Voorwoord
Inhoudsopgave
1.
De doorstart van Jean-Baptist Van Gestel
2.
Bloedgroepenruzie
3.
Handwerk
4.
Scholing
5. Banenmotor 6.
Natuurlijke vijanden
7.
Diepe crisis
8.
De Pruuse
9.
De opkomst van het platteland
10.
Van ‘ambacht’ naar ‘industrie’
11.
Nieuwe teelten
12.
Overleven
13. Rampspoed 14.
Toekomst onzeker
15.
’Regeling’ sloop oude kassen
Verantwoording
3
Voorwoord
Kent u het monument op de hiernaast
De Stichting Erfgoed Venlo zet zich, mede op
de interviews zijn via de lokale pers (ex-)tuinders
hebben we niet de pretentie om de objectieve
afgebeelde foto? Het is een eerbetoon aan de
verzoek van oud-tuinders in voor het behoud
geworven. Tijdens inloopmiddagen in Venlo,
waarheid te beschrijven, maar wel de subjectieve
Venlose gerdeneer. Dit boek gaat niet alleen
van de laatste blijken van deze voor de regio zo
Tegelen, Velden en Boekend werden foto’s,
beleving van die werkelijkheid door de tuinders.
over gerdeneers, maar ook over boerentuinders.
belangrijke sector: stookhuizen, bijbehorende
documenten en informatie verzameld. Het is
Dit boek sluit af met een pleidooi voor behoud
Beide beroepsgroepen hebben in de lokale
schoorstenen en historische kassen. In 2013
goed om ons te realiseren, dat we door deze
van enkele kassen, stookhuizen en schoorstenen
en regionale economie een zeer belangrijke
besloot de Stichting om een publicatie uit te
aanpak vooral een beeld krijgen van tuinders met
als fysieke getuigen van de glastuinbouw in deze
rol gespeeld. Velen realiseren zich dat niet
geven over de geschiedenis van de glastuinbouw
positieve herinneringen. Veel geïnterviewden
regio en geeft daarvoor suggesties.
meer, want anders had dit monument in Venlo
in en rond Venlo. Het resultaat ligt voor u.
erkenden dat hun werk vroeger zwaar was.
niet op de kruising Groenstraat-Karel van
Bijzonder aan dit boek is, dat het de geschiedenis
Slechts één tuinder vond dat hij ‘slavenarbeid’
De tekst van deze publicatie is geschreven door
Egmondstraat gestaan, maar voor het stadhuis.
niet beschrijft vanuit organisaties, maar vanuit
had verricht. Meer tuinders moeten het zo
Paul Seelen onder eindredactie van Willem
Immers gerdeneers hadden hun kassen niet
het perspectief van de tuinder zelf. Wat deed hij
beleefd hebben. Een ander voorbehoud komt
Vroom, die in die rol optreedt namen het bestuur
alleen aan de Groenstraat, maar in een grote
in zijn kassen? Welke teelten koos hij? Hoe waren
voort uit de leeftijd van de geïnterviewden. De
van de Stichting Erfgoed Venlo. De lay out werd
boog om de oude vesting heen: van Océweerd
de werkomstandigheden? Wat was de betekenis
meesten hebben alleen de periode vanaf de
verzorgd door Djoya Hattu.
via Meeuwbeemd, Hogeweg, Helbeek, ’t Ven,
van nieuwe technische ontwikkelingen en welke
Tweede Wereldoorlog bewust meegemaakt. Voor
Straelseweg, Herungerweg, Groenstraat,
slimmigheden kwamen uit eigen koker?
de tijd daaraan voorafgaand moeten we het doen
We wensen u veel lees- en kijkplezier.
met informatie uit de tweede hand en met wat
Bestuur Stichting Erfgoed Venlo Venlo, november 2014
Groenveld, Kerkhofweg, Tegelse weg, Ganzenstraat, Langstraat, Natteweg, Egypte en
Voor dit boek werden 43 interviews afgenomen
in de literatuur en in het gemeentearchief Venlo
Tegels Broek tot aan de Gelderse Baan. En ook
met (ex-) tuinders, hun echtgenotes en anderen,
werd aantroffen. Daarbij hebben we het dan nog
aan de overkant van de Maas: in Hout-Blerick,
die beroepsmatig nauw bij de (glas)tuinbouw
niet over de werking van het geheugen, dat de
Boekend, Blerick, Baarlo, Horst, Belfeld en de
betrokken zijn geweest en soms nog zijn. Voor
herinnering graag naar eigen hand zet. Al met al
wijdere omgeving.
