visie op bouw en vastgoed

visie op

bouw en vastgoed

sectorupdate 2013 ▶▶ Interviews ▶▶ Trends & ontwikkelingen ▶▶ Sectorvisie

visie op bouw en vastgoed

1

Geachte relatie, Voor u ligt Visie op Sectoren (VOS), de jaarlijkse dwarsdoorsnede van het Nederlandse bedrijfsleven. Om uw bedrijf en business model echt te kunnen begrijpen, verdiept ABN AMRO zich in uw sector. Het rapport geeft een schets van de stand van zaken en de vooruitzichten van een groot aantal branches. Zo kunt u een kijkje nemen achter de veelomvattende en daardoor soms verhullende macro-economische cijfers. Bovendien biedt het de mogelijkheid om na te gaan hoe uw onderneming het doet in vergelijking met branchegenoten. Die macro-economische cijfers laten zien dat Nederland te maken heeft met een periode van conjuncturele zwakte. De eurozone heeft de afgelopen jaren onder vuur gelegen. En de Nederlandse economie is in 2012 gekrompen. Het lijkt er niet op dat die krimp dit jaar zal plaatsmaken voor groei. De sombere consument houdt zijn hand op de knip. Daarmee doet de Nederlandse economie het slechter dan die van de ons omringende landen. Gelukkig is dit niet het hele verhaal over de conjunctuur. De mondiale economische vooruitzichten zijn beter dan een jaar geleden. Binnen de eurozone tekent zich een keer ten goede af. Dat is vooral te danken aan ingrepen van de Europese Centrale Bank. De periode van hoge nood lijkt voorbij, al blijft er reden voor bezorgdheid. Deze verbetering is goed nieuws, want vrijwel geen land is zo sterk op het buitenland gericht als Nederland. Bovendien zijn er meer lichtpunten in de Nederlandse economie. Onze economie wordt gevormd door een bonte verzameling van marktpartijen: bedrijven, consumenten, overheden, et cetera. In veel branches binnen de bedrijvensector zal de stemming onder ondernemers volgens dit rapport verbeteren. Exporterende ondernemingen profiteren van de aantrekkende wereldhandel. In het kielzog daarvan zullen bedrijfstakken als de transportsector en de groothandel herstel laten zien. Andere sectoren, vooral de bouwsector, hebben in 2013 echter te maken met tegenwind. In de bouw merkt de hele keten, van ontwikkelaar tot renovatiespecialist, dat klanten beperkt budget hebben. Om die tegenwind het hoofd te bieden, is flexibiliteit in dit rapport de rode draad die ook door uw ‘sectorgenoten’ wordt aangehaald. Niet alleen de reeds aangepakte flexibiliteit in de kostenbasis, maar ook die in het bouwaanbod, zoals meer focus op renovatie en op het meenemen van gebruikerswensen in bouwprojecten.In deze Visie op Sectoren vier korte interviews hierover met Annemijn Fokkelman, Sector Banker Bouw ABN AMRO, en de bedrijven De Meeuw flexibele bouwsystemen, installateur Unica, en architectenbranchevereniging BNA. Deze publicatie is geschreven voor u, ondernemers. Hoe Nederland presteert, hangt nauw samen met hoe u presteert. Ondernemers staan vaak wat optimistischer in het leven dan de gemiddelde Nederlander. Dat optimisme heeft Nederland nodig om op een bestendiger groeipad te komen. Met kennis van uw sector helpen wij u graag uw plannen te realiseren. Goede zaken gewenst!

Joop Wijn

Lid Raad van Bestuur ABN AMRO

2

visie op bouw en vastgoed sectorupdate 2013

visie op bouw en vastgoed

4 6 10 12 14 16 18 20 22 24

Nederlandse economie interviews architecten- en ingenieursbureaus beleggers in onroerend goed grond-, water- en wegenbouw hout- en bouwmaterialen industrie installatiebedrijven makelaars onroerend goed projectontwikkeling utiliteitsbouw

26 28 30

woningbouw leeswijzer colofon

3

4

Nederlandse economie: licht herstel in loop van 2013 De Nederlandse economie is vorig jaar 1% procent gekrompen. Dat kan geheel worden toegeschreven aan lagere binnenlandse bestedingen. De uitvoer is verder toegenomen en heeft een sterkere terugval van de economie voorkomen. Ook voor 2013 wordt een krimp van de economie voorzien – met 0,5 tot 1%. En naar verwachting zijn wéér de binnenlandse bestedingen daar debet aan, terwijl de uitvoer verder groeit. We denken dat de economie in de loop van dit jaar weer voorzichtig wat groei zal laten zien. Dat herstel zet vermoedelijk door in 2014, waardoor de economische groei richting 1% kan gaan. De economie is afgelopen jaar gekrompen. Het bruto binnenlands

ontmoedigd door het lage consumentenvertrouwen en de zwakke

product (bbp) nam af met gemiddeld 1,0%. In de eerste twee

huizenmarkt.

kwartalen van het jaar liet de economie een heel lichte groei zien ten opzichte van het voorgaande kwartaal. Daarmee leek een eind

Voor 2013 is het beeld nog niet veel beter. Het reëel beschikbaar

gekomen aan de recessie die was begonnen in het voorjaar van

inkomen daalt opnieuw, door dezelfde factoren als in 2012. Wel lijkt

2011. Maar in het tweede halfjaar kromp de economie opnieuw - en

de daling van het reële loon wat lager uit te vallen. We verwachten

sterk.

dat in de nog af te sluiten cao’s zal worden geprobeerd de btwverhoging deels te compenseren. Als gevolg van de (verdere)

Economie in tweede helft 2012 weer gekrompen

inkomensdaling zal de consument opnieuw minder uitgeven. Maar

6

120

3

105

als het vertrouwen van de consument later in het jaar wat zou herstellen, dankzij de voorzichtige verbetering van het internationale

% 0

90

-3

75

-6

60

economisch klimaat, kan de daling van de consumptie iets lager uitvallen dan vorig jaar. Ook de investeringen daalden vorig jaar. Dat is niet verrassend als de productie van het bedrijfsleven krimpt. Die krimp zien we terug

1991

1993

1995

1997

1999

2001

2003

2005

2007

2009

2011

bbp (% j-o-j; l.as) Economisch-sentimentindicator (r.as)

Bron: Thomson Reuters Datastream

Binnenlandse bestedingen nog onder druk

in de mate waarin het machinepark in de industrie wordt benut: de bezettingsgraad lag in het tweede halfjaar zo’n 2% lager dan in de tweede helft van 2011. Dat is geen impuls om te investeren, zeker niet bij de nog altijd onzekere vooruitzichten. Met het voorzichtige herstel dat wij voorzien, zijn er aanvankelijk nog weinig prikkels om te gaan investeren, al worden de perspectieven voor de exportsector wel beter. Bovendien kan de verbetering van het internationale economisch beeld ook het vertrouwen van ‘binnenlandse’

De binnenlandse bestedingen hebben de bbp-groei in de rode cij-

ondernemers schragen. Aan de krimp van de bedrijfsinvesteringen

fers geduwd. De investeringen zijn (eind 2012) al zeven kwartalen

kan dan ook dit jaar een einde komen.

op rij gedaald en de particuliere consumptie zelfs al acht kwartalen. Nadat de particuliere consumptieve bestedingen 1% waren gedaald in 2011, namen ze vorig jaar nog eens 1,4% af. De ‘hoofdschuldige’ aan deze daling is het reëel beschikbaar gezinsinkomen, dat vorig jaar fors afnam - nog aanzienlijk méér dan de consumptie-

Uitvoer is en blijft groeimotor voor de economie

ve bestedingen. Deze stevige daling werd veroorzaakt door diverse

De uitvoer van goederen en diensten is vorig jaar gestegen met

factoren. Zo stegen de lonen vorig jaar fors minder dan de prijzen:

3,3%. Na twee sterke kwartalen kwam de uitvoer in de zomer

reëel gingen de lonen omlaag. Verder drukten de bezuinigingen van

weliswaar in een dip, maar daarna tekende zich weer herstel af. Dat

de overheid en hogere pensioenpremies de koopkracht. En ten

er een terugval optrad mag geen verrassing heten, wanneer wordt

slotte daalde de werkgelegenheid. De consumptie werd bovendien

bedacht dat maar liefst driekwart van de goederenuitvoer binnen de

Nederlandse economie

EU blijft - een regio die vorig jaar een economische krimp kende van

twee gezichten: de binnenlandse bestedingen krimpen, de uitvoer

0,3%. Tegen die achtergrond valt de Nederlandse exportprestatie

groeit. Sectoren die meer op het buitenland georiënteerd zijn,

mee.

zullen beter presteren dan sectoren die (vooral) op de binnenlandse

5

markt actief zijn. Wel merken we op dat de stijging van de uitvoer wordt geflatteerd door de wederuitvoer (producten die worden ingevoerd door een

Dankzij de voorzichtige conjuncturele opleving kan de economie

Nederlandse partij en weer worden uitgevoerd zonder dat ze een

met wat meer vaart 2014 binnengaan. In dat jaar kan de groei rich-

noemenswaardige bewerking hebben ondergaan). De uitvoer van

ting 1% gaan. De werkloosheid, die doorgaans naijlt bij de ontwik-

binnenslands gefabriceerde goederen deed het vorig jaar minder

keling van de productie, zal echter nog enige tijd blijven oplopen.

goed. Deze nam toe met een schamele 0,5%, terwijl de wederuitvoer met 7% steeg.

Uitvoer groeit verder 20

70

10

60

% 0

50

-10

40

Dit jaar kan dat beeld dankzij de aantrekkende wereldhandel verbeteren: de binnenslands geproduceerde uitvoer kan weer wat meer toenemen. Enkele indicatoren wezen in de eerste maanden van 2013 op een aanhoudende groei van de uitvoer. Bovendien blijkt uit diverse internationale ranglijsten dat de Nederlandse concurrentiepositie goed is. Dat betekent dat ons land goed in staat zou moeten zijn om te profiteren van de aantrekkende wereldhandel. We voorzien daarom een oplopende exportgroei.

Huizenmarkt beweegt nog niet De woningmarkt heeft opnieuw een mager jaar achter de rug. Het

-20

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

30

Uitvoer goederen (% j-o-j; l.as) PMI exportorders (index; r.as)

Bron: CBS, Markit NEVI

aantal transacties daalde in 2012 voor het zesde jaar op rij. Aanvan-

Inflatie kan licht dalen

kelijk zal het transactievolume nog verder afnemen, onder invloed

De inflatie liep eind 2012 snel op richting 3%, door de verhoging

van de minder gunstige fiscale behandeling van de eigen woning.

van de btw in oktober. Begin 2013 liep de inflatie nog iets verder

Ook de krappere hypotheeknormen van het Nibud spelen een rol.

op, door onder meer de verhoging van enkele andere belasting-

Bovendien zijn de banken terughoudend bij de kredietverlening.

tarieven. Zonder het effect van die belastingverhogingen was het inflatiecijfer in de eerste maanden slechts 1,6%. In de loop van

Een belangrijke factor voor een herstel van de woningmarkt vormt

het jaar kan de inflatie wat afnemen, doordat het opwaartse effect

de betaalbaarheid. Die verbetert door de lage rente en vooral door

van de eerdere energieprijsstijgingen afneemt en door de zwakke

de daling van de huizenprijzen. De betaalbaarheid beweegt door de

conjunctuur. Bovendien valt in het najaar het effect van de

gedaalde prijzen geleidelijk weer richting het historisch gemiddelde.

btw-stijging weg uit het inflatiecijfer.

De voorzichtige kredietverlening, de nog fragiele economie en de minder gunstige fiscale voorwaarden voor eigen woningbezit

Risico’s

houden voorlopig een rem op de markt voor koopwoningen. Maar

Wat zijn nu de risico’s bij ons scenario? De kans op tegenvallers lijkt

de bodem komt in zicht door de verbeterde betaalbaarheid. Een

wat groter dan die op meevallers. Wij gaan ervan uit dat de

andere reden dat de markt kan stabiliseren, is de ontwikkeling van

(systeem-)risico’s rond de staatsschuldencrisis, dankzij diverse

de woningvoorraad. Die wordt door de achterblijvende woningbouw

maatregelen, zoveel zijn verminderd dat nieuwe, serieuze onrust op

steeds krapper. In 2014 verwachten wij daarom een lichte stijging

de financiële markten kan uitblijven en het vertrouwen in de

van het aantal transacties.

economie geleidelijk kan verbeteren. Maar echt beteugeld is de crisis niet. Dat bleek in maart met Cyprus. De gevolgen van het

Gemiddelde groei in 2013 nog negatief volgend jaar weer positief

‘geval Cyprus’ lijken mee te vallen. Maar dat betrof slechts een klein land. Verder moet het economisch herstel in de eurozone, dat wij in de loop van dit jaar voorzien, op gang komen door de aantrekkende wereldeconomie. Als die opleving echter stagneert, blijft ook het

Al met al krimpt de economie dit jaar gemiddeld opnieuw - met

herstel hier dit jaar uit. Ook is denkbaar dat het drukkend effect dat

naar schatting 0,5 tot 1%. Dit negatieve cijfer is overigens groten-

de ombuigingen van de overheid hebben op de groei, forser uitvalt.

deels toe te schrijven aan de negatieve doorwerking van de forse

Aan de andere kant moet ook worden gezegd dat als het mondiale

krimp in de tweede helft van 2012. In de loop van 2013 kan dankzij

herstel daad-werkelijk doorzet, dit (tijdelijk) wat sneller kan gaan dan

de uitvoer herstel optreden. Dat wordt echter afgeremd door de

verwacht. Op- en neergaande bewegingen na omslagen van de

omvangrijke ombuigingen van de overheid. De economie heeft dus

conjunctuur worden nogal eens onderschat.

