De geschiedenis op haar kop?!

gelaarsd, gespoord en geletterd

De geschiedenis op haar kop?! handleiding voor de leerkracht Nora Bogaert . Lieve Verheyden

project ‘de geschiedenis op haar kop?!’ Gestelde kwestie: Klopt de bewering dat de Chinezen 70 jaar voor Columbus Amerika hebben ontdekt en in kaart gebracht? Kloppen de andere uitspraken in het krantenartikel? Product: samenvattende rapportage (in de vorm van een nieuw artikel) van beschikbare informatie in verband met de uitspraken in het gelezen krantenartikel Aangeraden aantal lesuren: 5 tot 6

overzicht van de taken instapactiviteit

1 Kennismaking met een nieuwe theorie (via een kort dagbladartikel) over:

les 1

• een recent opgedoken wereldkaart die de ontdekking van Amerika door de Chinese admiraal Zheng He, meer dan 70 jaar voor Columbus, zou staven, • het verband ervan met de theorie Gavin Menzies, voormalig lid van de Britse marine, • een verwijzing naar nog eerdere ontdekkingen van Amerika door anderen. 2 In het krantenartikel wordt veel gezegd maar er wordt ook veel ongezegd gelaten. Waarover weten de leerlingen al iets (en wat)? Waarover zouden ze meer willen weten? Welke vragen roept het bij hen op? 3 Keuze/verdeling van de thema’s en vorming van drietallen met een zelfde keuze kernactiviteit lessen 2 en 3

les 4 les 5 / 6

1 Informatieverwerving en -verwerking rond de volgende thema’s a. De reizen van Zheng He en de mogelijke Chinese ontdekking van Amerika b. Andere ontdekkers voor Columbus: de Paleo-Indianen c. Andere ontdekkers voor Columbus: de Vikingen, op zoek naar land om zich te vestigen; de Portugezen, in opdracht van hun koning; Engelse koopmannen, op zoek naar producten en afzetmarkten d. Gavin Menzies en zijn theorie e. De authenticiteit van de Chinese wereldkaart 2 Herwerking van het dagbladartikel: toevoeging van informatie over de verschillende thema’s

afsluiting les 5 / 6

Terugblik op schrijfproduct/-proces Reflectie over de belangrijke kenmerken van een goede samenvatting

overzicht van de nagestreefde academische geletterdheidsdoelen • • • •

structurerend lezen van informatieve teksten bestemd voor een volwassen publiek (et 15 graad 2) structurerend schrijven van informatieve teksten bestemd voor leeftijdgenoten (et 19 graad 3) beoordelend lezen van studieteksten en van informatieve teksten bestemd voor een volwassen publiek (et 13 en 14) reflecteren over inhoud en vorm van een schrijfproduct : een samenvatting (et 22 graad 3)

2 centrum voor taal en onderwijs (ku leuven): gelaarsd, gespoord en geletterd. de geschiedenis op haar kop?!

1. instap Omschrijving De leerlingen krijgen een dagbladartikel te lezen (of het wordt hen door de leerkracht voorgelezen) waarin het verhaal wordt gedaan van een recent ontdekte Chinese wereldkaart en waarin de kwestie van de ontdekking van Amerika aan de orde wordt gesteld. Ze geven aan welke verschillende aspecten met betrekking tot de ontdekking van Amerika in het artikel worden aangeraakt, over welke daarvan ze al iets weten en over welke ze meer willen te weten komen. Op basis hiervan worden ze gegroepeerd. Doelstellingen • structurerend lezen van een informatieve tekst • structurerend schrijven van een informatieve tekst Werkvormen • klassikaal gesprek • individueel zelfstandig werken • samenwerking in duo’s Materiaal • krantenartikel voor alle leerlingen • brontekst A voor alle leerlingen (huistaak) Lesverloop Introductie 1. Activeer de voorkennis en motiveer de leerlingen voor de opdracht Wat antwoordt men doorgaans op de vraag wie Amerika heeft ontdekt? Zijn jullie het daar mee eens? Kondig aan dat in het dagbladartikel dat je de klas gaat voorleggen iemand die vraag heel anders beantwoordt. Deel het artikel uit (of lees het zelf voor vooraleer je het uitdeelt). 2. Formuleer de instructie voor de opdracht Vorm duo’s. Geef aan dat de leerlingen de tekst individueel moeten lezen, maar dat ze nadien met elkaar moeten overleggen over de volgende vragen: 1. Welke onderwerpen worden er aangeraakt in het artikel? 2. Zijn er onderwerpen die in het artikel ter sprake komen waarover we iets weten? 3. Waarover weten we niets? 4. Waarover zouden we wat meer willen te weten komen? Uitvoering Circuleer en observeer de gesprekken. Ondersteun waar nodig: bij slecht begrip van de opdracht, bij on voldoende diepgang, bij talige struikelblokken, ... Stel vragen die het denken van de leerlingen activeren en hen op weg zetten naar de oplossing van hun probleem: • Wat is het probleem? Wat gaat er niet? • Wat moet je precies doen? • Is er iets wat je niet begrijpt? Wat zou dat kunnen betekenen? Staat er iets in de tekst dat je kan helpen? ... Staat hier niet dat ...? • Wat kan je doen om de betekenis van ‘...’ te weten te komen? • Kan je iets vinden in de tekst dat jullie helpt ... ? Lees even door/Kijk even terug. Vinden jullie een aanwijzing? • Werken je een ander woord in ‘...’?


Afronding • Ga met de klas in gesprek over hun reacties op de 4 vragen. Breng het lijstje thema’s (vraag 1) op het bord aan. Geef aan dat het de bedoeling is dat iedereen een thema kiest waarover hij/zij meer te weten wil komen en er gedurende twee tot drie lessen mee aan de slag gaat. Aan de slag gaan betekent in eerste instantie informatie lezen over het thema. Dat gebeurt niet individueel, maar in kleine groepjes. Later zullen de groepjes ook nog samen iets moeten schrijven. Die uitleg komt later. • Geef aan dat brontekst A (d.i. De reizen van Zheng He) als huistaak moet worden meegenomen, liefst tegen de volgende les, maar het kan ook nog tegen de les nadien. • Laat de leerlingen aangeven welk thema hun voorkeur heeft en stel de groepjes overeenkomstig hiermee samen.

Opmerking: Als niet alle thema’s worden opgenomen probeer dan wat invloed uit te oefenen op de keuze, zodat alle thema’s worden gedekt. Dat is nodig om de tweede kernactiviteit (het schrijven van een artikel in het bijgeleverde schrijfkader) te kunnen uitvoeren.

• Deel brontekst A uit. De tijd die nog rest van het eerste lesuur kunnen de leerlingen besteden aan een eerste kennismaking met de tekst. • Vorm drietallen van leerlingen met een zelfde interesse, die meteen aan het begin van de volgende les bij elkaar gaan zitten.