5
Afbeelding: Tuindersfamilie in hun kas aan de Louisenkampstraat
1
De doorstart van Jean-Baptist Van Gestel
Er was eens, in 1903, een hoofdconducteur van de Staatsspoorwegen. De man heette JeanBaptist van Gestel, hij was geboren in Goirle en kweet zich doorgaans uitstekend van zijn taak. De man had echter één makke… hij wilde nog wel eens te diep in het glaasje kijken. En dat niet alleen in zijn spaarzame vrije tijd… Op een kwade dag stond Van Gestels trein op het station van Tilburg klaar voor vertrek. Van Gestel zelf was echter in geen velden of wegen te bekennen. Toen hij geruime tijd later toch op het inmiddels weer lege perron opdook, putte hij zich bij zijn bazen uit in excuses. Van Gestel beweerde dat hij misselijk was geworden door het roken van een sigaar en daarom ‘het gemak’ op had moeten zoeken. Het mocht niet baten. Omdat het, zo mag verondersteld worden, niet de eerste keer was, dat hij over de schreef ging, werd hij door zijn superieuren op staande voet ontslagen. Daar stond Van Gestel dan, de vijftig ruimschoots gepasseerd, en omdat Nederland nog lang niet zo sociaal was als het later
7
zou worden, veroordeeld tot de bedelstaf.
aannemer een kas van vier are (400 m2)
bekoren. De één trok bij het proeven van de
Kinderziektes
ineengedrongen in een bak hadden gestaan. De
Van Gestel had spijt als haren op zijn hoofd
bouwen. Van de fl. 1.338,00 die dit kostte,
‘Pommes Amour’ nog een lelijker gezicht, dan
Van Gestel had met de nodige kinderziektes
tomaten die na de sla gepoot werden, werden
en besloot zijn leven te beteren - en een
hoefde hij zelf maar een derde deel op tafel te
de ander. Het telen onder glas zagen ze ook al
te kampen. Het begon er al mee, dat de
vroeg in het voorjaar door meeldauw (‘witziekte’)
verrassende wending te geven: hij maakte een
leggen; de rest betaalden de gemeente en het
niet echt zitten. Slechts drie andere Venlose
aannemer de kas niet op tijd kon opleveren,
aangetast. De eerste kas was voorshands
doorstart als ... leerling-tuinder. Om de praktijk
Rijk, in de vorm van subsidies.
tuinders besloten voorshands het voorbeeld van
waardoor het poten later kon beginnen, dan
geen kassuccés, maar leverde wel nuttige
onder de knie te krijgen, werkte hij overdag bij
Stormachtige ontwikkeling
Van Gestel te volgen. Zij moesten hun warenhuis
de bedoeling was. De oogst van het eerste
bedrijfseconomische informatie op. Alles wat hij
geheel uit eigen zak financieren. Een van hen
proefgewas, meeuwensla (kardoes), viel tegen
deed, noteerde Van Gestel zorgvuldig. Hij toonde
zette zijn kas zelfs eigenhandig in elkaar.
omdat de planten te groot waren en te lang
daarmee aan dat door het gebruik van glas veel
een bedrijf in het Westland. ’s Avonds kroop hij in de schoolbanken.
