kenmerk



Het erf is het intensief beheerde domein van agrarische bedrijven. Hier zijn eenvoudig commerciële functies te organiseren zoals boerderij-verkoop of horeca. Maar ook openbare functies zijn mogelijk. Een wandeling over het erf kan informatief en boeiend zijn. Hier zie je wat er eigenlijk gebeurt in de landbouw. Met een passage langs het erf zie je de buitenkant maar dit draagt ook bij aan afwisseling in de landschapsbeleving.

Je kan hier kijken naar de agrarische functies zoals biggenstallen, melkstal, kaasmakerij en hooiopslag. Er zijn bedrijven die hier een skybox voor hebben ingericht. De stal kan je beleven, ruiken en ook voelen, door een koe of kalf te aaien of zelf de fles te geven.

De mogelijkheden voor commercieel gebruik zijn eindeloos. Verhuur van ruimtes en gebouwen, voor vergaderingen en feesten of voor specifieke activiteiten op de boerderij. Horeca en verkoop van plattelandsproducten. Verhuur van logies zoals kamperen, appartementen of boerenkamers. Ook kan hier specifiek een functie als kinderopvang, zorgboerderij of speelboerderij tot ontwikkeling komen.

Het erf kan ook de start van een wandeling of kanotocht zijn met een parkeerplaats en streekinformatie. Ook het vervullen van basale behoeften, als een waterkraan, sanitair en schuilmogelijkheden kan voor openbaar gebruik dienen.


23

openbare functies

bestaande landschappen & bedrijven

Eemhof, Bunschoten

Kemphaan Almere

Landgoed Twickel

Amsterdamse Bos

Natuurboer Ilperveld

Hoeve Biesland Zwieseborg, Hardenberg Schothorst Amersfoort

24

commerciële functies

Noorderhoeve, Schoorl

Boerinn, Kamerik

Irrland Duitsland Fietsverhuur Veluwezoom Amsteltuin Amstelveen Sociale druivenoogst in Elzas B&B Waterland

Olmenhorst

Recreatieve stadslandschappen • maart 2011 • Terra Incognita en ANWB

25

zicht op kanaal

dorpsrand in de polder

lint in de polder

26

hoofdstuk

4 Voorbeeldgebied veenweiden

In dit hoofdstuk worden de mogelijkheden om ‘vrijetijdslandschappen op particuliere grond’ te realiseren onderzocht. De transformatie van het landschap vanuit particulier initiatief wordt aan de hand van de ruimtelijke eenheden verbeeld. Dit laat zien hoe deze het recreatief gebruik van het landschap zullen faciliteren. Deze (voorbeeld) toepassing op een landschap maakt de vrijetijdslandschappen op particuliere grond concreet. In deze toepassing gaat het om de juiste keuze voor combinaties van ingrediënten die passen bij de landschappelijke kwaliteiten. Ook de schaal van de toepassing is daarbij belangrijk. Hoeveel verdichting kan een landschap aan? Voor de recreatieve mogelijkheden van een landschap is verder bepalend in hoeverre de transformatie een activiteit en invulling van een solitaire kavel betreft of dat het gaat om meerdere kavels die samen een ruimtelijk netwerk vormen. We onderzoeken de mogelijkheden door de denkbare transformaties te schetsen. Dit doen we voor vier archetypische onderdelen van het Groene Hartlandschap nabij de stad met elk verschillende kwaliteiten. Hiervoor wordt een fictief kaartbeeld van het veenweidegebied gebruikt. De landschappen transformeren in verschillende mate en voegen nieuwe kwaliteiten toe. Het gaat hier om:

•

Veenlint.Veenlinten komen overal in het groene hart voor. De linten zijn ontinningsbases met een oorsprong in de 12e en 13e eeuwse. Maar er zijn ook latere linten, zelfs vanuit de ruilverkavelingen van de jaren 50.

•

Rivierlint. Dit lijkt op de veenlinten maar verschilt in de organische vorm van het lint en in de verschillen in hoogte en bodem die in het lint te vinden zijn.

•

Opstrekkend veld met achterkade in de polder. Het gaat om een open polder, zonder bebouwing.

•

Dorpsrand. Hierbij gaan we uit van een jonge dorpsrand, van een grootschalig aangelegde nieuwbouw.

Open landschap Het gaat in de schetsen steeds om open landschappen. Het landschap, zo stellen we is tegenwoordig opener dan een eeuw geleden door het verdwijnen van bospercelen, pest- en geriefhoutbosjes, eendenkooien en fruitteelt. In dit open landschap zijn de linten besloten geworden en zijn er vrij harde overgangen van stad naar land ontstaan.