6

flexibiliteit op alle fronten Vier korte interviews over het thema ‘flexibiliteit op alle fronten’. Om de zwaardere tijden het hoofd te bieden, is het goed om flexibel te kijken naar alle facetten van het bedrijf. Denk aan arbeid, de markt en de digitale revolutie. Willem Hein Schenk, voorzitter van BNA: ‘Het is verstandig dat architecten nog ondernemender worden, ook voor de meerwaarde van opdrachtgevers.’ Rik Dikken, algemeen directeur Unica Groep: ‘Met BIM kunnen installateurs veel flexibeler werken.’ Paul Hannen, financieel directeur van De Meeuw: ‘Bij ons zit flexibiliteit in de genen, logisch ook als je semi-permanente huisvesting bouwt.’ Annemijn Fokkelman, Sector Banker Bouw bij ABN AMRO: ‘Ik ben er heilig van overtuigd dat er een gezonde onderliggende vraag naar bouw is, in de toekomst. Ondertussen, in de zwaardere jaren, is het verstandig om flexibel te werken. Op alle fronten. Er is een nieuwe marktbenadering nodig.’

Willem Hein Schenk,

voorzitter van Bond van Nederlandse Architecten:

voor de meerwaarde van de opdrachtgevers. En ja, architecten zullen zich volgens mij vaker met sociale en maatschappelijke discussies gaan bemoeien. We moeten ons ook meer verdiepen in

‘Architecten leveren belangrijke economische bijdrage’

hoe geld werkt, hoe het relaties tussen mensen beïnvloedt.

Willem Hein Schenk: ‘Flexibiliteit is het zusje van creativiteit.

Onze werkrelatie met aannemers kan flexibeler. Zij hebben de

Architecten moeten, juist in deze tijd, anticiperen op de verande-

naam alleen op winst uit te zijn, en wij architecten zouden ons

rende vraag, vooral ook bij de opdrachtgevers: een veelbelovende

alleen bekommeren om het mooie plaatje. Dat is een karikatuur.

ontwikkeling.

Architecten worden juist steeds beter in het proces, de exploita-

Zoals het ook mooi is om bureaus te zien waar jonge architecten heel

tie, het kennen van de markt. De aannemer heeft goeie ideeën

snel slimme public-private samenwerkingsverbanden kunnen

nodig. Het Bouw Informatie Model is wat mij betreft méér dan

smeden. Oudere en jongere architecten zoeken samen manieren om

werken in 3D: het gaat over beter samenwerken.

Flexibiliteit is nodig voor architecten om aan de vraag te voldoen. Dit kan door het aanmeten van nieuwe rollen, het aangaan van nieuwe allianties met partners uit de keten en het betreden van nieuwe markten. Internationaal zien we kansen in Duitsland, België, Turkije en China.

de vragen van deze tijd tegemoet te treden; met toegevoegde waarde voor opdrachtgever en samenleving. Daarbij hoort de ontwik-

We moeten samen voorkómen dat we de fout uit de jaren tachtig

keling van nieuwe combinaties of producten. Het vak hybridiseert

herhalen, toen er veel crisisbouw is neergezet, die later tot veel

misschien, maar biedt oplossingen voor de vragen van deze tijd.

problemen leidde.

De omzet van onze hele sector is in de periode 2008 tot 2012 vol-

Het doet me echt pijn, te zien hoeveel architecten met vakkennis,

gens officiële cijfers met 40% gekrompen, de werkgelegenheid

ervaring, talent en creativiteit, aan de kant staan. De maatschappe-

ook. En ik denk dat in 2013 dit getal al boven de 50% komt te

lijke opgave is groot. We moeten die mensen inzetten: ze leveren

liggen. Dat vraagt om een nieuwe houding en flexibiliteit. Het is

een belangrijke, ook economische meerwaarde aan de omgeving

verstandig dat architecten zich nog ondernemender opstellen, ook

waarin we wonen, leven en werken.’

interviews

7

Rik Dikken,

algemeen directeur Unica Groep BV:

‘Werken met BIM levert flexibiliteit op’ Rik Dikken: ‘Unica heeft een solide positie in de top vijf van groot-

vesteren zelf in de geavanceerde, energiezuinige installaties, we

ste Nederlandse technische dienstverleners. We hebben 1.650

doen vervolgens het beheer en onderhoud, en maken afspraken

mensen in eigen dienst. Het aantal inleners hebben we terugge-

met de klant over de verdeling van de bereikte besparingen. Dat is

bracht van 350 in 2010 tot 100 in 2013. Met deze flexibele schil

win-win; wij verdienen erop, en de betrokken instelling is aanzien-

kunnen we goed piekdruktes opvangen. In 2012 boekten we een

lijk minder geld kwijt aan energie. En het komt ten goede aan het

omzet van EUR 275 miljoen.

milieu.

We hebben drie speerpunten: veiligheid, communicatie en com-

We kunnen aanzienlijk flexibeler, sneller en efficiënter werken

fort. Duurzaamheid vormt een integraal onderdeel binnen deze

sinds BIM, het Bouw Informatie Model, een grote vlucht heeft ge-

speerpunten.

nomen. Het dringt de faalkosten terug, maar ook in de exploitatiefase biedt BIM vele voordelen. Beheer wordt er voor installa-

Het traditionele installatiewerk zorgt nog maar voor zo’n 40% van

teurs stukken eenvoudiger op als ze met BIM tot in lengte van

de totale omzet. ICT-gerelateerd werk groeit flink de laatste tijd.

dagen exact weten waar welke installatieonderdelen zijn ver-

Vele specialisten zijn ermee bezig. Zo heeft een datacenter op het

werkt, en wanneer die vervangen moeten worden.

Science Park Amsterdam, gerealiseerd door onze gespecialiseerde businessunit Unica Fastcom, in Engeland de EMEA Gold award

Het installatietechnisch onderhoud wordt met de toenemende

gewonnen door de toegepaste technologie.

techniek in gebouwen steeds complexer. Het is daarom goed dat in onze sector partijen steeds meer bereid zijn om samen te

ICT-gerelateerd werk is, samen met service en onderhoud, en

werken, en hun software voor BIM dus zó te maken dat gegevens

energielevercontracten, goed voor 60% van onze omzet. Wij

gemakkelijk onderling uitgewisseld kunnen worden. De onderne-

helpen onze klanten met het terugdringen van energiekosten.

mersorganisatie voor de installatiebranche, Uneto-VNI, speelt

In Zwolle hebben we bijvoorbeeld flats kunnen opwaarderen van

daarbij een actieve, coördinerende rol. BIM wordt waardevoller

energielabel G naar energielabel A. In dit geval is de investering in

naarmate méér partijen ermee werken.’

de installaties door de opdrachtgever zelf gedaan. Unica neemt die investering soms ook voor eigen rekening. We doen dan de hele energie-exploitatie. Voor een vast bedrag per maand garanderen wij de levering van warmte en koeling. We in-

8

Paul Hannen,

financieel directeur van De Meeuw:

‘Blijven ondernemen, juist in crisisjaren’

Sinds twee jaar zetten we de flexibele schil intensiever in. De helft van onze 400 werknemers werkt in Nederland. Als we een piek hebben kunnen we de 50 werknemers in de directe productie, versterken met eenzelfde aantal tijdelijke personeelsleden en zo de productie verdubbelen. We zijn een familiebedrijf en vinden respect, waardering en goede beloning van personeel belangrijk. Op onze bedrijfsavond in het Concertgebouw, waar de internationaal vermaarde pianovirtuoos Arcadi Volodos al eens heeft opgetreden, ontvangen wij onze

Paul Hannen: ‘Bij De Meeuw zit flexibiliteit in de genen. En dat is

zakenrelaties, maar ook onze eigen medewerkers. Ons

niet geheel onlogisch als je semi-permanente huisvesting bouwt,

productiepersoneel is opgeleid om flexibel inzetbaar te zijn:

vooral voor (semi-)overheidsorganisaties. We werken voor

halffabricage, werkvoorbereiding, assemblage, afmonteren. Dat is

zorginstellingen, ziekenhuizen, en het onderwijs, die tak zorgt

goed voor de arbeidsvreugde, kennis, motivatie en de carrière.

voor 70% van onze omzet. De rest komt van klanten die actief zijn

We hebben anticyclisch geïnvesteerd in een Bouw Informatie

in het bedrijfsleven en gerelateerde sectoren.

Model. Dat BIM, waar we sinds anderhalf jaar mee werken; het is een weldaad voor onze tak van sport. Nu kunnen we nóg exacter

We leveren huisvesting voor periodes van één week tot dertig

voorspellen welke kosten de klant voor semi-permanente

jaar. En het is bij ons one-stop-shopping. Behalve de snel

huisvesting gaat betalen. En wel over de hele levenscyclus:

leverbare, eenvoudig te verplaatsen gebouwen, leveren we ook

inclusief nieuwbouw, onderhoud, exploitatie, energie en alles wat

op maat gesneden financiering. Of het nu gaat om koop

er nog meer bij komt kijken.

(eventueel met terugkoopgarantie), huur of lease. De financiering verzorgen we in samenwerking met banken en andere partijen.

Duurzaamheid is een belangrijke drive in de markt. Bouwmodulen

De markt vroeg om Cyclusbouw, inmiddels een merknaam van

die hun levenscyclus erop hebben zitten, worden in onze fabriek

ons. Met dit concept kunnen we de maatvoering nóg flexibeler

totaal gedemonteerd en de materialen hergebruikt. Dat hoort

bepalen en beter tegemoet komen aan de wensen van klanten en

helemaal bij de visie van onze directeur en groot aandeelhouder,

architecten.

René Meeuwissen. Hij wil, juist ook in crisisjaren, blijven ondernemen en innoveren. Met het vizier gericht op de lange

Voor De Meeuw waren 2008 en 2009 topjaren. In 2010 waren echter reorganisaties en afvloeiingsregelingen noodzakelijk. In 2011 en 2012 is de omzet weer gestegen, vorig jaar tot EUR 125 miljoen.

termijn.’

interviews

Annemijn Fokkelman, Sector Banker Bouw:

‘Flexibel de zwaardere jaren door’

Flexibiliteit kán een oplossing zijn voor de druk op de bouw, maar er zijn grenzen. Je ziet steeds meer ontwerpende aannemers, dankzij het gebruik van het Bouw Informatie Model. Inderdaad, BIM is belangrijk, reduceert faalkosten, stimuleert samenwerking, en opent nieuwe markten. Iedereen in de keten doet er zijn voordeel mee. Maar een uitvoerende bouwer heeft niet de creatieve kwaliteiten van een architect. Annemijn Fokkelman: ‘Er is forse druk op de sector, met name op

Een nieuwe, flexibele marktbenadering kan helpen. Ik ken bedrijven

nieuwbouw: van 80.000 nieuw gebouwde woningen in 2008 naar

die vroeger alleen in de nieuwbouw zaten, en die zich nu ook op

52.000 in 2012. Maar over de hele sector is in 2013 waarschijnlijk een

restauratiewerk richten. Of op het upgraden van grote series jaren

lichte daling te zien, dat betekent dat een groot deel van de sector

vijftig woningen, naar de eisen van de moderne tijd. Sommige

nog aan het werk is. Ik ben van de positieve noot. Ben er heilig van

ontwikkelende aannemers, vaak familiebedrijven, vinden een

overtuigd dat er een gezonde onderliggende vraag naar bouw is, in

oplossing voor de vaak slecht lopende vóórverkoop van nieuwbouw:

de toekomst.

de familie of een andere particuliere belegger koopt de woningen, verhuurt ze, en verwacht ze op de lange termijn goed te kunnen

Ondertussen, in de zwaardere jaren, is het verstandig om flexibel te

verkopen. Die pakken gelijk een maatschappelijke rol op. Een andere

werken. Op alle fronten. Er is een nieuwe marktbenadering nodig.

onderneming heeft een concept ontwikkeld om leegstaande

Zet social media in om de marketing te verbeteren. Maak de relaties

kantoorruimte tijdelijk te veranderen in studentenhuisvesting. Het

met klanten warmer. Klanttevredenheid is in de hoogconjunctuur te

levert mooie oplossingen op.

vaak een ondergeschoven kindje geweest. Wat voor alle ‘flexibele plannen’ geldt: onderzoek ze realistisch, met Dan de factor arbeid. De bouw werkt al lang en veelvuldig met zzp’ers, het aantal flexibele arbeidskrachten kan niet veel meer groeien. Je ziet zelfs sommige werkgevers de tegenovergestelde beweging maken: ze binden heel gespecialiseerde krachten met allerlei projecten. Als ze die specialisten nu zouden laten gaan, dan krijgen ze die nooit meer terug als de markt later weer aantrekt.

aandacht voor de eigen sterke en zwakke punten.’