De tuinbouw had zich in Venlo de decennia voor het ten tonele verschijnen van Van Gestel
Loterij
stormachtig ontwikkeld. In 1870 stonden in
Na een paar jaar ‘werkend-leren’ vond Van
stad en omgeving 134 ha groente, rond 1900
Gestel het tijd worden om voor zichzelf te
was het areaal vertienvoudigd! Bovendien
beginnen. Hij had echter één probleem: het
was - in 1897 - aan de Panhuisstraat een door
ontbrak hem aan middelen. De voorzienigheid
een professional bemande proeftuin geopend,
kwam hem vervolgens te hulp. Op zekere
waar tuinders met vragen over de kneepjes van
dag viel zijn oog op een advertentie, waarin
het vak terecht konden. De tuinbouw beperkte
het Land- en Tuinbouwcasino, dat sinds 1883
zich nog bijna geheel tot de vollegrond. Het
opkwam voor de land- en tuinbouw in de regio
enige glas was ‘platglas’, voor het trekken van
Venlo, kandidaten vroeg voor een experiment
plantjes, die later in de koude grond uitgeplant
met een broeikas, waarin onder supervisie
werden, waardoor de oogst vervroegd kon
van Rijkstuinbouwleraar Ab Sprenger tomaten
worden.
zouden worden geteeld. Van Gestel was er als de kippen bij. Omdat zich vervolgens nog
De kas van Van Gestel was de eerste echte
Afbeeldingen: Linkerpagina - Portret van Rijkstuinbouw
een tweede kandidaat meldde, moest het
(koude) kas in de regio. Tuinders stonden in de
leraar Ab Sprenger. Rechterpagina - Platglas op de
lot beslissen. Van Gestel kwam als winnaar
rij om er een kijkje te gaan nemen. Ze lieten zich
Waterleidingsingel. Het enige glas in Venlo tot Van
uit de bus. In 1911 vestigde hij zich aan de
in hun zondagse pak rondleiden. De tomaten
Gestels aftrap in .... was platglas voor het trekken van
Stalbergweg in Venlo en liet er een door een
uit Van Gestels warenhuis konden hen niet
plantjes.
9
voordeel behaald kon worden. En dat de lasten lager waren naarmate het warenhuis groter was – de kosten konden dan immers over een groter oppervlak uitgesmeerd worden. De kastomaten van Van Gestel en zijn collegapioniers vonden aanvankelijk nauwelijks aftrek. Er waren wel winkeliers die ‘de nieuwe groente’ kochten, maar dan alleen om er hun etalage mee op te smukken. (Pas nadat het Centraal Bureau voor Tuinbouwveilingen in de jaren twintig besloot om er een intensieve reclamecampagne tegenaan te gooien, kwam daar verandering in. De meeste tomaten werden toen overigens tot soep verwerkt.) Mensen uit de buurt kochten wel bij Van Gestel. En ook sommige Duitsers wisten hem te vinden; ze kwamen met de trein, met een korf op de rug.
De hondenkar De hondenkar was een kar met houten wielen en ijzeren beslag, ongeveer 80
Tuin van het Rijnland
cm breed en 150 meter lang. Aan de voorkant bevonden zich drie ‘bomen’;
Venlo was al decennialang ‘de tuin’ van het
twee om de hond in te spannen, de derde om de begeleider de gelegenheid
van industrie vergeven, sterk in inwonertal
te geven de kar in balans te houden. Aan de voorkant zat een stevige ketting
groeiende Rijnland. Venlose tuinders (in de
die de begeleider over zijn schouder kon trekken als de hond hulp nodig had.
volksmond al snel gerdeneers genoemd)
In 1910 werd in Nederland een eerste wet uitgevaardigd ter bescherming
verkochten hun groenten op de markten
van trekhonden. Ze werden nog decennia daarna gebruikt, zij het steeds
Afbeelding: Duitse burgers komen in Venlo
in Viersen, Krefeld, Keulen, Essen en
groenten kopen tijdens de Eerste Wereldoorlog
Mönchengladbach.
minder.