27

Bestaande kwaliteiten

Kleinschalige transformatie

28

Voorbeeld Veenlint Kwaliteiten Dit veenlint bestaat uit een weg met boerderijen die vooral aan de zuidzijde van het lint liggen. De noordzijde van het lint bevat kleine kavels die in het verleden doorsneden zijn door een snelweg. De zuidzijde toont een cope-ontginning met kavels tot aan een achterkade. Dwars door de kavels loopt een wetering. Kleinschalige transformatie. Enkele boerderijen maken een kavel toegankelijk voor wandelaars. De kavels bestaan uit weiland met daarnaast vernatte graslanden. Hierdoor ontstaat afwisseling in de velden die aansluit bij

het open landschap. Routes voor wandelen en fietsen tussen de erven maken samen een netwerk. Aan de noordzijde maken enkele bospercelen de ruimtes kleinschaliger en aantrekkelijker voor recreanten. De snelweg wordt minder dominant. Grootschalige transformatie. Het gehele lint transformeert en wordt meer besloten door enkele bospercelen. Er ontstaat zo clusters met een grote afwisseling met natuur en weide waarin recreatieve routes mogelijk zijn. Tussen het lint en de snelweg wordt het gebied kleinschalig doordat er verschillende vormen van stadslandbouw ontstaan aangezien het voor

productie onaantrekkelijk is. Langs een wetering komt een lange afstand wandelpad. Enkele openbare weilanden verbinden de noord en zuidzijde van de polder voor fiets en voetganger. ............................................................. Legenda Legenda Kwaliteiten:

Ingrepen:

Openheid

Weiland

Lintbebouwing

Parkveld

Verkavelingsstructuur

Natuur

Rivier / wetering

Stadslandbouw

Dijk

Bos

Stadsrand

Water

Dorp of stad

Historisch object

Monument(aal)

Wandelpad Fietspad

Grootschalige transformatie


29



30

Voorbeeld Rivierlint Kwaliteiten Deze voorbeelduitwerking gaat in op een rivierlint met oude, lage dijken. Het rivierlint is niet goed herkenbaar. In het maaiveld is nog vaag het reliëf van de oeverwal zichtbaar. Het terrein dat ooit overstroomde door de rivier is verkaveld als een veenweidekavel. In de ligging van de boerderijen is nog de stevige ondergrond langs de rivier zichtbaar. Kleinschalige transformatie. Bosjes maken het lint gevarieerder en meer besloten. Hierdoor wordt het lint een sterkere grens tussen de rivierzone en een veenweidepolder. Enkele boerderijen stellen een

weidekavel open waardoor er gewandeld kan worden door weide en langs natuur. De ruimte langs de rivier transformeert met een verlaagde strook langs de rivier, waarmee er iets meer ruimte voor dynamiek en variatie aan het water komt. Met een enkele bos- en een parperceel verandert de rivier van karakter.

zichtbaar gemaakt. Onder het lint verbinden enkele openbare percelen het lint met de polder. Hier ontstaat een uitgebreid wandelnetwerk met een wandelpad langs de achterkade. Legenda ............................................................. Legenda Kwaliteiten:

Ingrepen:

Openheid

Weiland

Lintbebouwing

Parkveld


Natuur

Grootschalige transformatie.

Rivier

Stadslandbouw

Het gebied langs de rivier transformeert helemaal. Deze zone is goed bereikbaar en ligt bovendien aantrekkelijk aan de rivier. In bos, natuur en op een parkveld kunnen tal van activiteiten plaatsvinden. De historische vorm van essen wordt

Dijk

Bos

Stadsrand

Water

Dorp of stad

Historisch object

Monument(aal)

Wandelpad Fietspad

Grootschalige transformatie Vrijetijdslandschappen op particuliere grond • september 2011 • Terra Incognita en ANWB

31



32

Voorbeeld Achterkade Kwaliteiten Deze voorbeelduitwerking gaat in op een denkbeeldige achterkade van een veenweidepolder. langs de kade ligt een wetering. De karakteristiek van deze polder is vooral openheid, met een vergezicht van kilometers. Kleinschalige transformatie. Langs de wetering ontstaat, ver van de boerderijen een aantrekkelijke polderbeleving met veel natuur, afwisseling en daarnaast vergezichten op de horizon. Stukjes bos maken het aantrekkelijk om langs de wetering te fietsen of te wandelen. De natuurgebieden liggen op de achterste natte

stukken van een groot aantal percelen. Enkele boeren stellen een strook open waarmee een wandelnetwerk wordt gerealiseerd.

middengebied in de polder.