9

10

architecten- en ingenieursbureaus

Tweede dip bouwproductie raakt architecten harder dan ingenieurs

In 2012 krimpt omzet architectenbureaus met 13,7% en van ingenieursbureaus met 2%

Samenwerking in de keten van belang om toegevoegde waarde sector te laten zien

Branchebeschrijving Architecten zorgen voor het ontwerp, het bestek en de begroting van

installatietechniek, milieutechniek, machinebouw en procestechniek.

(nieuw)bouwprojecten. Ook zijn zij betrokken bij verbouwingen en

Een gering aantal grote, internationaal opererende bureaus domineert

restauraties. Voor architecten is de woningbouw het belangrijkst.

de ingenieursbranche. Deze ingenieursbureaus hebben qua omzet en

Ingenieursbureaus adviseren, ontwerpen, verrichten haalbaarheids-

aantal werknemers een overheersende positie binnen de branche.

studies, berekenen en begeleiden plannen op terreinen als bouw,

Trends en ontwikkelingen 2012 was vooral voor architecten een zwaar jaar, met een omzetdaling

In 2012 daalde hun omzet met slechts 2%. Ingenieurs wisten hun

van 13,7%. Architecten hebben veel last van het stilvallen van de

prijzen stabiel te houden. Ze zijn meer internationaal georiënteerd,

woningbouw. Sinds 2008 is de omzet van architecten met 40%

waardoor ze minder hard zijn geraakt door de binnenlandse bouw-

gedaald. Dit heeft geleid tot faillissementen van architectenbureaus.

crisis. Wel zullen zij in 2013 en 2014 last krijgen van de aangekondigde

Ontslagen architecten zijn voor zichzelf begonnen, waardoor de markt

bezuinigingen door de overheid op infrastructurele projecten, waardoor

is versnipperd wat de prijzen verder onder druk zet. De werkvoorraad

hun binnenlandse omzet onder druk zal komen te staan. Het wordt

van architecten neemt ook af doordat bouwbedrijven delen van het

daarom voor architecten en ingenieurs belangrijk om beter met de

ontwerp in 3D steeds vaker in huis doen, en niet meer uitbesteden

rest van de bouwketen samen te werken. Hierdoor worden zij in een

aan een architect. Ook worden architecten minder lang bij het bouw-

vroeg stadium van het bouwproces betrokken en kunnen zij hun

proces betrokken. Zij worden steeds vaker enkel voor haalbaarheids-

toegevoegde waarde laten zien. Architecten kunnen door onderlinge

studies of het ontwerp betrokken, in plaats van gedurende het hele

samenwerking een sterkere positie voor zichzelf creëren.

bouwproces. Ingenieursbureaus hebben een stuk beter gepresteerd.

Onze visie De bouwproductie zal in 2013 verder terugvallen en naar verwachting in

zorg. Door flexibel met nieuwe sectoren om te gaan, kunnen

2014 stabiliseren. ABN AMRO verwacht dat architecten en ingenieurs in

architecten een deel van hun werkvoorraad behouden. Wel zal de

deze val mee worden getrokken. Vooral de nieuwbouw krijgt harde

concurrentie op dit gebied groot zijn. Samenwerken met andere

klappen, wat ongunstig is voor architecten. Wel kunnen architecten op

architecten of andere partners in de keten kan architecten een voor-

beperkte schaal profiteren van de tijdelijke btw-verlaging, ingegaan op 1

sprong geven. Ook geeft het hen de mogelijkheid om voor grotere

maart 2013 voor een periode van 1 jaar, die ook geldt voor het werk van

projecten in aanmerking te komen. Ingenieurs doen er goed aan zich te

de architect voor renovatiewerkzaamheden. De ingenieurs hebben in

focussen op buitenlandse opdrachten. Door de overheidsbezuinigingen

2013 last van het terugvallen van de gehele bouwproductie en in 2014

op infrastructurele projecten zijn de vooruitzichten binnen Nederland

zal de teruggang van de gww-productie hen treffen. ABN AMRO ziet

beperkt. Ingenieursbureaus zullen verder moeten gaan met kosten-

kansen voor architecten in andere segmenten dan waar ze traditie-

besparingen om de concurrentie het hoofd te kunnen bieden.

getrouw actief zijn, zoals in de bouw voor onderwijs en gezondheids-

Kerngegevens

Websites

Omzetgroei architecten: -13,7%

Omzetgroei ingenieurs: -2,0%

Aantal architectenbureaus: 5.050

Aantal ingenieursbureaus: 27.400

▶▶ waarvan met 1 werkzame persoon: 71,9%


Actuele sectorprognoses vindt u in onze publicatie ’Prognoses economie en sectoren’

www.bna.nl www.nlingenieurs.nl www.kiviniria.net www.deingenieur.nl

architecten- en ingenieursbureaus

Omzetontwikkeling architecten slechter, ingenieurs verbeterd ▶▶ De omzet van architecten daalde in 2012 met 13,7%, de omzet van ingenieurs met 2%. De omzet van architecten zakt hiermee verder

15% 10%

weg, terwijl de omzetontwikkeling van ingenieurs licht herstel laat

5%

zien ten opzichte van 2011.

0%

▶▶ Sinds 2008 is de omzet van architecten in totaal met circa 40% gedaald. De omzet van ingenieursbureaus daalde in dezelfde

Bron: CBS

-5%

periode met circa 9%. Ingenieurs presteren beter, omdat zij minder

-10%

afhankelijk zijn van de binnenlandse bouwsector.

-15%

2008

2009

Architectenbureaus

2010

2011

Ingenieursbureaus

2012 Totaal

Tarieven architecten en ingenieurs onder druk ▶▶ De tarieven van architecten dalen al sinds het eerste kwartaal van

106

2009. In 2012 daalden de tarieven met 1,6%. stegen de tarieven minimaal ten opzichte van het gemiddelde tarief in 2011. ▶▶ Ingenieurs halen een groot deel van hun werk uit het buitenland en

104 Index (2010 = 100)

▶▶ De tarieven van ingenieurs laten een positiever beeld zien. In 2012

Bron: CBS

102 100 98

zijn vaak zeer gespecialiseerd, waardoor hun prijzen minder onder

96

druk staan.

94 2008

2009

2010

2011

2012

Totaal Architecten Ingenieurs

Dieptepunt nieuwe opdrachten architecten

Bron: CBS, ABN AMRO Economisch Bureau

▶▶ De bouwsom van nieuwe opdrachten voor architecten is in 2012 gedaald als gevolg van de lage investeringsbereidheid van

90

huishoudens en het bedrijfsleven.

80

afhankelijk van zijn. De bouwsom voor nieuwbouw van woningen daalde sinds 2008 met ruim 62% en voor nieuwbouw van utiliteitsgebouwen met ruim 50%.

70 Index (2007 = 100)

▶▶ De daling betreft vooral de nieuwbouw, waar architecten sterk

▶▶ Nieuwe renovatieopdrachten daalden sinds 2008 met circa 23%

60 50 40 30 20 10

voor woningen en ruim 16% voor utiliteitsgebouwen. Het aandeel van renovatie is echter beperkt.

2008

2009

Bouwproductie zakt weg 10% groei (j-o-j)

▶▶ De utiliteitsbouwproductie daalde in 2012 met 7,5%, ook

op de ingenieursbranche.

5% 0% -5%

▶▶ Voor 2013 wordt een verdere terugval van de omzet van architecten

-10%

verwacht. De ingenieurs zullen beter presteren dan architecten,

-15%

maar krijgen last van de overheidsbezuinigingen op de infrastructuur.

2012

15%

nieuwbouwproductie werd hard getroffen.

De gww-productie daalde ook in 2012, wat vooral van invloed is

2011


▶▶ In 2012 nam de woningbouwproductie met ruim 9% af. Vooral de

veroorzaakt door een stagnerende nieuwbouwproductie.

2010

Woningen Utiliteitsgebouwen

2008 Woningbouw

2009

2010

Utiliteitsbouw

2011 Gww

2012r

11

12

beleggers in OG

In 2012 stond zowel het directe als indirecte rendement onder druk

Financiering blijft problematisch als gevolg van Europese schuldencrisis

Kansen liggen op huurmarkt voor woningen en in zorgvastgoed

Branchebeschrijving Beleggers in OG zijn actief op de woningmarkt en de commercieel

particuliere investeerders met eigen vastgoedportefeuilles en kleinere

onroerendgoedmarkt. Hun kernactiviteiten zijn het direct beleggen in

particuliere beleggers die beleggen via vastgoedbeleggingsfondsen.

vastgoed en het exploiteren ervan. Het aan- en verkopen van vastgoed

Het rendement bestaat uit direct rendement (huurinkomsten minus

met een langetermijnhorizon is ook onderdeel van de bedrijfsvoering.

exploitatiekosten/aankoopsom) en indirect rendement

Op deze beleggingsmarkt zijn actief: institutionele beleggers,

(waardeontwikkeling vastgoed).

Trends en ontwikkelingen Het beleggingsklimaat verslechterde in 2012 verder door de

lage leegstandpercentage, de groeiende gebruikersvraag en de

aanhoudende Europese schuldencrisis. Het totale rendement daalde

beperkte nieuwbouw – juist groeipotentie zien. Het totale beleggings-

van 3,8% in 2011 naar 1,2% in 2012. Rekening houdend met inflatie

volume daalde in 2012 met 12% naar EUR 4,3 miljard. Dat de markt

bleef een negatief rendement van -1,6% over. De waardedaling van

sterk is weggezakt, blijkt wel uit het feit dat het beleggingsvolume in

kantoren was het sterkst; het indirecte rendement daalde met 8,8%.

2007 nog EUR 11 miljard bedroeg. De markt beperkt zich op dit

Dit is deels terug te voeren op de zorgelijke situatie in de gebruikers-

moment tot commercieel vastgoed op A-locaties en relatief veilige

markt, waarbij er sprake is van een oplopend verschil tussen aanbod

woningbeleggingen. De kredietverlening spitst zich ook toe op

en opname van kantoorruimte. De resulterende leegstand heeft ook

dergelijke locaties. Zo had in 2012 50% van het beleggingsvolume in

impact op het directe resultaat. Het negatieve indirecte rendement in

kantoren betrekking op drie transacties op A-locaties. De financier-

de woningbeleggingsmarkt is toe te schrijven aan de dalende huizen-

baarheid blijft, uitgezonderd institutionele beleggers, moeilijk. Inter-

prijzen op de koopmarkt, die via het verkopen van panden bij

nationaal springen zogenaamde debt funds in dit financieringsgat,

leegkomst de belegger raken. De huuropbrengsten laten – gezien het

maar in Nederland zijn deze nog nauwelijks actief.

Onze visie ABN AMRO verwacht dat het indirecte rendement onder druk blijft

wordt het voor buitenlandse beleggers weer interessant om terug te

staan in 2013 en 2014. De sleutel tot herstel zit in aantrekkende

keren naar de Nederlandse markt nadat ze zich als gevolg van de

gebruikersmarkten op basis van het economische herstel in 2014. Bij

economische crisis hadden teruggetrokken. De interesse zal in eerste

beperkte leegstand is deze periode voor conservatief gefinancierde

instantie gericht zijn op A-locaties. Ook zien we versterkte activiteit van

particuliere en institutionele beleggers overbrugbaar. Door de lagere

private-equity-investeerders op vastgoedportefeuilles aan de onderkant

rendementen moeten vastgoedfondsen die met kort vermogen

van de markt, waarvan de waarde onder de financieringswaarde ligt.

gefinancierd zijn, doorgaan met verlaging en herfinanciering van

Verder liggen er kansen in de koop van huurwoningen van woning-

schulden. Het dividend staat onder druk, doordat de komende jaren

corporaties die hun portefeuille op orde moeten brengen. Het gaat dan

rekening moet worden gehouden met de waardedaling van het

om het geliberaliseerde middensegment. Doordat de zorguitgaven in de

vastgoed, tegenvallende huurinkomsten en verhoogde aflossing. Omdat

komende decennia sterk zullen stijgen, komt zorgvastgoed steeds meer

vastgoed in Nederland de afgelopen jaren flink in waarde is gedaald,

in de belangstelling te staan.