2. kern Omschrijving • De leerlingen gaan in de gevormde drietallen aan het werk met de bronteksten over hun thema. Ze voeren de opdrachten uit die op een werkblad worden gegeven. (opdracht 1) • Vervolgens lezen en verwerken alle drietallen de brontekst over de authenticiteit van de Liu-Gang-kaart. De uitvoering van deze opdracht wordt door de leerkracht geobserveerd aan de hand van een kijkwijzer. (opdracht 2) • Nadien schrijven de drietallen de informatie uit hun opdrachten 1 en 2 in het daartoe bestemde schrijfkader, onder de vorm van steekwoorden. Op basis hiervan herschrijven ze vervolgens de verworven informatie op samenhangende wijze. Tot slot maken de leerlingen een sterkte-zwakte-analyse van hun individueel presteren en van hun samenwerking in het drietal. (opdracht 3) Doelstellingen opdracht 1

• structurerend lezen van informatieve teksten

opdracht 2

• structurerend lezen van informatieve teksten • structurerend schrijven van informatieve teksten

opdracht 3

• structurerend schrijven van informatieve teksten • beoordelend lezen van informatieve teksten

Werkvormen • klassikaal gesprek • individueel zelfstandig werken • samenwerking in drietallen


Materiaal

opdracht 1

• de bronteksten B, C, D (in overeenstemming met het aantal leerlingen dat voor de respectieve thema’s heeft gekozen) Opmerking: Na afloop van deze opdracht of aan het einde van het project kan je de hele klas alle bronteksten bezorgen • werkblad voor alle drietallen • schrijfkader voor alle drietallen (Opdrachten en werkbladen p. 9, 10 en 11) op papier

opdracht 2

• brontekst E • kijkwijzer voor de leerkracht • schrijfkader bij het onderdeel Liu-Gang (Opdrachten en Werkbladen p. 14)

opdracht 3

• schrijfkader (Opdrachten en werkbladen p. 12 e.v.), op papier of in digitale vorm

Lesverloop

opdracht 1 Introductie Geef de instructie voor de opdracht • Leg op de tafel van elk drietal 3 exemplaren van de brontekstbundel klaar die bij hun keuzethema hoort. Zorg ervoor dat ze die niet inkijken voor je de opdracht hebt uitgelegd. Vertel dat alle brontekstbundels uit 3 documenten bestaan, het ene al wat langer dan het andere. • Geef aan elke leerling het opdrachtenblad (op p. 9) en aan elk drietal 1 exemplaar van het werkblad (op p. 10-11): ze moeten de opdrachten die hierop staan samen uitvoeren nadat ze eerst individueel hebben gewerkt. Maak duidelijk dat ze het werk moeten verdelen: elk lid van het drietal neemt 1 deel van de bron tekst voor zijn rekening. Elk deel wordt met een eigen nummer (1-2-3) benoemd. Geef aan dat in elk drietal één van de leerlingen zich verantwoordelijk moet stellen voor de goede gang van de keuze en van het verder verloop van de opdracht. • Geef aan dat kader 1 van het opdrachtenblad betrekking heeft op het individuele deel van de opdracht. Geef aan dat kader 2 betrekking heeft op het gezamenlijke deel van de opdracht. Wijs op de tijd die aan elke opdracht mag worden besteed. • Zet de drietallen aan het werk. Uitvoering Circuleer en kom tussen waar nodig om het proces van samenwerking in goede banen te leiden. Grijp in als blijkt dat leerlingen vastlopen doordat ze niet begrijpen wat van hen wordt verwacht of bepaalde delen van de tekst niet verstaan. Activeer het denken van de leerlingen door vragen te stellen: • Wat is het probleem? Wat gaat er niet? • Wat moet je precies doen? • Is er iets wat je niet begrijpt? Wat zou dat kunnen betekenen? Staat er niets in de tekst dat je kan helpen? ... Staat hier niet dat ...? • Wat kan je doen om de betekenis van ‘...’ te weten te komen? • Kan je iets vinden in de tekst dat jullie helpt … ? Lees even door/Kijk even terug. Vinden jullie een aanwijzing? • Herken je een ander woord in ‘...’?


Afronding Geef aan elk drietal een exemplaar van het schrijfkader. Geef hen de opdracht hierin de informatie waarover ze nu beschikken in korte bewoordingen (losse zinnen, steekwoorden) in te vullen in het kader waar ze thuishoort, d.i. aansluitend op het stuk dagbladartikel dat over hun keuzethema handelt. Herinner hen aan de huistaak die ze hebben gekregen (brontekst A doornemen). De informatie uit die tekst komt de leerlingen van pas in het vervolg van dit project. Kondig aan dat dit al geldt voor de komende op dracht, waarbij ze zelfstandig aan de slag zullen gaan met een tekst en waarbij jij hen zal observeren.

opdracht 2 Introductie 1. Activeer de aanwezige voorkennis Blik kort terug op wat de leerlingen doorheen de verschillende opdrachten tot nu toe te weten zijn gekomen over de ontdekking van Amerika. Er is gezamenlijke kennis (over de reizen van admiraal Zheng He) en er is de kennis die verschilt over de drietallen (de eerste bewoners van Amerika; het aandeel van Vikingen, Portugezen en Engelsen; de theorie van Menzies). Zorg dat die laatste kennis voldoende duidelijk overkomt, en beperk dus de uitleg tot het essentiële. 2. Motiveer de leerlingen voor de opdracht Geef aan dat nog één belangrijk deel van de kwestie tot nu toe niet aan de orde is gesteld: de kaart van Liu-Gang. Wat zegt het krantenartikel daarover ook alweer? Er blijkt inderdaad veel tegenwind te zijn. Veel historici hebben hun twijfels bij de authenticiteit van de kaart en menen dat het om een vervalsing gaat. In de volgende opdracht kunnen jullie zelf nagaan of ze gelijk hebben. 3. Geef de instructie voor de opdracht Leg uit dat in deze opdracht iedereen de drie delen van de brontekst leest, maar in afstemming op elkaar. D.w.z.: 1. Deel 1 (p. 50-51) • individueel lezen en de individuele opdracht uitvoeren (p. 51, opdracht 1); • het gezamenlijke deel van de opdracht bij document 1 uitvoeren (p. 51, opdracht 2 en 3); 2. Deel 2 (p. 52-56) • individueel lezen en de individuele opdrachten (p. 56, opdracht 1 en 2) uitvoeren • de gezamenlijke opdrachten (p. 56, opdracht 3); 3. Deel 3 (p. 57-58) • individueel lezen en de individuele opdrachten (p. 58, opdracht 1 en 2) uitvoeren • de gezamenlijke opdrachten (p. 58, opdracht 3 en 4); Uitvoering Circuleer en kom alleen tussen indien de drietallen niet wijs raken uit de werkwijze die ze moeten volgen. Het verwerken van de informatie moet je in deze opdracht helemaal in handen van de leerlingen geven. Als de drietallen goed en wel van start zijn gegaan, breng je hen geregeld een bezoek. Bekijk wat ze individueel hebben genoteerd in de tussengevoegde kaders en observeer hun onderlinge communicatie. Gebruik hierbij de observatiewijzer. Afronding Koppel terug met de hele klas: • Geef aan elk van de drietallen het stuk schrijfkader dat hoort bij het onderwerp Liu-Gang-kaart. • Wat zijn de leerlingen te weten gekomen over de kaart van Liu-Gang? Bevraag de hele klas kort en noteer de belangrijke gegevens in steekwoorden op het bord. • Laat in elk drietal één van de leerlingen die steekwoorden overnemen in het uitgedeelde schrijfkader.