Legenda ............................................................. Legenda

Grootschalige transformatie. Het middengebied van de polder verandert in een afwisselend polderlandschap met natuur, bos en toegankelijk weiland met verschillende recreatieve routemogelijkheden. Behalve bospercelen langs de wetering worden enkele oude pestbosjes en geriefhoutbosjes herontwikkeld. Hiervan waren er vroeger een groot aantal.Vanuit de linten aan de noord- en zuidzijde ontstaan lange wandelpaden langs de velden naar het aantrekkelijke

Kwaliteiten:

Ingrepen:

Openheid

Weiland

Lintbebouwing

Parkveld


Natuur

Rivier / wetering

Stadslandbouw

Dijk

Bos

Stadsrand

Water

Dorp of stad

Historisch object

Monument(aal)

Wandelpad Fietspad


33


34


Voorbeeld dorpsrand Kwaliteiten Deze voorbeelduitwerking gaat in op een stads- of dorpsrand in het Groene Hart. Hier ligt een nieuwbouwwijk met een harde grens naar de polder. De wijken van het dorp zijn met enkele sloten verbonden met een wetering die tussen bebouwing en polder ligt. Behalve een verbindingsweg zijn er weinig verbindingen tussen dorp en buitengebied. Kleinschalige transformatie.

Legenda ........................ Legenda Kwaliteiten:

Ingrepen:

Openheid

Weiland

Lintbebouwing

Parkveld


Natuur

Rivier

Stadslandbouw

Dijk

Bos

Stadsrand

Water

Dorp of stad

Historisch object

Legenda

Monument(aal)

Wandelpad

Kwaliteiten:

Ingrepen:

Fietspad

Openheid Doordat er enkele bosjes verschijnen, verandert Lintbebouwing de rand tussen het dorp en de polder enorm. Verkavelingsstructuur Niet alle huizen hebben meer hetzelfde uitzicht. Rivier Er ontstaat variatie.Vanuit de polder gezien Dijk ontstaat een groene zoom tussen dorp Stadsrand en polder. Dorp of stad Doordat enkele velden toegankelijk worden Monument(aal) zullen er ook toegangen komen tussen dorp en land. Een historische boerderij ontwikkelt zich tot pleisterplaats.

Weiland Parkveld Natuur Stadslandbouw Bos Water Historisch object Wandelpad Fietspad

Grootschalige transformatie. De polder transformeert tot een parkgebied langs het dorp. Naast kavelgewijze ontwikkelingen worden er ook kavels gedeeltelijk ingericht met bos en water zodat er aangesloten kan worden bij naburige kavels. Hierdoor zullen er ruime gebieden ontstaan. Ook blijven er dankzij afstemming tussen initiatieven nog enkele zichtlijnen naar de polder bestaan.


35

Financieringsvormen voor vrijetijdslandschappen (ondermeer op basis van ‘naar een rijker landschap’, NovioConsult i.s.m. Triple E, 2009) Vermeden kosten Arbeid

• Ruimte voor Ruimte

• Vrijwilligerswerk

• Life + programma

• Beheer door een boer i.p.v. de overheid

• Grondbank (ruil en beheer)

• Zorglandgoederen, zorg en beheer

• Rood-voor-Groen

Fiscaal: • Inkomstenbelasting: • Landbouw- en bosbouwvrijstelling • Vrijstelling box 3 (bossen, natuurterreinen en NSW onroerende zaken)

Een kleine opsomming van commerciële functies: - verhuur van fietsen, bootjes, skates, huifkar;

• Verhandelbare ontwikkelingsrechten

- picknick, verhuur van barbecue op het land met eigen vlees (‘boerBQ’);

• Natuurschoonwet 1928 (NSW)

- verkoop bloemen, vlees, kaas, hout, streekproducten;

• 1% regeling

- excursies op de boerderij, in de natuur en in het (moeras)bos;

• Zichtheffing • Compensatie opbrengstenderving

• Vrijstelling Vennootschapsbelasting (= NSW)

• Selecief overdragen gronden

- jacht;

• Vrijstelling Overdrachtsbelasting (ruilverkaveling, natuurbeschermingsorganisaties, SBB, NSW, ecologische bedrijfsverplaatsing, ruiling, landbouwstructuurverbetering)

• Landinrichting / Kavelruil

- grondhuren voor tuintje, moestuin;

Verbreding

- participeren in schaapscheren, koemelken, eieren rapen etc.;

• Kapitaalbelasting (landgoederen) • Successie-, schenkingsrecht en recht van overgang (NSW) • Omzetbelasting (laag tarief etcetera) vrijstelling OZB particulieren (NSW, natuurterrein en exploiteren bedrijfsmatige cultuurgronden) • Vrijstelling Waterschapsbelasting (Sommige natuurgebieden) • Groenfinanciering, groene goedkope leningen,