11
bedrijf. Ideaal was dit niet. Daarom lieten veel
Afbeelding: Frans Maas, groententransport naar
tuinders hun groenten toch maar liever onder
Duitsland in de jaren twintig
toezicht van het Land- en Tuinbouwcasino als samenlading versturen. In 1908 gingen op deze wijze 1007 wagons met groenten de grens over. Anderen tuinders gaven hun waar mee met commissionairs, zoals Van Wylick. De opbrengst viel vaak tegen. Duitse kopers betaalden slechts zóveel als in hun kraam te pas kwam. Om de tuinders meer zekerheid te bieden, sloot het Land- en Tuinbouwcasino in 1890 een contract met een vaste commissionair: Frans Maas, founding father van de latere vervoersreus. Tuinders bleven echter van mening, dat ze geen eerlijke prijs voor hun Voor vervoer over korte afstanden werd de
houden om eten en drinken te krijgen voor zijn
producten kregen. Het casino besloot daarop
hondenkar gebruikt, voor grotere afstanden
baas en zichzelf. Een enkele tuinder bracht zijn
om naar Westlands voorbeeld groenten te gaan
paard en wagen. Ook met dit “snellere”
groenten zelfs met de trein naar Duitsland. Jan
veilen. Op 1 augustus 1898 gebeurde dat voor
vervoermiddel duurde het soms meer dan een
Christis (’t Menke) , bestuurslid van het casino,
het eerst; bij opbod, in de open lucht, aan wat
dag voordat men op de plaats van bestemming
vertrok begin vorige eeuw elke maandagochtend
tegenwoordig Deken van Oppensingel heet.
was. Als de paarden de Kaldenkerkerweg of
naar de Grossmarkt in Düsseldorf. Op zaterdag
Herungerberg overwonnen hadden, ging het
kwam hij terug met soms wel 1.000 Reichsmark
In 1908 werd op de hoek Sloterbeekstraat-
in een sukkeldrafje verder. Omdat er nog bijna
op zak én een grote steen in handbereik om
Rodestraat de Venlosche Veiling Vereeniging
Afbeeldingen: Links - Jan Christis, ‘t menke. Rechts
geen verkeer was, kon de voerman het zich
zich te kunnen verdedigen als iemand op
geopend. Op 3 juni 1909 werden hier de eerste
- Beginjaren van de VGV - transport met Paard en
permitteren om op de bok een dutje te doen.
het idee mocht komen om hem te beroven.
wagen.
producten verkocht, nu bij afslag. Een partij
Zijn trouwe viervoeter wist waar hij halt moest
Tijdens Jans afwezigheid ‘deden’ zijn zonen het
werd tegen een startprijs ingezet. De prijs
13
ging telkens een cent omlaag tot een van de
Eigen geld - geleend geld
kopers ‘ja’ riep. De eerste veildag werd voor 215,90 Reichsmark omgezet. De kop was eraf.
Tuinders van het eerste uur deden alles met eigen geld. Elke verdiende cent werd opnieuw in het bedrijf gestopt. Verlichte geesten beseften dat de tuinbouw zó nooit op een hoger plan kon komen. Henricus Poels, geestelijk adviseur van het casino, pleitte er daarom voor om een Boerenleenbank op te richten, een bank waar tuinders konden sparen en tegen lage rente voorschotten konden krijgen om hun bedrijf te verbeteren. Zo geschiedde, in 1902. De nieuwe bank stelde nog weinig voor. De kassier/enige werknemer, Jean Kamerbeek, opereerde vanuit zijn woonhuis aan de Oostsingel (nu Burgemeester van Rijnsingel). Omdat hij weinig in kas had, beperkte hij er zich voornamelijk toe tuinders in contact te brengen met particuliere geldschieters. Alleen tuinders die zelf wat onderpand hadden, beleende hij. De bank (sinds 1972 Rabobank geheten) groeide vervolgens uit tot huisbankier van de tuinbouwsector. Ze verstrekte kredieten bij het leven en maakte zo de enorme groei van de
De tuinders hadden er alle vertrouwen in en brachten hun waar massaal voor de klok. Handelaren konden daardoor weinig anders dan in de veilingbankjes plaatsnemen en tegen elkaar opbieden. Als ze een partij perse wilden hebben, boden ze meer geld. De tuinders profiteerden. Straelen Aan de overzijde van de grens werd met enige afgunst naar de ontwikkelingen in Venlo gekeken. In het Rijnland zaten voornamelijk
sector in de jaren vijftig/zestig mogelijk. Toen duidelijk werd dat kleinschalige (glas)tuinbouw
keuterboertjes. Zij konden slechts met moeite
weinig toekomst meer had, werd de bank strenger. Sommige tuinders zit dit nog steeds hoog.