Kerngegevens

Websites

Aantal bedrijven: 20.290

Leegstand kantorenmarkt: 14,6%

▶▶ waarvan verhuur: 15.740

Leegstand centrale winkelgebieden: 8,3%

▶▶ waarvan handel: 4.550

Totaal rendement (ROZ/IPD): 1,2%


www.ipd.com www.ivbn.nl www.propertynl.com www.vastgoedmonitor.nl

beleggers in OG

Direct rendement verslechterd, behalve van woningen ▶▶ Het directe rendement van kantoren, bedrijfsruimten en winkels

Bron: ROZ/IPD

8%

daalde in 2012, al was de daling voor winkelbeleggingen marginaal.

7%

Het directe rendement van woningen steeg licht in 2012.

6%

▶▶ Door het uitblijven van economisch herstel in 2012 was er minder

5%

vraag naar commercieel vastgoed en stijgt de leegstand. Hierdoor

4%

staan de huuropbrengsten onder druk, wat zich uit in een dalend direct rendement. De huurprijzen van woningen worden vaak

3%

geïndexeerd voor inflatie, waardoor het directe rendement van

2%

woningen licht kon blijven stijgen.

2008 Kantoren

2009

2010

Bedrijfsruimten

2011 Winkels

2012

Woningen

Indirect rendement zakt weg

Bron: ROZ/IPD

▶▶ De waardegroei van kantoren en bedrijfsruimten daalde in 2012

5%

voor het vijfde jaar op rij. In beide segmenten staat de waarde van minder courante en leegstaande panden onder druk. De waarde

0%

van winkelpanden daalde in 2012, na twee jaar van waardegroei. ▶▶ De waardegroei van woningen daalde in 2012 voor het derde jaar op rij. De crisis op de woningmarkt en de dalende huizenprijzen zijn

-5%

hier de oorzaak van. -10%

2008 Kantoren

2009

2010

Bedrijfsruimten

2011

Kantoren blijft grootste beleggingssegment

2012 Woningen

Winkels

Bron: Jones Lang LaSalle

▶▶ Het totale beleggingsvolume kwam in 2012 uit op EUR 4,3 miljard.

Overig

Dit is een daling van bijna 12% ten opzichte van 2011 toen het

9%

Bedrijfsruimten

beleggingsvolume nog EUR 4,8 miljard bedroeg.

32%

11%

▶▶ Kantoren zijn het belangrijkste beleggingssegment. In 2012

Kantoren

domineerden drie transacties de beleggingsmarkt voor kantoren. Het ging hierbij om circa 50% van het totale beleggingsvolume in

23%

kantoren. Na kantoren wordt het meest in winkels en woningen belegd.

25%

Winkels

Woningen

Aanbod en opname afgenomen

Bron: Dynamis, DTZ Zadelhoff

▶▶ In 2012 daalde zowel het aanbod als de opname van kantoorruimte.

10,0

Vooral de opname stond onder druk, die daalde met bijna 21%. Het 7,5

aanbod daalde met slechts 3%. Door Het Nieuwe Werken, overcapaciteit in de markt en de economische crisis staat de vraag naar

5,0

kantoren al jaren onder druk. ▶▶ De opname van bedrijfsruimten daalde in 2012 sterker dan het Bedrijfsruimten profiteren van de vlucht in online winkelen, waar opslagruimte voor nodig is.

2,5 x mln m2

aanbod, maar het verschil is niet zo groot als bij de kantorenmarkt.

0,0

2008

2009

Aanbod kantoren Aanbod bedrijfsruimten

2010

2011

Opname kantoren Opname bedrijfsruimten

2012

13

14

grond-, water- en wegenbouw

Productie onder druk door overheidsbezuinigingen en lage investeringsbereidheid bedrijven

Gww-productie in 2012 met 2,7% gedaald, omzet gestegen met 1,7%

Langdurige relaties gemeenten voor kleine ondernemingen uitkomst

Branchebeschrijving De grond-, water- en wegenbouw (gww) bestaat uit een aantal

straatwerk. Circa 85% van alle ondernemingen in de gww heeft

segmenten, waarvan wegenbouw, grondwerk en riolering, civiele

minder dan vijf werkzame personen en slechts een klein deel heeft

betonbouw en kabels en leidingen veruit de belangrijkste zijn. Zij

meer dan honderd werkzame personen. Verder is er een groeiend

hebben een gezamenlijk aandeel van bijna 75% in de productie.

aantal zelfstandigen zonder personeel (ZZP’ers).

Overige segmenten zijn railbouw, baggerwerk, kust- en oeverwerk en

Trends en ontwikkelingen De gww-productie is in 2012 als gevolg van lagere overheids- en

voornamelijk veroorzaakt door de dalende orderportefeuille van grond-

bedrijfsinvesteringen gedaald met 2,7%. De omzet liet nog wel een

en waterbouwers. De orderportefeuille van wegenbouwers bleef

stijging zien van 1,7%. De kabel- en buizenleggers profiteerden van

nagenoeg gelijk. De kosten van gww-bouwers stegen nog licht in

de Crisis- en herstelwet en de aanleg van kabels- en glasvezel-

2012, met name bij wegenbouwers. Hierdoor kwamen de marges van

aansluitingen voor het internetverkeer, waardoor hun omzet in 2012

bedrijven actief in de gww verder onder druk te staan, wat vooral voor

met 6,6% steeg. De omzet van bedrijven actief in het aanleggen van

rekening van de wegenbouwers kwam. Opvallend is dat private

tunnels, wegen en spoorwegen had meer last van de overheids-

investeerders steeds meer belangstelling krijgen voor infrastructurele

bezuinigingen. Hun omzet daalde met 0,2%. De grote ondernemingen

projecten. Dit kan de aangekondigde overheidsbezuinigingen wat

actief in de gww-sector lieten de grootste omzetstijging zien in 2012:

compenseren. Ook wordt innovatief ontwerp steeds belangrijker

8,3%. De omzet van het kleinbedrijf daalde met 3,3% en het midden-

waarbij bedrijven actief in de gww samenwerking moeten zoeken met

bedrijf presteerde het slechtst, hun omzet daalde met 10,2%. De

bedrijven die bijvoorbeeld navigatiesystemen ontwerpen.

orderportefeuille daalde van 5,9 naar 5,1 maanden in 2012. Dit wordt

Onze visie ABN AMRO verwacht dat de gww-productie in 2013 nog sterk zal dalen,

projecten te gaan investeren. Voor grote bedrijven actief in de gww

als gevolg van overheidsbezuinigingen en het uitblijven van economisch

liggen daarnaast kansen in het buitenland. Voor kleine bedrijven is dit

herstel. Deze bezuinigingen worden in gelijke mate verdeeld over de

niet mogelijk, maar liggen er bijvoorbeeld kansen in het afsluiten van

rijkswegen, spoorwegen en waterprojecten. Wel zal de nieuwbouw

onderhoudscontracten met gemeenten, waardoor zij een deel van de

harder worden getroffen dan het onderhoud, dat door de overheid

lasten van gemeenten overnemen. Door middel van het leveren van

gevrijwaard wordt van bezuinigingen. Infrastructurele projecten zullen

goede service kunnen zij gemeenten voor langere tijd aan zich binden.

daarom nog meer afhankelijk worden van publiek-private samenwerking

Ook zullen bedrijven actief in de gww zich kunnen onderscheiden door

(PPS). Wel is de financiering van dergelijke DBFM (Design, Build,

sterker in te zetten op innovaties, bijvoorbeeld slimme snelwegen

Finance, Maintain)-projecten steeds uitdagender, als gevolg van de

waarin waarschuwingssignalen oplichten of wegen die elektrische

strengere kredietregels voor banken. Daarom kan het voor institutionele

auto’s automatisch opladen.

beleggers zoals pensioenfondsen aantrekkelijk zijn om in infrastructurele

Kerngegevens

Websites


Grond-, water- en wegenbouwproductie:

▶▶ waarvan met 1 werkzame persoon: 68%

EUR 13,6 mrd

▶▶ waarvan met >100 werkzame personen: 1,4%

Gemiddelde prijsverandering: +2,9%

▶▶ waarvan buizen- en kabelleggers: 1.000


www.bouwendnederland.nl www.cobouw.nl www.crow.nl www.deltares.nl

grond-, water- en wegenbouw

Omzet laat nog lichte stijging zien ▶▶ In 2012 steeg de omzet in de gww met 1,7%. Deze omzetgroei werd gedreven door de uitvoering van stimuleringsmaatregelen in het kader van de Crisis- en herstelwet.

Bron: CBS 15% 10% 5%

▶▶ Vooral de buizen- en kabelleggers deden het goed in 2012 met een omzetstijging van 6,6%. Bedrijven actief in het aanleggen van

0%

tunnels, wegen en spoorwegen hadden meer last van de crisis. -5%

Hun omzet daalde met 0,2%. ▶▶ De vooruitzichten voor 2013 en 2014 zijn ongunstig, door de

-10%

2008

bezuinigingen bij Rijksoverheid en gemeenten. Hierdoor zal de

2009

2010

2011

2012

omzet gaan afnemen.

Inputprijzen gww stijgen licht

Bron: CBS

▶▶ De kosten die bedrijven actief in de gww-sector in 2012 kwijt zijn

140

aan personeel, materiaal en materieel stegen licht.

135

▶▶ Bedrijven die actief zijn in het aanleggen van geasfalteerde wegen

130 125

deelsectoren kennen lagere stijgingen, die elkaar niet veel

120

ontlopen. ▶▶ Dit heeft tot gevolg dat de marges van bedrijven actief in de gww onder druk komen te staan.

Index (2005 = 100)

hebben te maken met de grootste kostenstijgingen. De andere

115 110 105 100 2008

2009 2010 Geasfalteerde wegen Riolering Waterbouw Grondverzet

2011

2012

2013

Orderportefeuille gww daalt

Bron: EIB

▶▶ De orderportefeuille van de gww is in 2012 gedaald van 5,9 naar 5,1 maanden. Dit wordt voornamelijk veroorzaakt door de daling

8

van de orderportefeuille van de grond- en waterbouw. Die daalde

8 7

van 7,2 naar 5,6 maanden wat de sterkste daling in de bouw is. De

7

orderportefeuille van de wegenbouwers daalde van 4,7 naar 4,6 ▶▶ De orderportefeuille van wegenbouwers is in de eerste helft van het jaar nog gestegen, maar is in de tweede helft weer flink gedaald. De orderportefeuille van de grond- en waterbouwers

6 Maanden productie

maanden.

6 5 5 4

2008

daalde gestaag gedurende het jaar.

2009

Bouwproductie gww daalt

onderhoud. Ook in 2014 zal nog een beperkt effect hiervan waarneembaar zijn.

10% groei (j-o-j)

structurele werken. Dit zal de nieuwbouw harder raken dan het

2012

15%

gedreven door de economische omstandigheden. vallen als gevolg van de nieuwe overheidsbezuinigingen op infra-

2011


▶▶ De gww-productie daalde in 2012 licht met 2,7%. Dit werd ▶▶ ABN AMRO verwacht dat de productie in 2013 sterk terug zal

2010

Gww Wegenbouw Grond- en waterbouw

5% 0% -5%

-10% -15% -20%

2008 Nieuwbouw

2009

2010

Onderhoud

Totaal

2011

2012r

15

16

hout- en bouwmaterialenindustrie

Omzet daalt met 6,1% in 2012 door terugval bouwproductie

Bedrijven moeten inzetten op producten voor kosteneffectieve bouw

Nieuwe weten regelgeving weert illegale producten van Europese markt

Branchebeschrijving De houtindustrie omvat voornamelijk timmerbedrijven die producten

houtzagerijen. De bouwmaterialenindustrie omvat de productie van

voor de bouw produceren, zoals deuren, ramen, trappen en kozijnen.

onder meer stortklaar beton, betonproducten, cement, gips, glas

Daarnaast zijn er producenten van emballagemateriaal, plaatmateriaal

(veiligheidsglas of meerwandig glas), asfalt, baksteen en aardewerk.

en overige houtproducten (zoals lijsten) en de bedrijven die hout

Ongeveer eenderde van deze bedrijven is actief in de beton- en

verduurzamen. En Nederland kent nog een beperkt aantal

cementindustrie.