• Boeren voor natuur • Zorgboerderij (vanuit boer of vanuit zorginstelling) • Kamerverhuur (boerenkamer/ B&B) • Wellness • Koppeling met energieproductie, delfstoffen en waterdiensten • Streekproducten / landwinkels

• Overbruggingskrediet

• SNL (natuurbeheer en agrarisch natuurbeheer)

Stimulering donaties burgers en bedrijven

Overig

• Gedeeltelijke vrijstelling box 3 (Groenregeling) • Persoonsgebonden aftrek (bijvoorbeeld giften) • Successie- , schenkingsrecht en recht van overgang (giften) • Fondsvorming • Sponsoring • Adoptie • Landschapsveiling • Vermarkting • Giften

36

Planologische instrumenten

- kamperen, huisje huren, B&B, jeugdkamp; - zaalverhuur, congresruimte; - toegang tot attractie, zwembad, speelschuur, crossbaan; - welness, gezondheidsdag, obesitas-battle; - activiteiten in kunst en cultuur;

• OZB omslag en landschapsheffing

- eendaagse evenementen (trekkertrek, miss GH);

• Ontwikkelingstax

- sanitair;

• Tenders

- sport en spel in het landschap;

• Innovatieve allianties • Branding • Preventieinvesteringen ziektekostenverzekeraars

- golf; - manege, dierenasiel.

hoofdstuk

5 Financiering en ontwikkeling

De recreatieve ambities in dit document kwamen tot voor kort vooral van overheden en waren in grote mate afhankelijk van de bereidwilligheid van grondeigenaren om hun grond te verkopen voor deze doeleinden. Nu de overheid zich terugtrekt biedt het kansen voor ondernemers om met eigen initiatieven te komen. Deze initiatieven komen alleen tot stand als hiervoor financiering bestaat. Daarover gaat dit hoofdstuk. In de financiering van ‘vrijetijdslandschappen op particuliere grond’ onderscheiden we drie hoofdstromen: publieke financiering, private financiering en commerciële exploitatie. Op alle drie gaan we in. Onderzoek in de afgelopen jaren laat een breed scala aan financieringsvormen zien die toegepast kunnen worden. In het kader op de pagina hiernaast, wordt een overzicht getoond van mogelijke financieringen voor natuur en recreatie in agrarische landschappen. Op basis van dit overzicht concluderen we dat er bij het Groene Hart volop kansen liggen. A. Private financiering Bewoners en bedrijven profiteren heel direct, onder meer via de waarde van hun grond, van de aantrekkelijkheid van het landschap. Dit biedt kansen voor financiering. • Sponsoring en directe ondersteuning vanuit burgers kan veel opleveren, wanneer het gaat om aansprekende gebieden dichtbij de stad.

• Allianties en Publiek-private constructies tussen gemeenten en bedrijven zijn kansrijk. Er zijn immers opbrengsten te behalen, bijvoorbeeld door verbetering van het vestigings- en leefklimaat. Dit leidt vervolgens tot gezondheidseffecten die voor verzekeraars een kostenbesparing van 5% kan opleveren (NLBW, 2011). • Mogelijkheden voor landgoederen kunnen worden vertaald naar bewoning en groenaanleg van vrijetijdslandschappen. Volgens Novioconsult (2009) leert de praktijk in nationale landschappen dat tot nu toe 15% tot 20% van de inkomsten voor duurzame groene gebiedsontwikkeling, te halen is uit directe financiering van bedrijven en particulieren. Hiermee is het verstandig om niet alle energie te zetten op private financiering.Voor openbare recreatie in het landschap blijft geld nodig uit commerciële activiteiten en uit publieke middelen. De overheid, als vragende partij, blijft in beeld. B. Commerciële exploitatie Inkomsten kunnen verdiend worden door agrarisch gebruik van de grond en door inkomsten te halen uit recreatie-activiteiten. Agrarische inkomsten zijn bij de geschetste bouwstenen in hoofdstuk 4 beperkt.Vooral bij weiderecreatie zijn er nog mogelijkheden voor de productie van melk en vlees. De

bouwsteen natuurrecreatie is te combineren met extensief vleesvee en biomassa maar dit zal niet kostendekkend zijn (CLM, 2008). In de overige bouwstenen, waarbij het landschap verder transformeert, komen de opbrengsten niet direct uit de landbouw. Het gaat dan om tal van commerciële activiteiten omtrent het gebruik van de grond (tuinen) en de gebouwen, om verkoop van producten (horeca) en om tal van diensten (zie ook pagina 38). Voor deze bouwstenen kan de combinatie met landbouw wel voordelig zijn. Een gezinsbedrijf dat daarop is ingericht kan namelijk relatief goedkoop de inrichting en het beheer van het landschap verzorgen. Kansen voor commerciële inkomsten zijn niet bij alle bouwstenen gelijk. Er zijn grotere kansen bij waterrecreatie en bos om het verblijf te ondersteunen met bijvoorbeeld horecafuncties dan bij natuur- en weiderecreatie. Aan elke bouwsteen zijn echter recreatieve arrangementen te koppelen. Creativiteit en handigheid zijn een voorwaarde, net als bereikbaarheid van de plek en de mogelijkheden om te investeren. C. Publieke financiering De overheid heeft een verantwoordelijkheid voor recreatiemogelijkheden voor haar burgers. Het ligt dan ook voor de hand dat de overheid bijdraagt aan financiering van vrijetijdslandschappen. De landschappen leveren een bijdrage aan het


