SBBLNH’sHL 2013
VOORTGANG VLEERMUISKASTENPROJECT IN DE KOP VAN NOORD HOLLAND, IN TERREINEN VAN STAATSBOSBEHEER, DE STICHTING LANDSCHAP NOORD-HOLLAND, GEMEENTE DEN HELDER EN VERENIGING ‘S HEERENLOO. RESULTATEN OVER 2013. Het ophangen van vleermuiskasten mag zich in een nog steeds toenemende populariteit verheugen. Mits goed aangepakt levert het dan ook snel veel gegevens op. Dit jaar is de aandacht vooral uitgegaan naar het Robbenoordbos en Dijkgatsbos (Sbb). Deze voorkeur heeft te maken met de grote belangstelling voor de meervleermuis (Myotis dascneme). De ervaring heeft geleerd dat op deze beide locaties permanent meerdere dieren van deze soort aangetroffen worden. Het voorkomen van de meervleermuis houdt direct verband met het landschap zoals we dat nog vinden in Noord- en Zuid Holland, Friesland en Groningen; weidse open gebieden met grote waterwegen en meren. Daarbij komt dat het Robbenoordbos en het Dijkgatsbos direct langs de belangrijke migratieroute via de Afsluitdijk liggen. Hoewel de meervleermuis als jachtgebied deze open omgeving prefereert, kiezen ze als (kraam) verblijfplaats gebouwen uit. De soort is erg kwetsbaar omdat deze kraamverblijven zich vaak in particuliere woonhuizen uit de jaren 60 – 80 bevinden. In de spouwmuren van deze huizen kunnen kolonies van enkele tientallen tot een paar honderd meervleermuizen worden gevonden. Niet iedereen is hier even enthousiast over; het gebeurt met enige regelmatigheid dat de toegang tot deze verblijfplaatsen dicht wordt gemaakt waardoor in het ergste geval, een grote groep vleermuizen wordt ingesloten of de ruimte niet meer kan binnengaan. In deze tijd wordt spouwmuurisolatie van oudere huizen i.v.m. de steeds stijgende brandstofprijzen sterk gepromoot. Meestal liggen de verblijfplaatsen niet in beschermde natuurgebieden, het is daarom van groot belang dat deze ruimten bekend zijn, zodat in goed overleg met bewoners en andere gebruikers tot een goed beheer gekomen kan worden. Als paarplaats worden juist weer kleine bosjes opgezocht, waar ze indien aanwezig, graag gebruik maken van vleermuiskasten.
1
SBBLNH’sHL 2013
Robbenoordbos (Staatsbosbeheer) De dertig platte houten vleermuiskasten (model Boshamer) zijn ook dit jaar weer een aantal keren gecontroleerd en onderhouden. Ondanks het gebruik van duurzaam hout (22 mm watervast verlijmd Okumé) blijken deze kasten toch nog wel onderhoudsgevoelig. Om een langjarige vergelijking te kunnen maken zijn op 16 juni 2013 langs het fietspad in noordelijke richting twee platte houtbetonnen Schwegler 1FF vleermuiskasten opgehangen. Qua uiterlijk en binnenruimte benaderen ze de houten kasten nog het meest. Ook zijn er drie Schwegler 2Fn kasten langs dit fietspad opgehangen, zodat het totale aantal vleermuiskasten in het Robbenoordbos nu 35 Vivara vleermuiskast. Foto: Vivara bedraagt. De platte Vivarakasten hebben wél als groot nadeel dat de voorkant vanaf de bovenzijde opent; de vleermuizen zijn al gevlogen voordat ze bekeken kunnen worden. Hoogtepunt in het aantal waarnemingen was op 30 augustus 64 ruige dwergvleermuizen werden aangetroffen; opvallend was het grote aantal van 33 subadulte dieren. Deze vleermuizen zijn afgelopen zomer geboren en hebben voor het eerst de complete afstand tussen hun zomerverblijf (ergens in de Baltische staten) en Nederland afgelegd. Op 20 september is nog eens gekeken of er duidelijkheid kan komen in de piek van de paartijd van meervleermuizen. Hypothese is dat de paargezelschappen van deze soort eind augustus en begin september het meest actief zijn. Verwacht werd dat slechts enkele, solitaire meervleermuizen zouden worden waargenomen. Groot was dan ook de verrassing dat er in het Robbenoordbos drie vrouwtjes werden aangetroffen. Tijdens de storm op 28 oktober 2013 zijn er een aantal vleermuiskasten beschadigd geraakt. Ondertussen zijn deze kasten op 3 januari 2014 gerepareerd of vervangen.