Trends en ontwikkelingen Na de omzetstijging in 2011 daalde de omzet in de hout- en

industrie steeds belangrijker om zich flexibel op te stellen naar de klant

bouwmaterialenindustrie in 2012 weer. De crisis in de bouw heeft zich

toe, meer rekening houdend met de wensen op het gebied van

in 2012 verhevigd, waardoor de bouwproductie in de burgerlijke en

duurzaamheid en kosteneffectief, snel en innovatief bouwen. Ook moet

utiliteitsbouw sterk is gedaald. Dit had zijn weerslag op de binnen-

de branche rekening houden met nieuwe regelgeving. Een uitdaging

landse omzet van de hout- en bouwmaterialenindustrie. De buiten-

voor de houtindustrie is de nieuwe Europese Houtverordening EUTR

landse omzet kon dit niet compenseren, waardoor de totale omzet

die 3 maart 2013 is ingegaan. Deze verordening is gericht op het

verder wegzakte. De krimp van de bouwproductie had ook tot gevolg

weren van illegaal hout van de Europese markt. Ook de bouw-

dat de bezettingsgraad verder daalde. Daarnaast daalde de order-

materialenindustrie krijgt te maken met nieuwe regelgeving vanuit de

positie in 2012, vooral in de tweede helft. Dit zorgde ervoor dat de

Europese Commissie. Per 1 juli 2013 treedt de nieuwe Europese

prijzen onder druk bleven staan. De prijsdruk bleef hoog doordat de

verordening voor het verhandelen van bouwproducten in werking,

invoerprijzen harder stegen dan de afzetprijzen. Dit gold met name

waarmee de CE-markering voor bijna alle bouwproducten verplicht

voor de houtindustrie. Het wordt voor de hout- en bouwmaterialen-

wordt.

Onze visie ABN AMRO verwacht dat de omzet in 2013 en 2014 als gevolg van de

tekenen van herstel laten zien. De grond-, water- en wegenbouw heeft

krimpende bouwproductie verder daalt. Vooral de voor de hout- en

last van de grootschalige bezuinigingen bij de overheid, waardoor infra-

bouwmaterialenindustrie belangrijke productie van nieuwbouw-

structurele projecten uit- dan wel afgesteld worden. Door de hoge

woningen zal in 2013 en 2014 hard worden getroffen. Door het gebrek

houtprijzen krijgt de houtindustrie net als in 2012 hardere klappen dan

aan vertrouwen onder potentiële kopers, de dalende huizenprijzen en de

de bouwmaterialenindustrie. Om in deze tijd het hoofd boven water te

discussie over de hypotheekrenteaftrek is de woningmarkt stil komen te

houden, is kostenbeheersing van groot belang. Door het beperken van

liggen. Dit leidde tot een daling van het aantal vergunningen voor

de overhead kunnen lagere prijzen aan de klant kunnen worden

nieuwbouwwoningen met 33% in 2012. De hout- en bouwmaterialen-

doorberekend. Ook kan ketenintegratie helpen om kostenefficiënt te

industrie wordt ook getroffen door de utiliteitsbouw, die onder druk blijft

werken. Door efficiënt samen te werken zullen de faalkosten lager

staan als gevolg van overheidsbezuinigingen en de lage investerings-

worden en zal het bouwproject verbeteren.

bereidheid van bedrijven. De utiliteitsbouw zal wel in 2014 de eerste

Kerngegevens

Websites


▶▶ waarvan bouwmaterialenindustrie: 1.935


Producentenprijzen: +1,9%

▶▶ waarvan houtindustrie: 2.245

Omzetontwikkeling: -6,1%


www.houtwereld.nl www.vvnh.nl www.hibin.nl www.nvtb.nl

hout- en bouwmaterialenindustrie

Omzetontwikkeling verslechterd

Bron: CBS

▶▶ In 2012 nam de omzet in de houtindustrie met bijna 13% af. De

30%

binnenlandse omzet daalde met 14%, de buitenlandse omzet met

20%

5%.

10%

▶▶ De omzet in de bouwmaterialenindustrie nam met 3,6% af. Dit

0%

komt geheel voor rekening van de binnenlandse markt, die met

-10%

6,5% afnam. De buitenlandse omzet steeg met ruim 6%.

-20%

▶▶ De binnenlandse markt wordt in 2013 hard getroffen door de daling van de bouwproductie in de burgerlijke en utiliteitsbouw.

-30%

2008

2009

2010

Hout binnenland Bouwmaterialen binnenland

2011

2012

Hout buitenland Bouwmaterialen buitenland

Bezettingsgraad zakt verder weg

Bron: CBS

▶▶ Door de problemen in de bouw is de bezettingsgraad in 2012 licht

90%

gedaald. De bezettingsgraad van de houtindustrie kwam over heel 85%

2012 uit op gemiddeld 75% en van de bouwmaterialenindustrie op 74%.

80%

▶▶ Door de aanhoudende crisis in de bouw ligt de bezettingsgraad tien

75%

procentpunten onder het langjarige gemiddelde van voor de crisis.

70%

▶▶ ABN AMRO verwacht dat door de problemen in de bouw de bezettingsgraad in 2013 verder zal dalen.

65% 2008

2009

2010

2011

2012

2013

Houtindustrie Bouwmaterialenindustrie

Prijsdruk hout en bouwmaterialen omhoog

Bron: CBS

▶▶ De invoerprijzen van hout stegen in 2012 met 1,6%. De afzetprijzen stegen met 1,2%, vooral veroorzaakt door een stijging van de

112

afzetprijs voor de export met 3%. Per saldo nam de prijsdruk in de 107

verslechterde. ▶▶ Ook de prijsdruk in de bouwmaterialenindustrie steeg. De invoerprijs van bouwmaterialen steeg in 2012 met 2,9%, de afzetprijs met 2,1%. De stijging in de afzetprijs werd vooral veroorzaakt door

Index (2010 = 100)

houtindustrie toe, waardoor de financiële situatie van de branche

102

97

92

de afzet in het binnenland.

2008 2009 Invoerprijs hout

2010 2011 Afzetprijs hout

Invoerprijs bouwmaterialen

Afzetprijs bouwmaterialen

Handel in hout en bouwmaterialen afgenomen ▶▶ De invoer van zowel hout als bouwmaterialen daalde in 2012 als

2500

van hout met 6,5% en van bouwmaterialen met 5,2%.

2000

▶▶ De uitvoer van hout en bouwmaterialen nam in 2012 toe: hout met

1500

uitvoer ging naar België en Duitsland, waar de bouwsector beter

1000

zichten in de bouw, verder daalt. De uitvoer zal door de vooruitzichten voor de Europese bouw stabiel blijven.

x EUR mln

6,6% en bouwmaterialen met 2,1%. Het overgrote deel van de

▶▶ Voor 2013 verwacht ABN AMRO dat de invoer, door de vooruit-

Bron: CBS

3000

gevolg van de dalende bouwproductie. Per saldo daalde de invoer

presteert.

2012

500 0

2008

2009

Invoer hout Invoer bouwmaterialen

2010

2011

Uitvoer hout Uitvoer bouwmaterialen

2012

17

18

installatiebedrijven

Omzet installatiebranche krimpt met 4,4% in 2012 door teruglopende bouwproductie

Door de economische crisis doen aannemers werk van installateurs vaker zelf

Het afsluiten van langdurige contracten kan de relatie met de klant verbeteren

Branchebeschrijving In de installatiebranche zijn vier verschillende installatiewerkzaam-

segmenten: woningbouw, utiliteitsbouw, grond-, water- en wegen-

heden te onderscheiden: elektrotechnisch installatiewerk, centrale

bouw en industrie. Bijna 70% van de installatiewerkzaamheden heeft

verwarmings- en luchtbehandelingswerk, gasfitters-, water-,

betrekking op woningen utiliteitsbouw en circa 20% op industrie.

loodgieters- en sanitairinstallatiewerk en tot slot isolatie- en overig

Een branchevereniging binnen de installatiebranche is UNETO-VNI.

installatiewerk. De installatiebranche is opgedeeld in vier verschillende

Trends en ontwikkelingen Na omzetherstel in 2011 is de omzet van installateurs in 2012 gedaald

btw-verlaging op het onderhoud aan woningen. ABN AMRO verwacht

met 4,4% als gevolg van de teruglopende bouwproductie. Circa 80%

dat het uiteindelijke effect van de tijdelijke btw-verlaging beperkt zal

van de omzet wordt behaald in de bouwsector. Daarom droeg de

zijn, omdat het alleen de woningbouw betreft en de animo beperkt zal

daling in de productie van de woningen utiliteitsbouw en gww van

zijn na de tijdelijke btw-verlaging in 2010-2011. Door de versnippering

7% in belangrijke mate bij aan de omzetdaling van installateurs. De

van de branche staan de prijzen onder druk. Ook de positie van

omzetdaling is nog beperkt gebleven, doordat de omzet van

installateurs in de keten staat onder druk. Installateurs worden steeds

installateurs voor 20% in de industrie behaald wordt. De industrie-

vaker later of helemaal niet bij bouwprocessen betrokken. Door de

productie daalde in 2012 slechts 0,7%. Al met al is de malaise in de

economische crisis doen aannemers een deel van de eenvoudigere

bouw ook zichtbaar in de orderportefeuille van installateurs. Volgens

werkzaamheden die zij voorheen uitbesteedden aan installateurs nu

UNETO-VNI is de orderportefeuille in 2012 gedaald met ruim 1 maand

zelf. Het is voor installateurs van belang om hun positie in de keten

naar 5,6 maanden in het eerste kwartaal van 2013. De grote groep

niet kwijt te raken en hun toegevoegde waarde te laten zien.

kleine ondernemingen kan in 2013 en 2014 profiteren van de tijdelijke

Onze visie Installateurs blijven in 2013 hinder ondervinden van de terugval in de

als gevolg van de overheidsbezuinigingen op infrastructurele projecten.

bouw. De nieuwbouwproductie van woningen wordt zowel in 2013 als

Deze teruggang zal in 2014 beperkt zijn. Voor de industrie gaat ABN

2014 hard geraakt. ABN AMRO verwacht dat het onderhoud in 2014

AMRO in 2013 uit van een lichte groei. Om te kunnen overleven in een

weer aan zal trekken als gevolg van economisch herstel en de tijdelijke

branche met een structureel lager productievolume als uitgangspunt is

btw-verlaging waar vooral kleine bedrijven van zullen profiteren. Ook de

het voor installateurs belangrijk om meer aandacht te besteden aan

utiliteitsbouwproductie zal in 2013 eerst nog last hebben van lage

langdurige contracten waarin het onderhoud aan de installaties ook

bedrijfsinvesteringen. In 2014 zullen deze investeringen aantrekken,

wordt meegenomen. Hiermee kunnen installateurs een langdurige

waardoor de utiliteitsbouw weer een bescheiden groei zal laten zien.

relatie met de klant aangaan. Ook zouden ze zich in de utiliteitsbranche

Ook kan de installatiebranche profiteren van de leegstaande kantoren

meer kunnen richten op deelgebieden die beperkt worden geraakt door

die getransformeerd worden. De Leegstandwet wordt zo aangepast dat

de bouwcrisis, zoals de zorg en het onderwijs.

dit aantrekkelijker wordt. De gww zal in 2013 nog harde klappen krijgen

Kerngegevens

Websites


▶▶ waarvan elektrotechnische bedrijven: 6.655


▶▶ waarvan loodgieters- en fittersbedrijven: 5.850


▶▶ waarvan verwarmingsinstallatiebedrijven: 2.930


www.cobouw.nl www.nvkl.nl www.tvvl.nl www.uneto-vni.nl

installatiebedrijven

Omzet na stijging in 2011 weer onderuit ▶▶ Na een relatief goed jaar waarin de omzet steeg, is de omzet van de installatiebedrijven in 2012 met 4,4% gedaald. Dit wordt veroorzaakt door de dalende bouwproductie.

Bron: CBS 15% 10% 5%

▶▶ Ook voor 2013 verwacht ABN AMRO een omzetdaling. Wel kunnen de kleine installatiebedrijven profiteren van de tijdelijke btw-

0%

verlaging op renovatiewerkzaamheden aan woningen. Het effect -5%

hiervan zal echter beperkt zijn.

-10%

2008

2009

2010

2011

2012

Installatiebranche sterk versnipperd

Bron: CBS

▶▶ De installatiebranche is sterk versnipperd. In 2012 had 89% van de

> 100 werknemers 1% 50 - 100 werknemers 1%

installatiebedrijven slechts 1-10 werknemers. In 2007 was dit 84%.

10 - 50 werknemers

▶▶ Het aantal bedrijven met meer dan 100 werknemers is stabiel

9%

gebleven sinds 2007.

1 - 10 werknemers

▶▶ De grote stijging in het aantal eenmanszaken wordt veroorzaakt door de daling in de bouwproductie en, als gevolg daarvan, de daling van de productie in de installatiebranche. Grote onder-nemingen hebben hierdoor werknemers moeten ontslaan die

89%

vervolgens vaak voor zichzelf zijn begonnen.

Omzet industrie laat wisselend beeld zien


▶▶ De installatiebranche is niet alleen afhankelijk van de bouwsector, ook de industriële procestechniek draagt bij aan de omzet.

180 170

▶▶ De industriebranches laten een gemengd beeld zien. De

160

raffinaderijen en branches met betrekking tot chemie laten een

150 140

omzetstijging zien van bijna 6%. op naam van de metaalproductieindustrie. Die omzet daalde in 2012 met bijna 8%.