37

Voorbeeld de Olmenhorst De Olmenhorst is een mooi voormalig eilandje in de Haarlemmermeer. Dit fruitbedrijf ontplooit een groot aantal initiatieven en heeft voor recreatie in het gebied aanzienlijke betekenis. Zelfpluk, een landwinkel, feesten en partijen en wandelroutes hebben de boerderij tot een bekend fenomeen gemaakt. Op het erf hebben verschillende bedrijfjen een plek gekregen.

Particulier recreatiebeheer Analoog aan de regeling Particulier natuurbeheer schetsen we hier de financieringsconstructie Particulier Recreatiebeheer. Dit heeft de volgende kenmerken: • De grondeigenaar (vaak een agrariër) verandert de functie van zijn grond van agrarisch naar openluchtrecreatie. Hierin kan ook de specifieke bouwsteen, zoals bos of water, worden opgenomen. • De functieverandering wordt in het bestemmingsplan vastgelegd en is onomkeerbaar.

Voorbeeld Landschapsfonds Ooijpolder In de Ooijpolder is een effectieve organisatie ontstaan voor het ontwikkelen van een gevarieerd openbaar landschap met veel recreatiemogelijkheden. Agrariërs investeren in groen en beheren op basis van 30 jaars contracten, die ze afsluiten met een stichting die diverse publieke en private geldstromen bundelt.

• De gronden worden ingericht en door de eigenaar beheerd als recreatiegebied. • De waarde van de grond verandert wanneer de bestemming van agrarisch naar openluchtrecreatie wijzigt. Als dit een waardedaling oplevert dan compenseert de overheid deze. • De grondeigenaar kan inkomsten genereren door commerciële exploitatie van het recreatiegebied in zoverre het bestemmingsplan dat toestaat. Deze constructie is over het algemeen goedkoper voor de overheid als vragende partij, dan wanneer de overheid zelf recreatiegebied aankoopt en inricht.

38

woon-, werken leefklimaat. De baten hiervan komen terecht buiten het bedrijf dat hiervoor de kosten maakt. Enkele voorbeelden van publieke financiering: • Men kan gebruik maken van groenfinanciering (bijvoorbeeld nationaal groenfonds) en van fiscale voordelen voor natuur en landgoederen. • Regelingen, zoals ‘ruimte voor ruimte’ en ‘rood voor groen’ kunnen zorgen voor planologische ruimte en verdienmogelijkheden.

openbare functie en de aantrekkelijkheid van het vrijetijdslandschap ondersteunen. Hierbij moet het natuurlijk niet gaan om laagwaardige activiteiten met bijvoorbeeld luidruchtige billboards. Er zijn afspraken nodig over de mate waarin commerciële activiteiten mogelijk zijn en over de uitstraling die gewenst is. Dit zal ook gebeuren wanneer ruimtelijke kwaliteit een gezamenlijk belang is en een bron van inkomsten! Planologische regels

We denken dat er ook grote kansen zijn voor de transformatie naar ‘vrijetijdslandschappen’ met een financieringsconstructie die we Particulier Recreatiebeheer noemen (zie het kader hiernaast). Dit gaat om het stimuleren van recreatieve functies in het landschap zonder dat grondverwerving of inrichtingskosten automatisch ten koste komen van de overheid. De uitvoering wordt flexibel en dynamisch doordat men niet vast zit aan grootschalige grondaankoop. D. Kaders voor ontwikkeling Het doel van ‘vrijetijdslandschappen’ is om het landschap nabij steden een publieke gebruiksfunctie te geven. We verwachten dat hiermee de woonen werkomgeving aantrekkelijker wordt en dat grondwaarden en vastgoedwaarden zullen stijgen. Commerciële activiteiten moeten de