2
SBBLNH’sHL 2013
Dijkgatsbos (Staatsbosbeheer) De op 12 februari 2010 opgehangen kasten in het Dijkgatsbos zijn erg goed aangeslagen. In het Dijkgatsbos (Wieringermeer) hingen tot nu toe veertig platte vleermuiskasten (Model Boshamer). De ‘even’ genummerde platte kasten zijn in het weekeinde van 14 – 16 juni 2013 vervangen door twintig Schwegler 2 FN kasten. Alle kasten zijn ingemeten met GPS. Hoewel er de laatste jaren landelijk veel ervaring met het gebruik van vleermuiskasten is opgedaan, is nog niet altijd duidelijk aan welk type de verschillende soorten de voorkeur aan geven. Van ruige dwerg vleermuizen, een belangrijke soort in de Kop van Noord-Holland, wordt aangenomen dat ze de voorkeur geven aan platte houten kasten. Ook van grootoren is bekend dat ze graag van de platte kasten gebruik maken. Daarentegen worden elders in het land ook grote clusters in ronde houtbetonnen kasten gevonden. Gezien de soortenrijkdom in het Dijkgatsbos is het idee opgevat beide typen kasten met elkaar te gaan vergelijken. Het grootste aantal dieren werd ook hier op 30 augustus aangetroffen. Er zijn 35 dieren gehanteerd, niet meegeteld is het grote aantal van 13 ontsnapte ruige dwergvleermuizen. Deze controle werd later op de dag bij vrij warm weer uitgevoerd met als gevolg dat de vleermuizen erg actief waren. Er werd één vrouwtje meervleermuis gevangen. Op 20 september werden er verspreid over vijf kasten elf meervleermuizen gevonden. Het lijkt er op dat deze soort geen bijzondere voorkeur heeft voor eigenbouw platte houtenkasten of Schwegler 2 Fn kasten. Tijdens de storm op 28 oktober is er in het Dijkgatsbos behoorlijke schade ontstaan aan bomen; ook enkele bomen met vleermuiskasten zijn omgewaaid. Ook hier zijn de beschadigde kasten gerepareerd of vervangen en opnieuw ophangen op 3 januari 2014.
Globale migratieroutes meervleermuis (Kaart A-J Haarsma)
3
SBBLNH’sHL 2013
Paardenweitje (Staatsbosbeheer) De kasten langs het Paardenweitje in Schoorl zijn een zestal keren bekeken door Leon Kelder In juni zijn er zes platte houten kasten opgehangen; er hangen er nu tien van model Boshamer. In totaal werden er negen ruige dwergvleermuizen, twee gewone dwergvleermuizen, en drie Rosse vleermuizen gevonden. In de kapschuur werden tijdens bezoeken van Hans Genet (Sbb) weer diverse keren gewone grootoorvleermuizen gezien. Op 27 en 29 april hingen er tien dieren, op 1 mei was de groep gevlogen. Op 20 mei hing er één dier. Leuke plek dus, maar deze waarnemingen laten wél zien hoe gemakkelijk kolonies van locatie wisselen. Zolang deze wisselingen niet door verstoring veroorzaakt worden is er natuurlijk niets aan de hand, maar is dit natuurlijk gedrag.
Rosse vleermuis in kast langs het Paardenweitje. (Foto: Leon Kelder)
Eendenkooi Callantsoog (Staatsbosbeheer) De 25 platte houten kasten zijn dit seizoen één keer gecontroleerd op de aanwezigheid van vleermuizen en bekeken op hun technische staat. Waar nodig zijn kleine reparaties uitgevoerd.