hun broek ophouden. Enkele notabelen
Ze zeggen zich verplicht gevoeld te hebben om meer uit te breiden, dan ze van plan waren.
in Straelen trokken zich het lot van deze
De bank zou de financiering voor kleinere tuinders eerder ingetrokken dan voor grote, omdat
mensen aan. Zij vonden dat zij zich beter,
ze bij een faillissement van een grote veel meer verlies zou lijden.
net zoals de Venlose tuinders (gerdeneers), op de tuinbouw konden richten. Om boeren
Waar eerst drie positieve balansen genoeg waren om financiering te krijgen, werd nu ook
die wilden omschakelen een handje te
naar kwaliteit en visie van de tuinder gekeken. Verwachtingen hebben hier ongetwijfeld een
helpen, richtten zij in 1910 de Straelener
grote rol bij gespeeld. In het verleden bepaalde de sector grotendeels zelf of en in welke mate
Obst- und Gartenbauverrein op. Niet lang
gefinancierd werd. Toen de bank uit bedrijfseconomische motieven kritischer werd, waren veel tuinders teleurgesteld, ondanks het feit dat te lichtvaardige financiering niet in het belang van de sector zelf zou zijn geweest.
daarna kreeg Straelen in navolging van Venlo een eigen proeftuin, die moest gaan experimenteren met het telen onder glas.
Afbeelding: Tuindersgezin in Herungen aan de Beestrasse in 1945
15
Via een advertentie in de Venlosche Courant
ramen, 3.100 m2 koude kassen en 8.800 m2
werden Peter op de Laak en zijn schoonzoon
verwarmde kassen. Rond 1940 beschikte iedere
Mathias Dorssers geworven om leiding aan de
tuinder op zijn minst over een trekkas. Op den
proeftuin te geven. In buurgemeenten werden
duur konden de Duitsers de concurrentie met
groenteteeltverenigingen opgericht en er kwam
de ‘Venlose’ glasgroentetelers echter niet aan.
een koepelorganisatie: het Kreisverband Obst-
Straelen besloot er daarom – naar Hollands
und Gemüsebauvereine im Kreis Geldern. De
voorbeeld – bloementeelt bij te gaan doen.
maatregelen hadden succes. Al in de vroege
Dat bleek een schot in de spreekwoordelijke
zomer van 1914 was er voldoende aanvoer om
roos. Het gebied is inmiddels uitgegroeid tot
in Straelen een eerste groenteveiling te kunnen
het grootste tuinbouwgebied van Duitsland
houden. De toekomst voor de tuinbouw in het
met 2.000 tuinbouwbedrijven en 7.000 ha
Duitse grensland zag er zonnig uit. Maar toen
teeltgrond, waarvan 560 onder glas. De grootste
kwam … de ‘Grote Oorlog’.
veilingorganisatie van Duitsland, Landgard, heeft haar hoofdkantoor in Straelen, terwijl de
1. Een van deze pioniers was Wiel Driessen (de
grootste bloemenveiling van het land, de Veiling
Möp), die later op zou klimmen tot de upper
Rhein-Maas, in Straelen-Herongen gevestigd
ten van de Nederlandse tuinbouw. Driessen was
is. Deze veiling is voor 25 % Nederlands.
onder meer jarenlang voorzitter-directeur van
Sinds enkele jaren komt de totale ‘Venlose’
de Nederlandsche Groenten - en Fruitcentrale.
bloemenproductie er voor de klok.
2.In de ‘Grote Oorlog’ stonden de ontwikkelingen in Straelen niet helemaal stil. In 1917 beschikte de proeftuin over 2000 m2 kas en 2.500 stuks platglas. Direct na de oorlog werd een nieuwe kas van 1500 m2 gebouwd en kwam er een eerste, elektrische veilingklok. In 1928 stonden er in en rondom Straelen 13.700
17