Voor vrijetijdslandschappen op particuliere grond is het belangrijk om een stimulerende overheid te hebben. Dit kan door het wegnemen van planologische regels die een belemmering vormen. Daarnaast is er maatwerk nodig dat reageert op de creativiteit van ondernemers. Provincies kunnen in hun structuurvisies gebieden vastleggen waar ze de transformatie van landschappen naar ‘vrijetijdslandschappen op particuliere grond’ stimuleren. Ook de mate waarin het landschap transformeert en de bouwstenen waarmee dat plaatsvindt kan de provincie voorschijven (regisseren). Hierbij biedt een ruime begrenzing mogelijkheden aan meer ondernemers om deze transformatie op te pakken. De ‘vrijetijdslandschappen op particuliere grond’ zijn afhankelijk van particulier initiatief. Waar creatieve ondernemers zitten is niet exact te voorspellen. De planologie moet de basis leggen

voor flexibiteit die nodig is. De mogelijkheden voor het verwerven van inkomsten kunnen door provincies en gemeentes opgenomen worden in structuurvisies en bestemmingsplannen. Hiermee ontstaat ruimte voor de financiering van vrijetijdslandschappen. Gebiedsontwikkeling Kaders voor de ontwikkeling zijn idealiter een gevolg van zelforganisatie.Verenigingen van ondernemers kunnen gezamenlijk ambities voor recreatie en landschap opstellen net zoals dat nu gebeurt in agrarische natuurverenigingen. Door in een organisatie te werken ligt er een regiefunctie in het gebied. Hierdoor is er onderlinge afstemming over kwaliteit en variatie in het aanbod, kunnen diverse activiteiten elkaar aanvullen en kunnen routestructuren aan elkaar worden gekoppeld. Daarnaast zijn ook de agrariërs die volledig willen boeren gebaat bij afspraken over de toekomstige structuur.Voor een fraaie en duurzame ontwikkeling van het landschap is het belangrijk dat er afspraken gemaakt worden over de uitstraling van het landschap en over een minimaal niveau van beeldkwaliteit. Hierover dient ook in het gebied gewaakt te worden. Dit kan bijvoorbeeld met ‘schouw’ die een gebied zelf kan organiseren.


39

Voorbeelden van vraag en aanbod Een ruiterpad over boerenland

Gevraagd: speelbos en speelweide

Aangeboden: een ruiterpad van 500 meter lang en 2 meter breed, midden tussen de weilanden en ver weg van drukke verkeerswegen. De aansluiting op een route naar een manege is gegarandeerd. Een mooie rondrit is mogelijk. Er is zicht op de weilanden en in de toekomst komt er een houtwal langs een zijde van het pad. Het pad wordt vakkundig aangelegd en afgerasterd.

Gevraagd: een speelbos en speelveld, op 5 minuten fietsen vanaf de rand van het dorp. Hier moeten kinderen kunnen klimmen in bomen, holen graven, hutten bouwen en in het water ravotten. Overige faciliteiten laten we over aan de creativiteit van de aanbieder, maar tenminste moet aanwezig zijn: een speelweide en enkele speeltoestellen.

Onze vraagprijs is €7.640,-. Bovendien bieden wij een beheerarrangement voor het ruiter pad voor €58,per maand. Geïnteresseerde overheden en sponsoren kunnen contact met ons opnemen.Voor meer inlichtingen kijk op vrijetijdslandschapvoorjou.nl.

Aanbieders kunnen hun plan met offerte indienen. Aanbiedingen zullen worden beoordeeld op de omvang van het recreatief programma, de kwaliteit van het landschapsbeeld, de prijs van aanlegkosten en beheerkosten en de eigenbijdrage daaraan van de ondernemer. Geïnteresseerde particulieren, projectontwikkelaars, recreatieschappen en agrarische recreatieverenigingen, kunnen contact met ons opnemen.Voor meer inlichtingen kijk op vrijetijdslandschapvoorjou.nl.

Toelichting: De bovenstaande fictieve advertentie schetst het aanbod van een particulier aan een gemeentelijke of regionale overheid. In de prijs van het ruiterpad is uitgegaan van een waardedaling van de grond van 80%. Bij 1000 m2 van €3,30/m betekent dat een kostenpost van €2.640,- Daarnaast zijn er aanlegkosten voor het pad en voor afrastering gerekend. We verwachten dat de kosten bij ontwikkeling door de overheid minstens 20% hoger zullen liggen. Zij zullen de grond moeten aankopen. Bovendien zal de arbeid voor aanleg en beheer duurder zijn dan de arbeid die de grondeigenaar er zelf in kan stoppen.

40

Toelichting: de overheid besteedt de aanleg van een speelbos aan in een gebied nabij een dorp. Zij doet dit omdat ze verwacht dat ze hiermee sterk kan besparen op kosten van aankoop, inrichting en beheer. Door het vermijden van overheadkosten bij inrichtingswerk en door gebruik te maken van beschikbare arbeid wordt alleen al een besparing van van 20 tot 50% verwacht ten opzichte van werk dat door de overheid georganiseerd wordt (mondelinge mededeling van terreinbeheerder).