Zanddepot aan de Grootslagweg Andijk (Staatsbosbeheer) Het voormalig zanddepot van Staatsbosbeheer in Polder het Grootslag ten zuiden van Andijk ligt midden in een kerngebied voor de meervleermuis. De afgelopen 10 jaar hebben hier al verschillende vleermuiskasten gehangen; afdankertjes uit het Robbenoordbos en een tiental Schwegler 2 Fn kasten. Enkele incidenteel uitgevoerde controles toonden de afgelopen jaren aan dat het bos door meervleermuizen gebruikt werd als paargebied. Besloten is daarom het aantal vleermuiskasten uit te breiden
4
SBBLNH’sHL 2013
naar 25 houtbetonnen vleermuiskasten van het type Schwegler 2 Fn. Er zijn dit jaar vier controlerondes gelopen door Anne Jifke Haarsma; op 15 augustus resulteerde dit in de vondst van een paargroepje in een Schwegler 2 Fn kast. Het grootste aantal vleermuizen werd gevonden op 20 september toen verdeeld Meervleermuizen worden één voor één bekeken (Foto Jan Boshamer) over vijf kasten acht ruige dwergvleermuizen werd waargenomen. In Noord-Holland is de meervleermuis niet zeldzaam. In een straal van dertig kilometer rondom Andijk liggen meerdere kraamverblijfplaatsen van deze soort. Helaas is de exacte ligging niet van al die verblijfplaatsen bekend. In het weekeinde van 14 tm 16 juni 2013 is met een groep enthousiaste vleermuisliefhebbers gepoogd een aantal van deze kraamkamers op te sporen, door in avond vliegroute vanuit een kolonie te zoeken en in de ochtend een aantal van de meest kansrijke dorpen te doorzoeken op zwermende groepen. Eén voorheen bekende kolonie in een huis aan de Simon Koopmanstraat in Andijk bleek niet meer aanwezig in het huis waarin de kolonie meerdere jaren aangetroffen was. Wel bleek in een straal van 100 meter een ander huis een kleine groep meervleermuizen te huisvesten. Op 14 juni 2013 is tijdens dit zelfde kampje onder leiding van A-J. Haarsma met mistnetten onder de brug bij de Groote Vliet / Ariënstocht, (Sbb) tegen de nieuwbouw van Andijk gevangen. Het water onder deze
Netjes wachten op je beurt. (Foto: Jan Boshamer)
5
SBBLNH’sHL 2013
brug bleek een belangrijke vliegroute te zijn; er werden 23 meervleermuizen, één ruige dwergvleermuis en één watervleermuis gevangen. De IJsselmeerkust van West Friesland lijkt voor de meervleermuis wel zó belangrijk te zijn dat het de moeite waard kan zijn langs de Groote Vliet richting Medemblik nog een aantal clusters met kasten op te hangen. Het is aannemelijk dat deze kasten snel door meervleermuizen gevonden worden waarmee een aantal lege plekken tussen het Dijkgatsbos en Andijk opgevuld kunnen worden.
’t Wildrijk St. Maartensvlotbrug (LNH) In ’t Wildrijk zijn dit jaar twee controles uitgevoerd. Eén op 8 maart tijdens een kortstondige opleving van het voorjaar en één op21 september. De veertig platte houten kasten worden nog steeds goed bezocht door ruige dwergvleermuizen; er werden 14 dieren gevonden. Tijdens publieksexcursies werden steeds veel ruige dwergvleermuizen gezien en gehoord tijdens de start bij de werkschuur. Ook verschenen er beide avonden een drietal laatvliegers. Het verschil in grootte en geluid was voor iedereen prachtig te zien en te horen. Op beide avonden werden aan de noordoost kant van het bos enkele foeragerende rosse vleermuizen gehoord. Dit is vooral leuk omdat deze soort sporadisch in de kasten van ’t Wildrijk wordt gevonden. Carola van den Tempel heeft op 22 augustus een baltsende rosse vleermuis in het ingangsgebied van het bos gehoord.
Eendenkooi ’t Zand (LNH) Het aantal aangetroffen vleermuizen blijft vrij laag. Tijdens excursies worden gedurende de zomermaanden steeds ruige dwergvleermuizen gehoord en gezien. Boven de kooiplas jagen steeds wel enkele watervleermuizen. Verschillende keren worden in het donkere deel van het kooibos aan de noordkant myotisachtige geluiden gehoord; waarschijnlijk watervleermuizen afkomstig uit een holle boom, maar het zouden ook heel goed meervleermuizen of grootoren kunnen zijn.