130 Index (2005 = 100)

▶▶ De overige branches laten een daling zien. De grootste daling komt

120 110 100 90 80

2008

2009 2010 Voedings- en genotmiddelenindustrie Basismetaal, metaalproductieindustrie Raffinaderijen en chemie Energie- en waterleidingbedrijven

Bouwproductie in de min 9,2%. De onzekerheid op de woningmarkt is hier de oorzaak van. ▶▶ De utiliteitsbouwproductie daalde in 2012 met 7,5% en de gwwproductie met 2,7%. Deze branches hebben last van bezuinigingen door de overheid en teruglopende bedrijfsinvesteringen. ▶▶ De verwachting voor 2013 is dat de productie van alle drie de

15% 10% 5% 0% -5%

branches verder zal dalen. In 2014 zal er in de utiliteitsproductie

-10%

herstel optreden. Dat is nog niet het geval voor de nieuwbouw-

-15%

productie van woningen en de gww.

2012


groei (j-o-j)

▶▶ Na een jaar van groei, daalde de woningbouwproductie in 2012 met

2011

2008 Woningbouw

2009 Utiliteitsbouw

2010

2011 GWW

2012r

19

20

makelaars onroerend goed

Daling prijs en aantal transacties zorgt voor druk op omzet makelaars

Rol makelaar komt steeds meer in gedrang

Nieuwe verdienmodellen worden aangeboord om maatwerk te kunnen leveren

Branchebeschrijving Makelaars in onroerend goed zijn voornamelijk actief op de woning-

deeldiensten aan, zoals taxaties, hypotheekbemiddeling, assurantiën,

markt, waarbij (kleinschalig) commercieel onroerend goed een

(ver)huur en beheer. De titelbescherming is in 2001 afgeschaft en

deelmarkt is. In dit rapport staat de woningmarkt centraal.

certificering moet garanderen dat makelaars deskundig en

Kernactiviteit in deze branche is aan- en verkoopbemiddeling bij

onafhankelijk zijn. Ook moet hiermee de integriteit gewaarborgd

bestaand en nieuw onroerend goed. Makelaarskantoren bieden ook

worden.

Trends en ontwikkelingen In 2012 stond de woningmarkt in de schijnwerpers. Grootste oorzaak

veel mogelijk geprobeerd hun aankoopmoment in 2012 plaats te laten

hiervan was de politieke discussie over de hypotheekrenteaftrek. In

vinden, om zodoende optimaal te kunnen profiteren van de geldende

2012 is een aantal maatregelen bekend gemaakt. Allereerst werd de

regelingen. In december 2012 nam het aantal transacties dan ook met

onduidelijkheid omtrent de overdrachtsbelasting opgeheven. Deze

circa 30% toe ten opzichte van december 2011. Toch is 2012 geen

belasting blijft permanent 2%. Het mogelijke afschaffen van dit

goed jaar geweest. Het aantal transacties nam af met 3%. Ook de

belastingvoordeel zorgde medio 2012 voor groei in het aantal trans-

gemiddelde huizenprijs daalde met 6%, naar circa EUR 226.000.

acties. Daarnaast zijn er eind 2012 plannen op tafel gekomen om de

Vooral de daling van het aantal transacties is terug te zien in de omzet

fiscale voordelen met betrekking tot, onder andere, de spaar-

van de makelaarskantoren. Al een aantal jaar kampt de sector met

hypotheek, in te perken. Verder is het vanaf 2013 verplicht om een

teruglopende volumes en afwachtende kopers. Daarnaast staan de

hypotheek annuïtair af te lossen. De overheid beoogt met de ‘Blok-

marges onder druk. Dit zorgt voor een stijging van het aantal

hypotheek’ lucht te bieden, maar de vraag blijft of dat lukt.

faillissementen in de sector. In 2012 gingen 40% meer bedrijven

Consumenten die al van plan waren een woning te kopen, hebben zo

failliet in de verhuur en handel van onroerend goed dan in 2011.

Onze visie 2013 blijft een lastig jaar voor de woningmarkt. Onzekerheid bij consu-

de rol van de makelaar kleiner. Niet alleen zal de makelaar zijn rol

menten over de economische vooruitzichten zorgt voor een afwachten-

moeten herdefiniëren, ook het verdienmodel staat onder druk. Het tradi-

de houding als het gaat om de aankoop van een huis. Naast het econo-

tionele verdienmodel, waarbij de makelaar een courtage ontvangt,

mische tij, hebben de makelaars te maken met een aantal structurele

wordt steeds meer vervangen door andere manieren van tarifering.

trends die invloed hebben op de marges. Zo zorgde de opkomst van in-

Voorbeelden hiervan zijn een vast bedrag per transactie of een tarief op

ternetsites als funda.nl en jaap.nl al een aantal jaar geleden voor een

uurbasis. Door deze nieuwe vormen van tarifering is maatwerk mogelijk.

veranderende dienstverlening. Het koppelen van verkoper en koper

Consumenten kunnen kiezen om voor een lager tarief slechts een deel

wordt steeds makkelijker, en de rol van de makelaar in dit proces steeds

van de dienstverlening af te nemen. Transparantie en flexibiliteit zijn hier-

kleiner. Een ander aspect is het gebruik van social media bij de verkoop

bij belangrijk. Via internet zal het steeds makkelijker worden om tarieven

van een woning. Via sociale netwerken wordt informatie over een

en makelaars met elkaar te vergelijken. De traditionele makelaar die

woning toegankelijker en betrouwbaarder. Hiermee wordt de adviseren-

werkt op basis van courtage, komt zo steeds meer onder druk te staan.

Kerngegevens

Websites

Aantal leden NVM: 3.914

Prijsindex verkoopprijzen: -6,3%

Aantal leden VBO: 1.000

Aantal verkochte woningen: 117.261 (-3%)

Aantal leden Vastgoed PRO: 800


www.biedenenwonen.nl www.nvm.nl www.vbo.nl www.vastgoedpro.nl

makelaars onroerend goed

Huizenprijzen verder gedaald

Bron: CBS

▶▶ In 2012 namen de huizenprijzen fors af, met circa 6%. Dit is het

7,5%

vierde jaar op rij dat de huizenprijzen te maken hadden met een

5,0%

daling. De woningprijs is sinds het begin van de crisis met

2,5%

ongeveer 13% gedaald. ▶▶ De totale verkoopprijs is in 2012 met circa 8% gedaald, naar EUR 26 miljard. In 2005 was dit bedrag nog EUR 46 miljard. Niet alleen een prijsdaling, maar ook een daling van het aantal transacties droeg bij aan deze ontwikkeling.

0,0% -2,5% -5,0% -7,5% -10,0% 2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

Aantal verkochte koopwoningen gedaald ▶▶ Het aantal verkochte woningen is sinds de crisis toesloeg met

2012

Bron: CBS 250.000

circa 40% afgenomen. ▶▶ Het aantal transacties daalde vooral flink in Groningen en Friesland. Maar ook in Utrecht en Noord- en Zuid-Holland namen de transacties af. Een stijging van het aantal transacties was te zien in Overijssel, Zeeland en Limburg. ▶▶ De omzet van woningmakelaars is voor een belangrijk deel

200.000 150.000 100.000 50.000

afhankelijk van het aantal transacties. Een daling van de transacties

0

zet de omzet dan ook onder druk.

1995

1997

1999

2001

2003

2005

2007

2009

Rendementen gedaald

2011

Bron: ROZ/IPD

▶▶ De directe rendementen op kantoren, bedrijfsruimten en winkels daalden in 2012, maar zijn nog wel positief. De indirecte rendemen-

8%

ten over 2012 zijn negatief. Hierdoor komt het totale rendement op vastgoed uit op 1,2%. Dat is een daling ten opzichte van vorig jaar, toen het totale rendement 3,8% was.

7%

6%

▶▶ De sombere economische omstandigheden zijn terug te zien in de cijfers. Bij kantoren is dit indirecte rendement het laagst. Overcapa-

5%

citeit en leegstand zijn hiervan de oorzaak. 4%

2008

2009

Kantoren

2010

Bedrijfsruimten

Opname commercieel vastgoed gedaald

2011

2012

Winkels

Bron: Dynamis, DTZ Zadelhoff, NVM

▶▶ De opname van kantoor- en bedrijfsruimte is in 2012 gedaald ten

4

opzichte van 2011. Voor kantoren is de opname onder de 1 miljoen vierkante meter uitgekomen. Het dalende aantal kantoorbanen en

3

Het Nieuwe Werken droegen bij aan de daling. Wel neemt de vraag 2

naar kleinere kantoorruimtes toe. ▶▶ Het aanbod van bedrijfsruimte nam in 2012 verder toe. Volgens de te koop. Dat is een stijging van 4% ten opzichte van 2011. ▶▶ Ook de structurele leegstand is volgens de NVM toegenomen. Dat betreft bedrijfsruimten die drie jaar of langer te koop of te huur staan. In 2012 stond 13,6% van het vastgoed structureel te koop.

1 x mln m2

NVM stond er in 2012 circa 12,1 miljoen vierkante meter te huur of

0

2007 Kantoren

2008

2009

Bedrijfsruimten

2010

2011

2012

21

22

projectontwikkeling

Omzet projectontwikkeling blijft achter bij bouw vanwege stilvallen nieuwbouw

Omzet projectontwikkelaars daalde met 15,6% in 2012

Door problemen nieuwbouw verschuift werkterrein naar renovatie en transformatie

Branchebeschrijving Projectontwikkeling betreft de ontwikkeling en bouw van woningen,

aankoop van ontwikkelingsposities nodig zijn. Daarnaast loopt de

kantoren, winkels, bedrijfspanden en gebieden. Deze branche omvat

projectontwikkelaar het risico dat een project door wijzigende

zowel projectontwikkeling voor de commerciële onroerendgoedmarkt

marktomstandigheden wordt vertraagd of helemaal niet doorgaat.

als projectontwikkeling voor de particuliere woningmarkt. Projectontwikkeling is vooral kapitaalintensief wanneer investeringen voor de

Trends en ontwikkelingen Het aantal verkochte nieuwbouwwoningen nam in 2012 met bijna 25%

Werken zorgen ervoor dat er veel minder kantoren en bedrijfspanden

af naar 14.346, een nieuw dieptepunt. De daling bleef nog beperkt door

gebouwd worden. De daling in de nieuwbouw van winkels is toe te

een redelijk goed laatste kwartaal van 2012, vanwege de strengere

schrijven aan de daling in consumentenbestedingen en het toch al grote

hypotheekregels die per 1 januari 2013 zijn ingegaan en die consumen-

aanbod van bestaande winkels. Renovatie zal daarom de komende jaren

ten niet wilden afwachten. Het aantal afgegeven vergunningen voor

voor utiliteitsgebouwen belangrijker worden. Het wordt voor

woningen daalde in 2012 met 33%, waardoor de nieuwbouwproductie

projectontwikkelaars nog belangrijker om rekening te houden met de

ook in 2013 en 2014 zal dalen. Door de slechte omstandigheden op de

wensen van klanten. Zo moet bij het bouwen van woningen rekening

woningmarkt kelderde de omzet in 2012 met 15,6%. Ook de

worden gehouden met de toekomstige zorgvraag. De bouw moet

nieuwbouwproductie van utiliteitsgebouwen was hier debet aan. Die

zodanig worden ingericht dat een woning eenvoudig aangepast kan

daalde in 2012 met ruim 22%. De productie van kantoren daalde met

worden. Ten slotte gaan projectontwikkelaars steeds vaker voor

25%, de productie van bedrijfsgebouwen met 24%. De daling in de

bijvoorbeeld beleggers werken voor een fee, waarbij beleggers het

productie van winkels bedroeg slechts 5%. Leegstand en Het Nieuwe

risico dragen en projectontwikkelaars hun expertise inbrengen.

Onze visie Voor 2013 wordt een verdere daling van de nieuwbouwproductie in

liggen. Door internetverkoop is de vraag naar B- en C-locaties zeer

zowel de woning- als utiliteitsbouw verwacht. Voor 2014 verwacht ABN

beperkt. Voor bedrijfspanden is nog groei te verwachten in logistiek en

AMRO nog een daling in de nieuwbouwproductie van woningen, als

maatschappelijk vastgoed. ABN AMRO verwacht dat de focus in de

gevolg van het tegenvallende aantal vergunningen dat voor de bouw van

nieuwbouw van woningen de komende jaren zal liggen op het

woningen is afgegeven. Wel kan in 2014 de utiliteitsbouwproductie

huursegment. Door de nieuwe hypotheekregels zijn koopwoningen

bescheiden groeien, als gevolg van de aantrekkende economie. Om in

steeds minder aantrekkelijk. Consumenten krijgen moeilijker een

aanmerking te kunnen komen voor nieuwe projecten zullen project-

hypotheek en wanneer zij in aanmerking komen voor een hypotheek, is

ontwikkelaars rekening moeten houden met de nieuwe wensen in de

dit voor een lager bedrag. Wel zal de groei voor projectontwikkeling

utiliteitsbouw. Door Het Nieuwe Werken kunnen kantoren met minder

moeten komen van de marktsector. De budgetsector, waaronder

vierkante meters af en wordt een flexibele indeling noodzakelijk. De

woningcorporaties, heeft de nieuwbouwplannen in de ijskast gezet als

focus blijft in het winkelvastgoed de komende jaren op de A-locaties

gevolg van de verhuurdersheffing.