Gevraagd: boerderij voor kinderen Gevraagd: de gezinnen in de stad Steenhoven, verenigd in “Kinderparadijs” zijn op zoek naar een ‘echte’ kinderboerderij binnen een straal van 5 kilometer van de stad.Wij zijn op zoek naar een plek waar kinderen dieren kunnen knuffelen, in tuintjes kunnen werken en alles leren over planten en dieren op de boerderij. De toegang moet openbaar en gratis zijn. Naast een aantrekkelijk en educatief aanbod voor kinderen achten we commerciële activiteiten mogelijk, mits die passen bij de uitstraling van de kinderboerderij (bijvoorbeeld dierenasiel, boerenbarbeques). Welke ondernemer kan dit aanbieden? Voor welke prijs? “Kinderparadijs” biedt de ondernemers deskundige juridische en communicatieve assistentie voor het verkrijgen van een bestemmingsplanwijziging. Ons budget is €125.000,-.ex btw. Geïnteresseerde particuliere exploitanten kunnen contact met ons opnemen. Voor meer inlichtingen kijk op verenigingkinderparadijs.nl/kinderboerderij. Toelichting bij de kosten: als de aanbieder een voormalig veehouder is, zal deze aanzienlijke bouwkosten maken om te veranderen naar een kinderboerderij. We gaan uit van een verbouwing van €90.000, van inrichting van erf en stal voor €25.000 en aanschaf nieuwe dieren voor €10.000.


41

hoofdstuk

6 Aanbevelingen 1. Maak vrijetijdslandschappen op particuliere grond

Amsterdam

Hoofddorp Bussum Amstelveen

Hilversum

Leiden Alphen a.d. Rijn

Woerden

Utrecht

Den Haag Zoetermeer

Gouda

Vianen

Vrijetijdslandschappen op particuliere grond kunnen een grote toevoeging betekenen aan de stedelijke randen van het Groene Hart. Dit kan door landschap te transformeren van puur weidelandschap naar een afwisseling van weide, water, natuur en bos, met activiteiten op erven en met daarnaast een dooradering van het landschap door kleinschalige infrastructuur. Het leidt tot meer diversiteit en tot mogelijkheden om die diversiteit te beleven. De vrijetijdslandschappen kunnen ontstaan in gebieden waar mensen eenvoudig kunnen komen: op loopafstand van de stadsrand en op fietsafstand vanuit de gehele stad. Overigens is ook autobereikbaarheid van belang. Op de kaart hiernaast zijn zoekgebieden geschetst tot zo’n 10 kilometer van de stad. Binnen deze zones zullen duidelijk afgebakende gebieden de kans op succesvolle uitvoering vergroten. 2. Organiseer de diversiteit

Rotterdam

Gorinchem

Drechtsteden

42

ZOEKGEBIED PARTICULIER RECREATIEBEHEER

Met goede stimulansen zal er een rijk en divers aan landschapsbeeld ontstaan. Deze diversiteit leidt niet automatisch tot een aantrekkelijk landschap. Er is samenhang nodig tussen activiteiten, zodat deze elkaar versterken en zodat ze aansluiten bij kwaliteiten in het landschap. Daarnaast is

er coördinatie nodig om de beeldkwaliteit van bouwwerken en erven te begeleiden. Eenheid, afstemming en samenhang moet georganiseerd worden. Hier ligt een belangrijke uitdaging voor het organisatorisch talent binnen toekomstige vrijetijdslandschappen. Sturing of begeleiding vanuit de overheid is daarbij nodig. Voor de ondernemer moet deze regie vlot en begrijpbaar zijn. Lange procedures en starre regels zijn slecht voor de creativiteit. 3. Vanuit de structuur van het landschap naar een veelkleurige identiteit Identiteit komt voort uit het bestaande landschap. Om de transformatie vanuit particulieren overzichtelijk te houden moet de structuur van het landschap en de kwaliteiten daarbinnen sturend blijven. Sluit bij de begrenzing aan bij logische ruimtelijke eenheden zoals linten of poldereenheden. Linten zijn in veel gevallen de basis. Ze vormen de entree tot een gebied en hier ontwikkelen zich de pleisterplaatsen. Werk vanuit de historische identiteit van deze linten maar durf ook te vernieuwen. Soms zijn juist de achterkades en achterkavels geschikt voor verandering van het landschap. Bijvoorbeeld wanneer men de agrarische structuur van de linten en de huiskavels (zowel ruimtelijk als