Mariëndal (Gemeente Den Helder / LNH) Tijdens twee controlerondes zijn er ook dit jaar geen vleermuizen (of sporen daarvan) in de kasten aangetroffen.
Kerkhoflaan (Gemeente Den Helder) In deze 10 kasten zijn ook dit seizoen nog geen vleermuizen gevonden.
Timorpark (Gemeente Den Helder) Bij de oplevering van het wooncomplex Lyceumhof aan de Borneolaan, naast het Timorpark in Den Helder, zijn 15 houtbetonnen Schwegler Fn2 kasten opgehangen. Deze kasten vormen een aanvulling op de 10 platte Schwegler 1 FF kasten die er al hingen als compensatie voor het verloren gaan van bomen bij de bouw van het complex. We hebben nog niet gekeken of de nieuwe kasten al iets opgeleverd hebben. Op zich is de
6
SBBLNH’sHL 2013
locatie kansrijk, begin jaren 90 hebben er platte houten kasten gehangen waarin met enige regelmaat ruige dwergvleermuizen werden gevonden. Tijdens de storm op 28 oktober zijn er enkele bomen beschadigd; in de weken hierna is er groot onderhoud uitgevoerd waarbij enkele kasten verhangen moesten worden.
Noorderhaven (Vereniging ’s Heerenloo) Tijdens het zomerseizoen zijn er op Noorderhaven twee controles gehouden. Op 15 juni werd een oud geringd mannetje (Als volwassen dier geringd op 28 maart 2008) in kast 11 gevonden, op 28 augustus had dit zelfde mannetje in kast 10 twee volwassen vrouwtjes bij zich. Op 28 augustus werd een mooie bezetting geconstateerd; in totaal werden 33 vleermuizen geteld, waarvan twee vrouwtjes meervleermuizen in kast 29
Dankwoord Iedereen ook dit jaar weer hartelijk bedankt voor alle medewerking, voor het verstrekken van materiaal, Beschermd wonen voor cliënten en ontheffingen, gezelligheid en koffie: vleermuizen. (Foto: Jan Boshamer) Zonder Gerrit Makelaar zou het hele vleermuiskastenproject niet uit te voeren zijn, bedankt voor het maken en repareren van ondertussen enkele honderden kasten en natuurlijk het steeds weer samen uitvoeren van de controles. Staatsbosbeheer Regio West, Beheereenheid De Kop Nathan Krab (Beheerder), Leon Kelder (Boswachter Inventarisatie, Monitoring en Natuuradvies), Frans Erinkveld (Boswachter), H. Genet (Medewerker beheer) Henk Stroomer (Hoofd terreinbeheer Noorderhaven ‘s Heerenloo) worden bedankt de facilitering van het hele project en gastvrijheid in hun terreinen. Hopelijk kan ik komend seizoen weer op iedereen rekenen! LITERATUUR BOSHAMER, J.P.C. & P.H.C. LINA. 1999 Paargezelschappen van de meervleermuis (Myotis dasycneme) in vleermuis- en vogelkasten. Lutra 41: 33 – 42. DIETZ, C. & O. VON HELVERSEN, 2004. Illustrated identification key to the bats of Europe. Tuebingen & Erlangen. Digitale publicatie.
7
SBBLNH’sHL 2013 DIETZ, C. & O. VON HELVERSEN, 2006. Handbuch der Fledermäuse Europas und Nordwestafrikas. Franckh-Kosmos Verlags GmbH & Co. KG, Stuttgart. HAARSMA, A-J. & P.T. TWISK, 2013. Hoe beschermen we de meervleermuis? Zoogdier 24-4:13-15. KORSTEN, E., DEKKER, J., & J. REGELINK, 2013 Het succes van vleermuiskasten. Zoogdier 24-1:14-17.
Den Helder, januari 2014 J.P.C. Boshamer Vogelzand 4250 1788 MP Den Helder tel. 0223 645648 E-mail:
[email protected]
8