opdracht 3 Introductie 1. Motiveer de leerlingen Als ze binnenkort doorstromen naar het hoger onderwijs zullen de leerlingen vaak in situaties terecht komen waarin ze informatie moeten verwerken in een eigen tekst: een samenvatting maken van een wetenschappelijk artikel of van een hoofdstuk in een leerboek, een werkstuk maken over een bepaald onderwerp. Daarvoor zullen ze informatie uit verschillende bronnen bij elkaar moeten brengen in een samenhangende tekst. Dat is geen gemakkelijke karwei. Door opdrachten als die van de afgelopen lessen worden ze voorbereid op die moeilijke karwei. Met de volgende opdracht zetten ze nog een verdere stap in die voorbereiding: er wordt van hen gevraagd om de informatie die ze hebben opgedaan weer te geven in een beknopte maar voor iedereen begrijpelijke vorm. 2. Geef de instructie voor de opdracht Geef de drietallen een nieuw exemplaar van het schrijfkader of bezorg het hen in digitale vorm. Wat ze eerder in losse zinnen/steekwoorden hebben opgeschreven, moeten ze nu verwoorden in een samenhangende tekst. De tekst is bedoeld voor lezers van hun eigen leeftijd die met de ontdekking van Amerika enkel de klassieke namen (Columbus, Vespucci) associëren en de andere verhalen niet kennen. Uitvoering Ondersteun de uitvoering van de opdracht: breng bezoekjes aan de drietallen en kijk naar hun tekst met de bril van de onwetende en nieuwsgierige lezer: d.w.z. begrijp je wat ze schrijven zonder al te veel welwillendheid? Dit begrijp ik niet goed... Wat bedoelen jullie daarmee? Kijk nog niet naar de vormcorrectheid. Dat aspect komt later aan de orde. Verzamel een aantal goede en slechte voorbeelden die je in de volgende fase (Afsluiting) kan gebruiken als voer voor reflectie: (on)voldoende compactheid, (gebrek aan) structuur en samenhang, (on)gepast register, ... Afronding Laat de drietallen hun tekst uitwisselen met een drietal dat hetzelfde thema heeft uitgewerkt, en ga dan meteen door naar de AFSLUITING.

3. afsluiting Omschrijving De leerlingen vergelijken hun schrijfproduct met dat van anderen, naar inhoud en verwoording. Ze komen tot een aantal besluiten over de criteria waaraan een samenvatting moet voldoen en passen die toe op de eigen samenvatting. Ze blikken terug op het project en de opbrengsten ervan en doen uitspraken over de eigen sterktes en zwaktes met betrekking tot de beoefende lees- en schrijfvaardigheid. Doelstellingen • reflecteren over inhoud en vorm van een schrijfproduct : een samenvatting • reflecteren over de eigen lees- en schrijfvaardigheid Werkvormen • klassikaal gesprek • zelfstandig werken in drietallen • zelfstandig individueel werken Materiaal • de eigen samenvattingen van de drietallen • zelfbeoordelingsdocument voor de leerlingen


Lesverloop Introductie Laat de drietallen op zoek gaan naar overeenkomsten en verschillen met de eigen tekst op het niveau van de inhoud. Kunnen ze op dat vlak iets leren van het andere drietal? Geef hen dezelfde opdracht met betrekking tot de verwoording. Uitvoering • Wat hebben de leerlingen geleerd uit de vergelijking van de inhoud? Wat maakt de ene samenvatting goed, en een andere minder goed? Kom tot het besluit dat op inhoudelijk vlak de samenvatting pas goed is als ze alle onmisbare informatie bevat, maar niet op details ingaat en als ze de verbanden tussen belangrijke gegevens niet achterwege laat. Laat de drietallen nagaan of dat het geval is voor hun eigen tekst. Welke correcties (weglatingen, toevoegingen) zouden ze kunnen aanbrengen op inhoudelijk vlak? Wat voor kwaliteiten moet een samenvatting verder ook nog hebben? Kom tot het vormelijk aspect: o.m. compact verwoorden, maar de helderheid van de formulering wel bewaken; taalcorrectheid als de tekst voor iemand anders is bestemd (taalfouten tasten soms de welwillendheid van de lezer aan); formeel register. Laat opnieuw elk drietal nagaan hoe het met dit aspect is gesteld in hun eigen tekst. Welke correcties moeten ze zeker aanbrengen? • Laat de leerlingen reageren/reflecteren op de goede en slechte voorbeelden die je in vorige fase hebt verzameld. Afronding Sluit af met de vraag naar mogelijke ‘opbrengsten’ van het project. • Zijn de leerlingen te weten gekomen wat ze wilden weten over het onderwerp? Wat zullen ze onthouden? Wat vinden ze belangrijk om te weten? • Wat hebben ze geleerd met betrekking tot informatie verwerken en samenvattingen schrijven? Wat is/ zijn de belangrijkste tip(s) die ieder voor zichzelf formuleert? Laat hen dit opschrijven in het zelfbeoordelingsdocument dat je hen geeft. Geef de opdracht tot het individueel herschrijven van de samenvatting (eventueel als huiswerk) en laat hen de gereviseerde versie inleveren.

Geraadpleegde bronnen Menzies, G. 92002), 1421. The year China discovered America. London: Bantam Press. en.wikipedia.org/wiki/Gavin_Menzies en.wikipedia.org/wiki/Zheng_He en.wikipedia.org/wiki/Ming_Dynasty en.wikipedia.org/wiki/Matteo_Ricci en.wikipedia.org/wiki/Gerardus_Mercator http://www.amerikanistiek.org/indexnl.htm; ga naar ‘Waldseemüller en de geboorte van Amerika’ Bekijk de oude landkaarten op http://www.gavin.menzies.net/china http://www.lib.umn.edu/bell ; ga naar ’Collections’ en dan naar ‘Historical maps’ en naar ’Maps and mapmakers’


werkbladen bij bronteksten b, c en d • opdracht 1

1. Individueel gedeelte: wat staat in je eigen document? • Lees je eigen document. Doe dat op een grondige manier. Je zult in de volgende fase moeten vertellen welke belangrijke informatie over jullie thema in jouw document te vinden is. • Je mag in je eigen document die informatie onderstrepen of aanstrepen met een fluostift en/of je mag geheugensteuntjes opschrijven in de marge. Je mag ook korte notities op papier zetten. • Neem voldoende voorzorgsmaatregelen om aan je groepsgenoten een duidelijke uitleg te kunnen geven en op hun eventuele vragen te kunnen antwoorden. • Zorg dat je dit deel van de opdracht klaar krijgt in 10 minuten.