economisch) wil behouden. Polders kunnen bruikbare sociale en ruimtelijke eenheden zijn om als geheel te transformeren. In het veenweidelandschap kan een open polder veranderen in een groene bospolder (of natuurlijke wandelpolder, of waterpolder) met een duidelijke grens ten opzichte van de naastliggende polder. 4. Organiseer een financieringsprogramma Organiseer een programma dat subsidies, particuliere gelden en mogelijke opbrengsten bundelt. Ten aanzien van de rijksoverheid is het belangrijk dat bestaande subsidie-instrumenten bijdragen aan de recreatieve betekenis van het landschap. Een kansrijke mogelijkheid hiervoor is het genoemde Particulier Recreatiebeheer. Binnen gebieden is het interessant om specifieke private en publieke financieringsvormen op te zetten. Maatwerk is nodig. 5. Schets een vergezicht Verre toekomstbeelden en kleine vooruitblikken zijn beiden benoemd. Mogelijke transformaties naar bosrijke polders vragen een lange adem. Dat is een nadeel maar tegelijk is een opgroeiend bos vol van natuurlijk leven en dat is aantrekkelijk wanneer het goed toegankelijk wordt gemaakt.

brengen die onze kinderen vervult met trots. Maar het wil ook een antwoord zijn op de vragen van vandaag en morgen. Er ligt een belangrijk raakvlak met europese regels die ondersteuning van agrariërs toestaan voor brede maatschappelijke doelen. Om hier krachtig en effectief op in te spelen is een gezamenlijk kompas nodig. Er moet met een vooruitziende blik nagedacht worden over het landschap van de toekomst. Met een heldere visie op de korte en de lange termijn kunnen overheden en maatschappelijke organisaties samen het bedje spreiden voor ondernemende grondeigenaren die laten zien wat ze kunnen. 6. Pilot Het concept ‘vrijetijdslandschappen op particuliere grond’ heeft nog geen antwoord op alle vragen. De ruimtelijke bouwstenen verdienen onderbouwing. Ook is verder onderzoek naar de financiële en planologische aspecten nodig. Bijvoorbeeld: op welk schaalniveau kan je deze ontwikkeling het best organiseren? Wat is een geschikt gebied? Het meest valt er te leren van een toepassing van dit concept in een bestaand gebied met bestaande belangen. Een volgende stap is een pilot-studie die veel kennis zal opleveren.

Het concept ‘vrijetijdslandschappen op particuliere grond’ beoogt een ontwikkeling op gang te Vrijetijdslandschappen op particuliere grond • september 2011 • Terra Incognita en ANWB

43

44

Bronnen • ANWB / Terra Incognita (2010): Het Groene Hart mooi dichtbij, ANWB visie op de recreatieve inrichting van het Groene Hart. • Bureau Buiten (2011). Recreatie 2.0. Opzet voor publicatie. • CLM / Aequator (2008): Landschapswaaier, bouwstenen voor duurzame landbouw en natuur in het Groene Hart. • Gemeente Montfoort (2008): Handboek groene bebouwingslinten in de Utrechtse Waarden. • Ministerie van VROM / bureau Nieuwe Gracht (2009): Recreatie in Rijksbufferzones, inspiratie voor de ontwikkelingsmogelijkheden van (groene) recreatie en ontspanning. • Nederlandbovenwater (2011).Verdienmogelijkheden, cahier gebiedsontwikkeling. • Novio Consult / Triple E (2009): Naar een rijk landschap, financieringsconstructies voor Nationale Landschappen.

Colofon Uitgevoerd door Terra Incognita, stedenbouw en landschapsarchitectuur: Frank Stroeken, Jan Maurits van Linge, Robert Arends. Met een bijdrage van José van Miltenburg (Veelzijdig Boerenland) aan de voorbeelden op pagina 40 en 41. We zijn verder dank verschuldigd aan alle personen en instanties die commentaar gegeven hebben op tussentijdse presentaties en rapportages.

In opdracht van en in samenwerking met de ANWB afdeling Algemeen Ledenbelang. Utrecht, september 2011 Materiaal uit deze publicatie mag worden overgenomen mits met duidelijke bronvermelding.

• Provincie Utrecht (2011): Kwaliteitsgids Groene Hart. • Raad voor het Landelijk Gebied (2005): Nationale landschappen: vaste koers en lange adem.

ANWB

• Veelzijdig Boerenland: Ruimte aan Recreatie (concept 2011).

Postbus 93200

Algemeen ledenbelang 2509 BA Den Haag T 088 2692 999 www.anwb.nl

Terra Incognita Stedenbouw en landschapsarchitectuur Rotsoord 13b 3523 Cl Utrecht t 030 251 3023 www.terra-i.nl


45

Vrijetijdslandschappen op particuliere grond. ANWB visie op ruimtelijke bouwstenen en kansen voor uitvoering

Recommend Documents