Kerngegevens

Websites

Aantal bedrijven (per 1 januari 2012): 3.875

Nieuwbouwproductie B&U: EUR 17,5 mrd


Waarde nieuwbouwvergunningen: -29,1%



mnw.datawonen.nl www.neprom.nl www.platform31.nl www.nvb-ontwikkelaars.nl

projectontwikkeling

Verkoop nieuwe koopwoningen verder onderuit ▶▶ In 2012 zijn er slechts 14.346 nieuwbouw koopwoningen verkocht. Dit aantal is een nieuw dieptepunt. Sinds 1998 zijn er niet zo weinig nieuwbouw koopwoningen verkocht. De verkoopportefeuille nam in omvang toe. ▶▶ Het aanbod van nieuwbouw koopwoningen daalde ook verder in 2012, waaruit blijkt dat bouwers hun productie terugschroeven.

Bron: Monitor Nieuwe Woningen

20.000 16.000 12.000 8.000 4.000 0 2008

2009

2010

2011

2012

Aanbod Verkoop Verkoopportefeuille

Nieuwbouwproductie zakt weg


▶▶ Na een herstel in 2011, zakte de nieuwbouwproductie in de

15%

woningen utiliteitsbouw in 2012 weer flink weg.

10%

▶▶ Door de crisis op de woningmarkt, de bezuinigingen en de lage

5%

investeringsbereidheid van bedrijven daalt de nieuwbouwproductie

0%

in 2013 in zowel de woning- als de utiliteitsbouw. In 2014 is enig herstel in de utiliteitsbouwproductie te verwachten.

-5% -10% -15% -20%

2008 Woningbouw

Daling bouwproductie winkels beperkt

2009

2010

2011

2012r

Utiliteitsbouw


▶▶ De nieuwbouwproductie van kantoren daalde in 2012 voor het derde opeenvolgende jaar. De daling in 2012 kwam uit op 25%, waardoor de productie circa 48% lager uitkwam dan in 2009.

2.500 2.000

▶▶ De daling in de productie van bedrijfspanden was vergelijkbaar, 1.500

met 58% gedaald.

1.000

▶▶ De nieuwbouwproductie van winkels daalde in 2012 beperkt, met 5%. Daarmee presteren winkels het beste van het commercieel onroerend goed, ook wanneer naar de lange termijn wordt

x EUR mln

namelijk 24%. Sinds 2008 is de productie van bedrijfspanden zelfs

500 0

gekeken. Sinds 2008 is de productie met 29% gedaald.

2008 Kantoren

2009

2010

Bedrijfspanden

2011

Bouw koopwoningen zakt verder weg ▶▶ Sinds 2009 is het aantal gereedgekomen koopwoningen met 44%

2012

Winkels

Bron: CBS 80.000

gedaald. Dit is het gevolg van de aanzienlijke daling van het aantal verkochte nieuwbouw koopwoningen als gevolg van de crisis op de

60.000

woningmarkt. ▶▶ Het aantal verleende bouwvergunningen voor nieuwbouw koopwoningen is in 2012 sterk gedaald met 43%. In totaal is het aantal verleende vergunningen voor nieuwbouw koopwoningen sinds 2008 met 66% gedaald. Deze voorlopende indicator laat zien dat de bodem nog niet bereikt is.

40.000

20.000

0

2008

2009

Verleende vergunningen

2010

2011

Gereedgekomen koopwoningen

2012

23

24

utiliteitsbouw

Utiliteitsbouwproductie in 2012 met 7,5% gedaald

Utiliteitsbouw onder druk door lage investeringsbereidheid bedrijven en leegstand

Nog groei in logistiek-, agrarisch- en zorgvastgoed en transformatie van kantoren

Branchebeschrijving De utiliteitsbouw neemt circa 30% van de totale bouwproductie voor

ruimten, logistieke gebouwen, scholen en zorggebouwen. Branche-

haar rekening. Nieuwbouw bedraagt ongeveer de helft van de totale

verenigingen binnen de utiliteitsbouw zijn onder meer Bouwend

utiliteitsbouwproductie. De utiliteitsbouw beslaat alle bouwwerken die

Nederland en de Aannemersfederatie Nederland Bouw en Infra.

geen woonbestemming hebben. Gebouwtypen die onder de utiliteitsbouw vallen zijn: agrarische gebouwen, kantoren, winkels, bedrijfs-

Trends en ontwikkelingen De utiliteitsbouwproductie is in 2012 met 7,5% gedaald. De lage

een stijging te zien in de waarde van de afgegeven nieuwbouw-

investeringsbereidheid van bedrijven en de bezuinigingen van over-

vergunningen voor hallen en loodsen. Dit komt doordat logistiek

heden waren hier de belangrijkste oorzaken van. De nieuwbouw kreeg

vastgoed steeds belangrijker wordt, vanwege de sterke groei van het

zwaardere klappen dan het onderhoud. De orderportefeuille van

online winkelen en de opslag die daarvoor nodig is. Hier liggen daarom

utiliteitsbouwers daalde in 2012 van 6,0 maanden naar 5,5 maanden.

ook kansen voor de utiliteitsbouw. Ook zit er toekomst in multi-

Omdat ook de waarde van nieuwbouwvergunningen in 2012 met ruim

functionele gebouwen waarin verschillende gebruikers bij elkaar

14% daalde, is duidelijk geworden dat de malaise in de utiliteitsbouw

gehuisvest worden. Op dit moment wordt de Leegstandwet zo

nog niet voorbij is. Door de stijgende leegstand van kantoren daalde

aangepast dat het eenvoudiger wordt om ook kantoren tijdelijk te

het aantal afgegeven nieuwbouwvergunningen hiervoor met 12%. De

verhuren. Dit kan een impuls geven aan de nieuwbouw, omdat de

NVM heeft berekend dat eind 2012 16% van de kantoren te huur of te

oude kantoren zo weer rendement op gaan leveren en de eigenaren in

koop stond. Nog slechter deden de winkels het: de waarde van de

nieuwe panden kunnen investeren waar wel vraag naar is.

vergunningen voor winkels daalde zelfs met ruim 46%. Er was alleen

Onze visie ABN AMRO verwacht voor 2013 een verdere daling in de utiliteitsbouw-

aan de constructieonderdelen en aankleding bij nieuw- en verbouw.

productie. Dit zal vooral de nieuwbouw treffen, maar het onderhoud

Ongeveer 14% van de vergunningen betreft stallen en schuren,

staat ook onder druk. Voor 2014 verwacht ABN AMRO een licht herstel

waardoor hier kansen voor bouwers liggen. Daarnaast zijn veel

van de utiliteitsbouwproductie, als gevolg van de aantrekkende

zorggebouwen aan renovatie of nieuwbouw toe, als gevolg van de

economie en de daarmee gepaard gaande hogere investerings-

veroudering van de bestaande gebouwenvoorraad. Zeker voor

bereidheid van het bedrijfsleven. Op de korte termijn zijn er op een

renovatieprojecten biedt publiek-private samenwerking (PPS) kansen.

aantal gebieden mogelijkheden in de utiliteitsbouw. Als gevolg van

Ten slotte ziet ABN AMRO kansen voor utiliteitsbouwers op het gebied

nieuwe regels om dieren beter te beschermen tegen stalbranden zullen

van de transformatie van leegstaande kantoren. Het tegengaan van

in het Bouwbesluit regels worden opgenomen waar (nieuwe) stallen

leegstand staat hoog op de politieke agenda. De gewijzigde

vanaf 2014 aan moeten voldoen. Zo moet de technische ruimte van een

Leegstandwet maakt het eenvoudiger om bedrijfsgebouwen om te

nieuwe stal 60 minuten brandwerend zijn. Ook worden er eisen gesteld

vormen tot woningen.

Kerngegevens

Websites

Waarde bouwvergunningen: EUR 3,9 mrd

Utiliteitsbouwproductie: EUR 14,9 mrd

Waarde opleveringen: EUR 9,5 mrd

Bouwsom gebouwen: -16,2%


www.bouwendnederland.nl www.cobouw.nl www.dgbc.nl www.eib.nl

utiliteitsbouw

Orderportefeuille utiliteitsbouw verslechterd in 2012 ▶▶ De omvang van de orderportefeuille van de utiliteitsbouw is

9

gedurende 2012 gedaald van 6,0 maanden naar 5,5 maanden

8

productie. Dit laat zien dat de vooruitzichten voor de utiliteitsbouw nog ongunstig zijn. van de jaren voor de crisis, toen de orderportefeuille nog rond de 7-8 maanden bedroeg.

7 Maanden productie

▶▶ De omvang van de orderportefeuille staat in schril contrast met die

Bron: EIB

6 5 4

2008

2009

2010

2011

2012

Waarde nieuwbouwvergunningen bedrijfsgebouwen gedaald ▶▶ De waarde van de afgegeven vergunningen daalde in 2012 voor het

Bron: CBS

10,0

vierde jaar op rij en kwam uit op circa EUR 3,9 miljard. Dit is een daling van ruim 14% ten opzichte van 2011, waarmee een nieuw

7,5

historisch dieptepunt is bereikt. 5,0

▶▶ In 2012 is vooral de waarde van de afgegeven vergunningen voor afgegeven vergunningen voor kantoren daalde met 12%. Hallen en loodsen lieten een kleine plus van 1% zien.

x EUR mrd

winkels sterk gedaald, namelijk met ruim 46%. De waarde van de

2,5

0,0

2008

Utiliteitsbouwproductie omlaag

2009

2010

2011

2012


▶▶ De utiliteitsbouwproductie daalde in 2012 weer na een stijging in 15%

veroorzaakt door de sterke daling in de nieuwbouwproductie. Het

10%

groot en klein onderhoud daalde minder sterk. ▶▶ Door de tegenvallende marktomstandigheden krimpt zowel de

groei (j-o-j)

2011. De totale utiliteitsproductie daalde met 7,5%. De daling werd

nieuwbouwproductie als het groot en klein onderhoud in 2013,

5% 0% -5%

maar de nieuwbouwproductie wordt zwaarder getroffen. In 2014

-10%

zal naar verwachting weer groei te zien zijn.

-15% -20%

2008 Nieuwbouw

2009

2010

Groot onderhoud

Bouwkosten bedrijfsgebouwen onderuit

2011

2012r

Klein onderhoud


▶▶ De totale bouwkosten van gereedgekomen bedrijfsgebouwen

12,5

daalden in 2012 sterk. De daling bedroeg bijna 15%. 11,5

▶▶ Opvallend is dat de bouwkosten van gereedgekomen kantoren heel licht stijgen in 2012. De bouwkosten van de combinatie

10,5

bedrijfshallen met kantoor dalen juist weer sterk, met ruim 28%.

9,5

gereedgekomen bedrijfsgebouwen in 2013 verder dalen. Naar verwachting zal in 2014 een lichte stijging te zien zijn.

x EUR mrd

▶▶ Door de slechte marktomstandigheden zullen de bouwkosten van

8,5 7,5

2008

2009

2010

2011

2012

25

26

woningbouw

Woningbouw lijdt onder crisis woningmarkt en onzekere economische situatie

De woningbouwproductie daalde in 2012 met 9,2%

Kansen liggen in het bouwen van huurwoningen voor de vrije sector

Branchebeschrijving De woningbouw is de grootste branche binnen de bouwsector en

woningen. Circa 35% van de nieuwbouwwoningen wordt in opdracht

neemt meer dan 40% van de totale bouwproductie voor haar

van woningbouwcorporaties gebouwd, terwijl ongeveer de helft door

rekening. Bijna 50% van de totale woningbouw betreft nieuwbouw.

marktpartijen wordt gebouwd. Brancheverenigingen binnen de bouw

Herstel- en verbouwproductie is goed voor bijna 30% van de

zijn onder meer Bouwend Nederland en de Aannemersfederatie

woningbouwproductie en meer dan 20% betreft onderhoud aan

Nederland Bouw en Infra.