2. Gezamenlijk gedeelte: Leg de belangrijke informatie uit jullie documenten samen • Beurtelings informeren jullie elkaar over het eigen document, in de volgorde van de documenten. • De lezer van document 2 neemt korte notities tijdens de toelichting door de lezer van document 1; de lezer van document 3 neemt korte notities tijdens de toelichting door de lezer van document 2; de lezer van document 1 neemt korte notities tijdens de toelichting door de lezer van document 3. • Die notities dienen als geheugensteuntje voor een later moment. Je hoeft hier geen volzinnen te gebruiken, steekwoorden zijn in principe voldoende. • Schrijf de notities in de kaders op het volgende blad. • Zorg dat je dit deel van de opdracht klaar krijgt in 30 minuten.



notities bij deel 1

notities bij deel 2



notities bij deel 3


schrijfkader bij opdrachten 2 en 3 Christoffel Columbus ontdekte Amerika in 1492. Zo staat het in de geschiedenisboeken. Een achttiendeeeuwse kaart die tot voor kort onbekend was, zou wel eens een heel ander licht op de geschiedenis van de ontdekkingsreizen kunnen werpen. De wereldkaart dateert uit 1763 maar zou een kopie zijn van een kaart uit 1418. De kaart is eigendom van Liu Gang, een gepassioneerd verzamelaar van kaarten uit Shangai. Hij kocht ze in 2001 voor amper 450 euro. Gang besefte de mogelijke historische waarde van zijn kaart plots toen hij vorige herfst toevallig een boek las van de Britse amateurhistoricus Gavin Menzies: ‘1421: Het jaar waarin China de wereld ontdekte’. Opdracht: Schrijf hierin wat Menzies’ theorie is over de ontdekking van Amerika en waarop hij zijn theorie baseert.


schrijfkader bij opdrachten 2 en 3 Menzies, een voormalig lid van de Britse marine, beweert dat de oorspronkelijke kaart het werk is van de islamitische Chinese admiraal Zheng He, die tussen 1405 en 1435 met zijn enorme vloot over de wereldzeeën zwierf. Opdracht: Schrijf hierin het verhaal van de reizen van Zheng He.


schrijfkader bij opdrachten 2 en 3 Menzies kreeg met zijn theorie over de Chinese ontdekkingsreizen veel tegenwind van de professionele historici. Maar voor Gang was het vanaf dan duidelijk dat zijn kaart het bewijs leverde voor de Chinese ontdekkingsreizen. De kaart is erg gedetailleerd. Het Amerikaanse continent en Afrika zijn duidelijk te herkennen en de Nijl heeft al twee bronnen. Maar er zijn ook hiaten. Opdracht: Schrijf hierin wat jullie zijn te weten gekomen over de kaart van Liu Gang.


schrijfkader bij opdrachten 2 en 3 Experts raken voorlopig niet uitgediscussieerd over wie nu de eerste was om Amerika te ontdekken. Iedereen lijkt het erover eens dat Zheng He een zeer verdienstelijke ontdekkingsreiziger was, maar of hij ooit tot aan Amerika geraakt is? De discussie of Columbus nu al dan niet werd verslagen door admiraal Zheng He is hoe dan ook een achterhoedegevecht. Amerika was immers al heel lang voordien door anderen ‘ontdekt’... Opdracht: Schrijf hierin wat jullie zijn te weten gekomen over eerdere ‘ontdekkers’ van Amerika: de Paleo-Indianen.


schrijfkader bij opdrachten 2 en 3 Experts raken voorlopig niet uitgediscussieerd over wie nu de eerste was om Amerika te ontdekken. Iedereen lijkt het erover eens dat Zheng He een zeer verdienstelijke ontdekkingsreiziger was, maar of hij ooit tot aan Amerika geraakt is? De discussie of Columbus nu al dan niet werd verslagen door admiraal Zheng He is hoe dan ook een achterhoedegevecht. Amerika was immers al heel lang voordien door anderen ‘ontdekt’...

Opdracht: Schrijf hierin wat jullie zijn te weten gekomen over eerdere ‘ontdekkers’ van Amerika: de Vikingen, de Portugezen, Engelse handelaren.


observatiewijzer bij opdracht ‘liu-gang’

Een diagnose bij de eindtermen 1. Structurerend lezen van informatieve teksten bestemd voor een volwassen publiek (ET 15 graad 2) 2. Structurerend schrijven van informatieve teksten bestemd voor leeftijdgenoten (ET 19 graad 3) 1. Slagen de leerlingen erin alle voor de opdracht relevante informatie-elementen uit de tekst te halen en waarheidsgetrouw met elkaar in verband te brengen? Zet een streepje in het blokje hiernaast voor elke leerling die er moeite mee heeft.

Waaraan kan dit te wijten zijn? Geef aan welke van de hieronder genoemde lacunes je bij leerlingen hebt geobserveerd of via bevraging vastgesteld.

Zet hieronder een streepje telkens je die lacune vaststelt:

3 inhoudelijke verbanden (middel/doel, oorzaak/gevolg, overeenkomst/tegenstelling) tussen informatieelementen duiden 3 het statuut van een uitspraak als feit of mening, als veronderstelling/vermoeden of zekerheid, als waardeoordeel duiden 3 signaalwoorden voor tekststructuur correct duiden 3 verwijswoorden correct duiden 3 figuurlijk taalgebruik en idiomatische uitdrukkingen begrijpen

2. Slagen de leerlingen erin op begrijpelijke wijze alle voor de opdracht relevante informatie samenvattend te verwoorden? Zet een streepje in het blokje hiernaast voor elke leerling die er moeite mee heeft.

Waaraan kan dit te wijten zijn? Geef aan welke van de hieronder genoemde lacunes je bij leerlingen hebt geobserveerd of via bevraging vastgesteld.

Zet hieronder een streepje telkens je die lacune vaststelt:

3 volledigheid en relevantie van inhoud 3 uitdrukking van inhoudelijke verbanden (middel/doel, oorzaak/gevolg, overeenkomst/tegenstelling) tussen informatie-elementen met de gepaste bindwoorden 3 gepaste formulering om het statuut van uitingen aan te geven: feit of mening, veronderstelling/ vermoeden of zekerheid, waardeoordeel 3 structuur en samenhang in de tekst met gepaste verbindingswoorden, signaalwoorden, verwijswoorden uitgedrukt 3 beknoptheid van de formulering 3 goedlopende zinnen 3 adequate en gepaste woordkeuze 3 correcte spelling


Zelfbeoordelingsformulier

1 De grootste moeilijkheden die ik tijdens dit project bij het lezen heb ondervonden zijn: m Betekenis geven aan woorden of uitdrukkingen die ik niet ken m Waar woorden als ‘dit’, ‘dat’, ‘zij’, ‘hun’, ’daarmee’, ‘hierdoor’, … voor staan m Wat de betekenis is van uitdrukkingen als ‘ten gevolge van’, ‘dank zij’, ‘ondanks’, ‘tenzij’, … m m m m

2 Aspecten waar ik bij het lezen nog moet aan werken zijn: m Gebruik maken van de gepaste leeswijze bij dit soort opdrachten, bv. eerst oriënterend lezen en de vragen bekijken, nadien intensief en zoekend

m Aanwijzingen zoeken in de tekst om aan een onbekend woord betekenis te kunnen geven m Gebruik maken van de illustraties en de lay-out van een tekst om de informatie beter te begrijpen m m m


zelfbeoordelingsformulier

3 De grootste moeilijkheden die ik tijdens dit project bij het schrijven heb ondervonden zijn: m De juiste woorden vinden om gevraagde informatie weer te geven m De juiste woorden vinden om informatie beknopt te verwoorden m m m

4 Aspecten waar ik bij het schrijven nog moet aan werken zijn: m Herlezen op storende herhaling van dezelfde woorden m Herlezen op slecht lopende zinnen m Herlezen op spelling m m m

5 Wat ik in dit project heb geleerd met betrekking tot lezen en schrijven van teksten is: 3

3 3

6 Wat ik interessant vond aan dit project is: 3

3 3


De geschiedenis op haar kop?! documenten voor de leerling

Colombus, ontdekker van Amerika?

26 / 03 / 2006 • Een opgedoken wereldkaart zet de ontdekking van Amerika in een nieuw daglicht.

C

hristoffel Columbus ontdekte Amerika in 1492. Zo staat het in de geschiedenisboeken. Een achttiende-eeuwse kaart die tot voor kort on bekend was zou wel eens een heel ander licht op de geschiedenis van de ontdekkingsreizen kunnen werpen. De wereldkaart dateert uit 1763 maar zou een kopie zijn van een kaart uit 1418. De kaart is eigendom van Liu Gang, een gepassioneerd verzamelaar van kaarten uit Shangai. Hij kocht ze in 2001 voor amper 450 euro. Gang besefte de mogelijke histo rische waarde van zijn kaart plots toen hij vorige herfst toevallig een boek las van de Britse amateurhistoricus Gavin Menzies: ‘1421: Het jaar waarin China de wereld ontdekte’. Menzies, een voormalig lid van de Britse marine, beweert dat de oorspronkelijke kaart het werk is van de islamitische Chinese admiraal Zheng He, die tussen 1405 en 1435 met zijn enorme vloot over de wereldzeeën zwierf.

Menzies kreeg met zijn theorie over de Chinese ontdek kingsreizen veel tegenwind van de professionele historici. Maar voor Liu Gang was het vanaf dan duidelijk dat zijn kaart het bewijs leverde voor de Chinese ontdekkingsreizen. De kaart is erg gedetailleerd. Het Amerikaanse continent en Afrika zijn duidelijk te herkennen en de Nijl heeft al twee bronnen. Maar er zijn ook hiaten. Experts raken voorlopig niet uitgediscussieerd over wie nu de eerste was om Amerika te ontdekken. Iedereen lijkt het erover eens dat Zheng He een zeer verdienstelijke ontdek kingsreiziger was, maar of hij ooit tot aan Amerika geraakt is? De discussie of Columbus nu al dan niet werd verslagen door admiraal Zheng He is hoe dan ook een achterhoede gevecht. Amerika was immers al heel lang voordien door anderen ‘ontdekt’... (De Volkskrant / De Morgen)


brontekst a

De reizen van Zheng He Van 1402 tot 1424 regeerde over het toenmalige Chinese Rijk de beroemde keizer Yongle. Hij was de derde heerser van de Mingdynastie.

Het Chinese Rijk onder de Mingdynastie (1368-1644)


brontekst a • de reizen van zheng he

K

eizer Yongle verplaatste de hoofdstad van Nanjing naar Beijing en bouwde er de ‘Verboden Stad’, waar hij met zijn harem en zijn duizenden ambtenaren en raadgevers verbleef en het immense rijk regeerde. Hij liet de Grote Muur verlengen, de 6.259 kilometer lange verdedigingswal in het noorden van China, die het Keizerrijk moest beschermen tegen vijandelijke nomadische ruitervolkeren, en werkte ook het Grote Kanaal af, de verbinding tussen het noorden en zuiden van het vasteland van China. De keizer, die vastbesloten was zijn macht en invloed uit te breiden, gaf in 1403 opdracht aan de scheepswerf van Longjiang, op dat moment de grootste ter wereld, om een vloot te bouwen. Tussen 1404 en 1407 zouden nieuwe schepen worden gebouwd en oudere hersteld, waarmee de totale capaciteit van de Chinese vloot op meer dan 1680 schepen zou komen. Enkele jaren geleden ontdekten Chinese archeologen de bouwtechnieken en details over deze armada toen vier 400 meter lange rechthoekige waterbekkens hun nieuwsgierigheid opwekten. Bij de opgravingen die in 2003 zijn begonnen, werden al gauw sporen van een werf en nadien werktuigen voor timmerlieden en overblijfselen van platformen op drie niveaus blootgelegd. De waterbekkens bleken scheepswerven te zijn geweest en de oudste ervan was al in 1070 in gebruik. Men vond er drie roeren van 11 en 12 m lang en twee ijzeren ankers van 2,40 m lang, met een gewicht van een kwart ton elk. Toen de archeologen de puzzel verder ontleedden, konden zij niets anders dan vaststellen dat de grootste van de indertijd gebouwde schepen tussen 60 en 85 meter lang waren. De schepen hadden 5 dekken en 9 masten met 12 grote zeilen. De masten stonden niet op één lijn achter elkaar, maar versprongen van links (vooraan) naar rechts (achteraan), zodat de wind van het ene naar het andere zeil kon glijden, zonder dat de gunstigste zeilen de wind van de andere wegnamen. Verder vonden de archeologen ook restanten van water dichte compartimenten: zoals dat nu nog steeds het geval is, bestond een jonk ook toen uit verschillende segmenten die elk een onafhankelijk geheel vormden, met waterdichte schotten tussen elk segment, een veiligheidsmaatregel die Europese scheepsbouwers pas 600 jaar later zouden ontdekken (op de afbeelding is in het midden een stuk van de romp weggehaald om de techniek te verduidelijken). Met een vloot van 62 van deze reusachtige schepen (‘jonken’) stuurde keizer Yongle zijn vertrouwenspersoon Zheng He erop uit. Zheng He was afkomstig uit een vooraanstaande moslimfamilie en zoon van een hajji. Tussen 1405 en 1433 zou hij als opperbevelhebber zeven expedities ondernemen, met telkens een bemanning aan boord van ongeveer 30.000 man. Dat waren niet alleen matrozen en soldaten maar ook astrologen, astronomen, meteorologen, tolken, artsen, bedienden, timmerlui, keukenpersoneel. Naast de super jonken bevatte de Chinese armada bevoorradingsjonken met herstellingsmateriaal, met watertanks en voedselkamers, met levend vee en pluimvee en zelfs met heuse groente tuinen. Zheng He zou zo ongeveer 30 verschillende landen aandoen, waarmee hij diplo matieke betrekkingen aanknoopte. Op één van zijn reizen bracht hij niet minder dan tien ambassadeurs mee uit landen rond de Indische Oceaan. Bij de contacten met deze vreemde beschavingen speelde de uitwisseling van kostbare geschenken en wetenschappelijke kennis een grote rol. De dokters die met Zheng meereisden konden tijdens de tocht