Trends en ontwikkelingen Na een jaar van groei daalde de woningbouwproductie in 2012 met

woningbouw blijkt uit het aantal afgegeven vergunningen. Dit aantal

ruim 9%. Hiermee is de tweede dip in de woningbouwproductie

daalde in 2012 met 33%, het aantal afgegeven vergunningen voor

bereikt na de daling in 2009 en 2010. Het aantal opgeleverde nieuw-

koopwoningen daalde zelfs met bijna 43%. Hieruit blijkt dat vooral de

bouwwoningen daalde in 2012 naar circa 52.000. Deze daling is het

kopersmarkt getroffen wordt door de stilstand op de woningmarkt.

gevolg van de aanhoudende onzekerheid over de hervormingen van de

Voor woningbouwers liggen daarom kansen in het huursegment. De

woningmarkt. De dalende huizenprijzen, krappere hypotheeknormen

vrije huursector zal de komende jaren belangrijker worden door

en de verscherpte acceptatiecriteria van banken voor hypothecair

enerzijds de strengere regels voor hypotheken en anderzijds de

krediet zorgden ervoor dat kopers huiverig waren om hun huis te koop

dalende investeringen van woningbouwcorporaties. Ook zullen

te zetten. De doorstroming op de woningmarkt kwam hierdoor tot

consumenten steeds vaker kiezen voor een huurwoning, omdat ze

stilstand. Dit uitte zich ook in de ontwikkeling van de orderportefeuille

behoefte hebben aan een flexibele woonsituatie. Het is in tijden van

van woningbouwers. Die daalde in 2012 van 6,0 naar 5,2 maanden.

tijdelijke arbeidscontracten voor hen belangrijk om eenvoudig te

Dat er voorlopig nog geen verbetering te verwachten valt in de

kunnen verhuizen.

Onze visie ABN AMRO verwacht dat de nieuwbouwproductie van woningen in

groot en klein onderhoud aan woningen zal in 2013 nog krimp laten zien.

2013 en 2014 verder zal teruglopen. Dit geldt zowel voor koopwoningen

Deze krimp blijft wel beperkt door de btw-verlaging op onderhoud van

als voor huurwoningen die door woningbouwcorporaties gebouwd

woningen die per 1 maart 2013 is ingegaan en een jaar geldt. Dit zorgt

worden. De stilstand op de woningmarkt heeft ertoe geleid dat er een

ervoor dat er dit jaar meer onderhoud aan woningen wordt gepleegd.

historisch laag aantal vergunningen zijn afgegeven voor nieuwbouw-

Het effect hiervan zal beperkt zijn, omdat enerzijds consumenten

woningen. De bouw van huurwoningen voor de vrije sector zal

minder geneigd zijn veel geld in hun huis te investeren en anderzijds

belangrijker worden. Daarnaast wordt het belangrijker om efficiënter en

veel consumenten in de periode 2010-2011 al van de tijdelijke btw-

goedkoper te gaan bouwen. Door standaardisatie door te voeren,

verlaging hebben geprofiteerd. ABN AMRO verwacht dat in 2014 het

kunnen bouwers goedkoper bouwen. Dit moet echter niet ten koste

groot en klein onderhoud als gevolg van de aantrekkende economie

gaan van de kwaliteit, omdat consumenten dat niet meer accepteren.

weer licht zal stijgen.

Daarnaast kan standaardisatie zorgen voor verminderde faalkosten. Het

Kerngegevens

Websites

Aantal afgegeven vergunningen: 37.370

Prijsindex verkoopprijzen: -6,3%

Aantal gereedgekomen woningen: 52.000

Woningbouwproductie: EUR 21,6 mrd

Aantal transacties bestaande woningmarkt:

Bouwkosten nieuwbouwwoningen: -9,4%

117.261


www.bouwendnederland.nl www.cobouw.nl www.eib.nl www.swk.nl

woningbouw

Orderportefeuille woningbouw daalt ▶▶ Nadat de orderportefeuille van woningbouwers in reactie op de

Bron: EIB 10,0

kredietcrisis sterk kromp, schommelt deze sinds medio 2009

9,5

tussen de 5,2 en 6,6 maanden werk. Voor de crisis bedroeg de

8,5

9,0 8,0

orderportefeuille gemiddeld 9 maanden, wat duidelijk maakt hoe ▶▶ In 2012 daalde de orderportefeuille van 6,0 naar 5,2 maanden. Vooral in de laatste maanden van 2012 is de orderportefeuille weggezakt.

7,5 maanden productie

zwaar de crisis in de woningbouw is.

7,0 6,5 6,0 5,5 5,0 2008

2009

2010

2011

2012

Bouwvergunningen naar historisch laag niveau ▶▶ In 2012 is het aantal bouwvergunningen voor woningen naar een

Bron: CBS

100.000

historisch dieptepunt gedaald. In totaal daalde het aantal afgegeven vergunningen met 33%. Voor koopwoningen was de daling bijna 43%, voor huurwoningen slechts 12%. ▶▶ De krimp was het grootst bij de bouwers voor de markt. De krimp bij de overheid en woningcorporaties was nog relatief beperkt. Door de aangekondigde bezuinigingen en de verhuurdersheffing is

80.000 60.000 40.000 20.000

de verwachting dat de overheid en woningbouwcorporaties in 2013

0

en 2014 genoodzaakt zijn om minder te bouwen.

2008 2009 2010 Andere particuliere opdr.gevers Overheid en woningcorporaties Bouwers voor de markt

Woningbouwproductie sterk onder druk

2011

2012


▶▶ Na een jaar van herstel daalde de woningbouwproductie in 2012 ▶▶ De nieuwbouw werd hard getroffen door onzekerheid op de woningmarkt over de hervormingen die de overheid ging doorvoeren. De nieuwbouwproductie daalde daarom met 10,3%. ▶▶ In 2013 en 2014 zal de nieuwbouwproductie verder dalen, wat de sterke daling in het aantal vergunningen ook suggereert. Het groot

10%

groei (j-o-j)

weer sterk. In totaal kromp de woningbouwproductie met 9,2%.

5% 0%

-5% -10%

en klein onderhoud kan in beperkte mate profiteren van de

-15%

tijdelijke btw-verlaging op renovatiewerkzaamheden aan woningen.

-20%

2008 Nieuwbouw

2009

2010

Groot onderhoud

2011

Gereedgekomen woningen verder omlaag ▶▶ Het aantal opgeleverde woningen daalde in 2012 met ongeveer

2012r

Klein onderhoud

Bron: CBS 100.000

10% tot circa 52.000. Meer dan 60% van de opleveringen betrof koopwoningen. ▶▶ Door de lage woningbouwproductie van de afgelopen jaren neemt het woningtekort verder toe. ▶▶ ABN AMRO verwacht dat het aantal opgeleverde woningen in 2013 verder zal dalen naar 47.000. Dit wordt grotendeels veroorzaakt door de stagnerende bouw door woningcorporaties, die als gevolg van de verhuurdersheffing hun nieuwbouwprojecten hebben stilgelegd.

80.000 60.000 40.000 20.000 0

2008 Huurwoningen Koopwoningen

2009

2010

2011

2012r

27

28

leeswijzer

Deze leeswijzer geeft u inzicht in de opbouw van de brancheanalyses en geeft bovendien een verklaring van enkele veel gebruikte termen.

De tweede pagina van de brancheanalyse

De brancheanalyses bestaan uit twee volledige pagina’s. Op de

Op de tweede pagina van de brancheanalyse staan vier

eerste pagina staan achtereenvolgens de volgende onderdelen:

verschillende figuren. In de balk boven de figuren staat de titel van de figuur in het betreffende blok, inclusief een bronvermelding. In

De eerste pagina van de brancheanalyse

veel gevallen heeft ABN AMRO Economisch Bureau eigen bewerkingen en ramingen gemaakt met behulp van de gegevens van de genoemde dataleverancier. Indien een dergelijke bewerking heeft plaatsgevonden, dan staat dit vermeld in de balk.

▶▶ Drie bullets

De figuren op pagina 2 hebben betrekking op economische

De drie bullets bovenaan de pagina geven de kern van de analyse

ontwikkelingen. Onderwerpen die hier onder andere kunnen

weer. In drie korte zinnen wordt een kernachtige samenvatting

worden behandeld zijn: omzetontwikkeling, kostenontwikkeling,

van de brancheanalyse weergegeven.

exploitatiebeeld, exportontwikkeling, aantal bedrijven, werkgelegenheid, marktaandelen, en dergelijke.

▶▶ Het blok ‘Branchebeschrijving’ Het blok ‘Branchebeschrijving’ geeft een beknopte omschrijving en definitie van de branche. De belangrijkste karakteristieken van de branche worden hierin beschreven.

Waar staan de letters ‘r’ en ‘v’ voor in de figuren?

▶▶ Het blok ‘Trends en ontwikkelingen’

In de figuren treft u in sommige gevallen een letter ‘r’ of ‘v’ achter

Het blok ‘Trends en ontwikkelingen’ gaat in op de huidige

het jaartal aan. In deze gevallen staat de ‘r’ voor een raming (op

ontwikkelingen in de branche. De tijdspanne van dit blok ligt in

basis van beschikbare gegevens t/m bijvoorbeeld november 2011

veel gevallen tussen maart 2012 en maart 2013. In dit blok wordt

is een inschatting gemaakt voor de rest van het jaar). De ‘v’ staat

in sommige gevallen ook enkele jaren teruggekeken om de

voor voorspelling en betreft de verwachting van de betreffende

huidige ontwikkelingen en trends beter te kunnen begrijpen.

sector econoom van ABN AMRO Economisch Bureau.

▶▶ Het blok ‘Onze visie’ Het blok ‘Onze visie’ geeft de visie over de branche weer van de sector economen van ABN AMRO Economisch Bureau. De analyse heeft betrekking op het huidige jaar (2013) en in sommige gevallen het komende jaar (2014). ▶▶ Het blok ‘Kerngegevens’ Het blok ‘Kerngegevens’ geeft een overzicht van de meest relevante (economische) indicatoren die kenmerkend zijn voor de branche. De gegevens hebben betrekking op 2012, tenzij anders vermeld. Bij het zoeken naar de gegevens voor dit blok is gebruik gemaakt van een veelheid van bronnen. Er is vooral gebruik gemaakt van de gegevens van het CBS, maar tevens zijn andere bronnen geraadpleegd, zoals brancheorganisaties, onderzoek- en adviesbureaus, kranten, tijdschriften, internet en overheidsinstanties (waaronder producten bedrijfschappen, ministeries).

leeswijzer

Veel gebruikte termen, inclusief definities Tot slot van deze leeswijzer een opsomming van enkele veel gebruikte termen in deze publicatie, inclusief de definitie volgens ABN AMRO. ▶▶ Definitie ZZP ZZP staat voor ‘Zelfstandigen Zonder Personeel’. Ondernemers die geen personeel in dienst hebben. Het begrip verwijst ook naar de term ‘freelancer’. ▶▶ Definitie MKB MKB staat voor Midden- en KleinBedrijf. In deze publicatie hanteren we als definitie voor MKB de volgende veel gebruikte tabel: Categorie onderneming

Werknemers

Jaaromzet

of jaarlijks

balanstotaal middelgroot

< 250

≤ € 50 mln.

≤ € 43 mln.

klein

< 50

≤ € 10 mln.

≤ € 10 mln.

micro

< 10

≤ € 2 mln.

≤ € 2 mln.

▶▶ Definitie FTE FTE staat voor ‘full-time-equivalent’. Eén fte staat voor een volledige werkweek van 38 uur. ▶▶ Definitie BBP Bruto Binnenlands Product is de totale waarde van alle in een land geproduceerde goederen en diensten in een bepaalde periode.

29

30

colofon

De Visie Op Bouw en Vastgoed is een uitgave van ABN AMRO.

Disclaimer

Het rapport is geschreven door ABN AMRO Economisch Bureau

De in deze publicatie neergelegde opvattingen zijn gebaseerd op door

op verzoek van ABN AMRO Sector Advisory.

ABN AMRO betrouwbaar geachte gegevens en informatie, die op zorgvuldige wijze in onze analyses en prognoses zijn verwerkt. Noch

Sectoranalyse

ABN AMRO, noch functionarissen van de bank kunnen aansprakelijk worden gesteld voor in deze publicatie eventueel aanwezige onjuist-

Madeline Buijs ([email protected])

heden. De weergegeven opvattingen en prognoses houden niet meer in

Senior Sector Econoom

dan onze eigen visie en kunnen zonder nadere aankondiging worden

ABN AMRO Economisch Bureau

gewijzigd.

Macro economische analyse

© ABN AMRO, mei 2013 Deze publicatie is alleen bedoeld voor eigen gebruik. Het gebruik van

Nico Klene ([email protected])

tekstdelen en/of cijfers is toegestaan mits de bron duidelijk wordt ver-

Senior Econoom

meld. Verveelvoudiging en/of openbaarmaking van deze publicatie is niet

ABN AMRO Economisch Bureau

toegestaan, behalve indien hiervoor schriftelijk toestemming is gekregen van ABN AMRO. Teksten zijn afgesloten op 15 april 2013.

Interviews Joep Auwerda Journalist/tekstschrijver

Fotografie interviews Hannie Verhoeven

Commercieel contact Annemijn Fokkelman ([email protected], 020-3835132) Sector Banker Bouw ABN AMRO Sector Advisory

Distributie Website: www.abnamro.nl/bouwenvastgoed Telefoon: 0900-0024 (e 0,10 per minuut)

AA 6586 H © 05-13

0900 - 0024 (E 0,10 per minuut) abnamro.nl/sectoren

visie op bouw en vastgoed

Recommend Documents