uitvoerig kennismaken met de Arabische geneesmethodes, die onder meer door Ibn Sînâ (980-1037) in zijn ‘Canon der Geneeskunde’ te boek gesteld waren. De vloten kwamen steevast terug met nieuwe goederen, met snelle Arabische paarden en met in China onbekende dieren als struisvogels, zebra’s, giraffen en neushoorns. Deze expedities zouden ook de economie ten goede komen. In het spoor van de grote jonken van Zheng He zouden heel wat Chinese handelaars naar deze bestemmingen trekken om er handel te drijven. Zheng He’s opdracht voor de eerste expeditie was de Straat van Malacca te zuiveren van de piraten, om vrije toegang te krijgen in de hele Indische Oceaan en deze verder te kunnen verkennen. Om zich te oriënteren beschikten Chinese zeevaarders al sinds de 11de eeuw over een kompas. Communiceren deden de Chinese scheepslui met vlaggen en geluid, gemaakt door blaasinstrumenten en trommels. De snelheid van een schip konden ze berekenen door een plankje aan een lijn overboord te gooien1. Tijdens zijn eerste tocht legde de vloot van Zheng He 50.000 kilometer af tegen een snelheid van hooguit 9 km per uur. De verkenning van de Indische Oceaan vergde dan ook twee jaar. Het doel van de latere expedities was in de eerste plaats om de macht en pracht van de nieuwe Ming-dynastie uit te dragen en zo de 'hele wereld' schatplichtig te maken aan het enige en uniek beschaafde land dat China was. Een land dat schatting betaalde aan China onderwierp zich niet aan een veroveraar: het erkende China’s superioriteit. Van de reizen van Zheng He hebben drie medereizigers hun verhaal op papier gezet. De meest gedetailleerde beschrijving is van de hand van Ma Huan, één van Zheng He’s tolken. Tijdens de eerste expeditie (die van 1413, de derde van Zheng He) maakte Ma Huan aantekeningen over geografie, politiek, klimaat, milieu, economie, plaatselijke gewoonten en zelfs over de manieren waarop men misdadigers strafte in de havens die de vloot in de Indische Oceaan aandeed. Terug thuis verwerkte hij zijn notities tot een boek waarvan de eerste versie klaar was rond 1416 Tijdens latere expedities vulde hij die versie verder aan en publiceerde hij de finale versie rond 1451 (zie afbeelding). Zheng He zelf hield nauwgezet een logboek bij en maakte ook mappen van de gevolgde zeeroutes:

1 Het plankje bleef in het water liggen terwijl de boot doorvoer en de lijn afrolde. Door te meten hoeveel lijn in een bepaalde tijd afgerold werd kon de snelheid van het schip bepaald worden.



Op de onderstaande kaart staan de 7 expedities van Zheng He afgebeeld zoals de meeste experten veronder stellen dat ze zijn verlopen (zie verder). De respectieve eindbestemmingen worden met het nummer van de betreffende expeditie aangegeven. De schepen bezochten Vietnam, deStraat van Malakka, vele staatjes in de Indonesische Archipel, de kust van India, Sri Lanka, Hormuz, de Perziche Golf de kust van Arabië (het huidige Oman en Jemen), de Rode Zee, tot zelfs de Afrikaanse kust, nabij Mombassa (Kenia).

Van de laatste twee expedities (1421-1422 en 1430-1433) met de verste bestemmingen zijn tot nog toe geen verslagen teruggevonden. Toen de opvolger van keizer Yongle één dag op de troon zat, vaardigde hij een vaaren reisverbod af voor alle keizerlijke schepen. Het bedwingen van de Mongoolse legers die China bedreigden, het voeren van oorlogen met buurlanden, het afwerken van de Grote Muur vergden jaarlijks reusachtige sommen geld. De kosten van verdere zee-expedities zouden het land ruïneren. De keizer benoemde Zheng He tot havencommandant in Nanjing en gaf hem opdracht om zijn legermacht te ontbinden. De kaarten en ander bewijsmateriaal werden op bevel van hogerhand vernietigd.



Hoe ver de vloot van Zheng He tijdens die twee reizen is gevaren kan dus niet via rechtstreekse bronnen worden achterhaald. De traditionele aanname is dat Perzië het verste punt van zijn reizen is. Van recentere datum is de hypothese dat de vloot tot in het Kanaal van Mozambique in Oost-Afrika is gevaren, zoals op de kaart met de zeven expedities wordt aangegeven. Die stelling wordt onderbouwd door archeologische vondsten van Chinese oorsprong, onder meer vaatwerk in porselein. Gavin Menzies, voormalig commandant van een Amerikaanse onderzeeboot en erkend zeevaartspecialist, is van mening dat Zheng He's vloot de hele wereld rond is gegaan. In zijn laatste expeditie(s) zou de vloot rond Kaap de Goede Hoop heen zijn gevaren en verder langs de Afrikaanse kust tot aan de Kaapverdische eilanden getrokken zijn. Daar zou de vloot zich hebben gesplitst. Het deel dat onder leiding stond van de admiraals Hong Bao en Zhou Man, zou de Atlantische Oceaan hebben overgestoken en na drie weken de kust van Brazilië hebben bereikt. De kaart die de Venetiaanse monnik en cartograaf Fra Mauro in 1457 maakte van de toen bekende wereld is volgens Menzies een sterke aanwijzing voor zijn hypothese. Op zijn kaart beeldt Fra Mauro een groot schip af en beschrijft hij de reizen van die ‘reusachtige jonk uit India’ tot 2000 mijl op de Atlantische Oceaan in het jaar 1420.

Aan de kust van Brazilië zouden de admiraals de vloot opnieuw hebben opgesplitst. Zhou Man zou geland zijn op de Caraïben en ruwe kaarten van Puerto Rico en Guadeloupe geschetst hebben. Hong Bao zou zuidwaarts zijn gevaren en Patagonië, de Zuidelijke Shetlands bij Antarctica en Kerguelen op kaart hebben gebracht alvorens Australië (of Nieuw-Zeeland) te bereiken. In die omgeving zouden sporen zijn gevonden van Chinese wrakken en een roer. Een vreemde zeekaart van Jean Rotz zou deze hypothese bevestigen. Rotz was cartograaf van de Engelse koning Hendrik VIII. Zijn kaarten lijken verrassend veel op die van Zheng He en zijn admiraals. In de koninklijke verzameling werd een kaart gevonden die de Oost- en Noordkust van Australië in beeld brengt. Ze dateert van 1542. James Cook, ‘de ontdekker’ van Australië en Nieuw-Zeeland, zou pas in 1768 op ontdekkingstocht vertrekken. In zijn boek ‘1421. Het jaar dat China Amerika ontdekte’ probeert Menzies zijn theorie dat de Chinezen 70 jaar voor Columbus Amerika bereikten en één eeuw voor Magelhães rond de wereld voeren, met nog meer van dergelijke bewijzen te staven.



Na 1434 waren geen Chinese exploratievloten meer op de wereldzeeën te bekennen, net op het ogenblik dat de Europese ontdekkingstochten begonnen. De wereldhandel, met name de handel in specerijen en in andere exotische producten, en de geschiedenis van de kolonisatie zouden heel andere vormen hebben aangenomen als de de Portugezen en de Spanjaarden (en later de Engelsen en de Nederlanders) zich hadden moeten meten met een ervaren en ontwikkeld zeevaardersvolk als de Chinezen. Al eeuwen voor de expedities van Zheng He hebben Chinese (en andere Aziatische) zeevaarders de Indische Oceaan geëxploreerd en tochten ondernomen naar het Afrikaanse continent. Wellicht had China ook contacten met cartografen uit andere culturen (de Arabische of de Perzische). De twee onderstaande kaarten vormen het bewijs dat de Chinese expedities van 1421 niet in het luchtledige gebeurden, maar konden steunen op al bestaand kaartenmateriaal. Beide kaarten beelden de Oude Wereld af en plaatsen daarbij China in het midden, met Mongolië ten noorden, Java ten zuiden, Japan ten oosten en Afrika en Europa ten westen. De kaart links werd getekend om en rond 1395, de kaart rechts is van 1402.

de Da Ming Hun Yi Tu kaart

de Kangnido kaart

De kennis die Zheng He en zijn navigatoren hadden vergaard is wellicht nadien gedeeltelijk tot Italië, Portugal en Spanje doorgedrongen. Een aantal (wereld)kaarten die door Europese cartografen zijn getekend, beelden de beide Amerika’s, Antarctica en de zuidelijke punt van Afrika af voor de officiële ontdekking van deze continenten door de Europeanen. Dat is onder meer het geval voor de kaart van Fra Mauro, die Afrika correcter weergeeft dan voorgaande Europese kaarten (zie p. 28). Als cruciale figuur voor het doorspelen van de kennis die Zheng He op zijn reizen had verzameld, wordt geregeld de Venetiaanse handelaar en reiziger Niccolò de Conti (1385–1469) genoemd. Hij verliet Venetië in 1419 en trok gedurende 25 jaar rond in India en Zuidoost-Azië. Zijn vertrouwdheid met de talen en de cultuur in de islamitische wereld gaf hem de kans vele plaatsen te bezoeken door mee te reizen op schepen van islamitische handelaars. De Conti’s reizen en de expedities van Zheng He vallen samen wat periode en bezochte plaatsen betreft. De Conti’s verhalen lijken sterk op die van Zheng He’s expeditiegenoten zoals Ma Huan, tolk en verslaggever. Heeft de Conti Zheng He of Ma Huan ontmoet en bij hen informatie opgedaan over oude en nieuwe Chinese ontdekkingen? Het is denkbaar, maar (nog) niet bewezen.



Hebben de Chinese keizerlijke vloten in 1421-1423 de Nieuwe Wereld, Australië en Nieuw-Zeeland bezocht? Het blijft een open vraag waarop het antwoord meer waterdichte bewijzen vereist. Dat ze ertoe in staat waren lijdt geen twijfel. Bij het begin van de 15de eeuw was China de grootste maritieme mogendheid van de wereld en, in vergelijking met de primitieve schepen waarmee Portugezen en Spanjaarden op ontdekkingsreis trok ken, waren de jonken van Zheng He technologische hoogstandjes van formaat.

de Mappa mundi van Fra Mauro (1457)


brontekst b

De ‘bevolking’ van Amerika / 1

H

et grootste deel van de afgelopen eeuw hebben archeologen aangenomen dat, terwijl de migratie van de Homo Sapiens vanuit Afrika naar Azië, Ocea nië en Europa al lang een feit was, het Amerikaanse continent pas aan het eind van de laatste ijstijd werd bevolkt. De eerste mensen zijn ongeveer 13.000 jaar geleden vanuit Azië via de Beringstraat1 in Amerika beland. In die tijd zaten er zulke enorme hoeveelheden water opgeslagen in de ijskappen rondde Noord- en Zuidpool dat het water van de oceanen zowat honderd meter lager stond dan nu. De ondiepe Beringstraat tussen Sibe rië en Alaska was daardoor een landbrug geworden. De PaleoIndianen, zoals ze worden genoemd, legden gewoon de afstand van 88,5 kilometer af die de werelddelen vandaag de dag van elkaar scheidt. De eerste bewoners van Amerika waren dus immi granten, meer bepaald uit Siberië.

I

n 1964 zette C.V. Haynes, archeoloog aan de University of Arizona, de kroon op de theorie van de landbrug en het door hem vooropgestelde ‘tijdstip’ van immigratie: hij zou aanwijzingen hebben gevonden dat in de periode dat Azië en Alaska met elkaar door een landbrug verbonden waren, ook een ijsvrije doorgang was ontstaan doordat twee grote ijsschollen in het noordwesten van Canada uit elkaar waren geschoven. Doorheen deze ijsvrije corridor ten oosten van de Rocky Mountains zouden Paleo-indianen Alaska heb ben kunnen verlaten, op zoek naar aangenamer streken in het zuiden, zonder dat ze over het ijs hoefden te klimmen. In die tijd strekte het ijs zich nog 3.200 kilometer ten zuiden van de Beringstraat uit, en op dat ijs leefde zo goed als niets. Zonder die doorgang van Haynes is het moeilijk voor te stellen hoe de mensen in het zuiden konden komen. De combinatie van landbrug en ijsvrije doorgang deed zich de afgelopen 20.000 jaar slechts één keer voor en duurde niet langer dan een paar honderd jaar.

D

e periode van de ijsvrije corridor klopte met archeologische vondsten die sinds de jaren dertig van vorige eeuw op verschillende plaatsen van het Amerikaanse continent waren gedaan. De modernste daterings methoden brachten aan het licht dat de speer- en pijlpunten 11.500 jaar geleden vervaardigd zijn. De makers van deze pijl- en speerpunten worden het Clovisvolk genoemd, naar het plaatsje Clovis in New Mexico waar voor het eerst sporen van hun cultuur zijn aangetroffen. Het was een volk van jagers op groot wild. De Clovispijlpunt op de foto werd gevonden in Nicaragua. 1 Op de afbeelding wordt de aarde van bovenaf bekeken. De Noordpool ligt in het centrum. In het gele vierkant zie je de huidige Beringstraat die Noord-Amerika van Siberië scheidt met een strook ijskoud water van 88,5 km breed. Men denkt dat de Beringlandbrug bestaan heeft zowel in de ijstijd van 35.000 v.Chr. als in de meer recente ijstijd, 22.000-7000 jaar geleden.


brontekst b


I

n 1997 werd bij een archeologische opgraving in het dorpje Monte Verde in het zuiden van Chili overtuigend bewijs ge vonden van menselijke bewoning die dateert van minstens 1000 jaar eerder dan die van de zogeheten Clovismensen: gereed schap van steen, hout en been; delen van met dierenhuid overtrokken hutten; de voetafdruk van een kind. Monte Verde ligt 20.000 kilometer ten zuiden van de Beringstraat waarlangs de immigranten Amerika waren binnengetrokken. Volgens archeologen vergt het overbruggen van een dergelijke afstand meerdere duizenden jaren, en dus moeten de Paleo-indianen veel eerder in Amerika zijn aangekomen dan de periode waarin de ijsvrije doorgang ontstond. Dat bracht de datering die de archeoloog C.V. Haynes had vooropgesteld opeens aan het wankelen. Aangezien het zo goed als onmogelijk was om de ijskap in Alaska te passeren zonder deze doorgang, suggereerden enkele archeologen dat de eerste Amerikanen minstens 20.000 jaar geleden moeten zijn gearriveerd, toen de ijskap kleiner was.2 Rond diezelfde tijd kreeg de theorie van Haynes over het ontstaan van de ijsvrije doorgang van Alaska naar het zuiden een bijkomende klap. Uit nieuwe geologische data bleek dat de ijskappen in NoordAmerika groter waren geweest en langer hadden bestaan dan tot dan toe gedacht werd, en dat, als er al een ijsvrije corridor had bestaan, deze buitengewoon ongastvrij was geweest.

M

isschien waren de eerste Paleo-indianen wel geen jagers maar vissers en hebben ze de tocht van Siberië naar Alaska per boot gemaakt, lang voor het ontstaan van de landbrug en de ijsvrije corridor. Misschien hebben ze hun boten na aankomst op het Amerikaanse continent ook gebruikt om langs de kust van de Grote Oceaan gaandeweg verder naar het zuiden af te zakken. In de periode van 15.000 tot 13.000 jaar geleden was die kust ijsvrij. Kustgebieden waar archeologische bewijzen voor deze theorie zouden kunnen worden gevonden, liggen nu als gevolg van de stijging van de zeespiegel helaas onder een laag van honderden meters water diep in de zee. Wel is aan de kust van British-Columbia, een provincie van Canada (zie kaart hiernaast), een zeer oud skelet gevonden van een man die voornamelijk voedsel at dat afkomstig was uit de zee. En uit onderzoek van stuifmeelkorrels in sedimenten van de Grote Oceaan gebleken dat zelfs tijdens het hoogtepunt van de ijstijd, dank zij warme stromingen uit het zuiden, plaatsen ontstonden met een gematigdere temperatuur – eilandjes van bomen en gras in een landschap van ijs. Door van eilandje naar eilandje te varen kunnen Paleo-indianen op ieder moment in de afgelopen 40.000 jaar langs de kust oosten zuidwaarts getrokken zijn. De Pacifische kustgebieden zijn omgevingen met rijke ecosystemen waarin gevarieerd voedsel zonder al te grote inspanningen kan worden vergaard. 2 Intussen zijn in South-Carolina, in Virginia, in Penssylvania, in Venezuela, in Brazilië en in Peru andere sites blootgelegd die tussen de 10.000 en 11.000 jaar oud zijn en geen enkele link hebben met de Cloviscultuur. In een grot op één van de eilanden aan de kust van Californië werden werktuigen en onderdelen van een skelet gevonden van 11.000 jaar oud zijn.


bronteksten b


Z

ou het niet kunnen dat de migratie zowel te voet langsheen de oostelijke flank van de Rocky Mountains als langs de kustlijn per boot is gebeurd? Dat betekent dat ze in verscheidene golven heeft plaatsgevonden:

• Over land langs de Rocky Mountains was de doortocht in zuidelijke richting van 23.000 jaar geleden tot 19.000 jaar geleden onmogelijk vanwege de reusachtige gletsjers die van het land in de zee stroomden. Ook tochten per boot langs de kustlijn waren om dezelfde reden ondenkbaar.

• Tot 23.000 jaar geleden kon van de kustroute gebruik worden gemaakt en van 34.000 tot 30.000 jaar geleden was een doorgang langsheen de Rocky Mountains open. • Tussen 15.000 en 13.000 jaar geleden was de kust ijsvrij en het land begroeid met bomen en gras als gevolg van een klimaatverandering.

M

isschien zijn de Paleo-Indianen helemaal niet uit het puntje van Noordoost-Azië afkom stig, maar hebben ze hun trektocht naar Amerika vanuit een zuidelijker gelegen punt in het Aziatische continent ondernomen, bijvoorbeeld vanuit Japan. Zou het ook kunnen dat ze per boot de kustlijn van Noordoost-Azië hebben gevolgd en dan in een van de Amerika’s aan land zijn gegaan? De Pacifische kustlijn, ter hoogte van Japan en tot in Baja California, is rijk aan gevarieerd voedsel (vis, schelpdieren, zwemmende zoogdieren, zeevogels) dat zonder al te grote inspanningen kan worden verzameld. Kan het zijn dat de migranten niet de omweg langs landbrug Beringia hebben gemaakt, maar rewcht naar het nieuwe continent zijn overgestoken? Dergelijke afstan den afleggen hebben anderen hun al voorgedaan door 60.000 jaar geleden vanuit Zuidoost-Azië naar Australië te trekken3. En wat te denken over de hypothese dat Amerika ook vanuit andere continenten dan Azië bevolkt werd? Er zijn nogal wat archeologische vondsten die niet alleen wijzen op een mogelijke andere afkomst maar ook op een veel vroegere aankomst van de eerste immigranten: • Op Vuurland, in het uiterste zuiden van Chili en Argentinië, leefden tot een jaar of zeventig geleden mensen die sprekend op Australische Aboriginals leken. • In de grot van Lagoa Santa (Brazilië) werden 75 goed bewaarde schedels gevonden met opvallend veel Aboriginalkenmerken: dikke wenkbrauwbogen, diepliggende oogkassen en een vierkante kaak. De schedels zijn tussen de 12.000 en de 10.000 jaar oud. 3 Dat dit mogelijk is heeft de Noor Thor Heyerdahl bewezen door met een vlot, de Kontiki, de tocht in de andere richting te maken.


brontekst b • de bevolking van amerika / 3

H

et is mogelijk dat de voorouders van deze mensen vanuit Oceanië van het ene eiland naar het andere zijn gepeddeld, de Stille Oceaan over, en na verloop van tijd in Zuid-Amerika zijn aanbeland. Net zoals de voorouders van deze voorouders vanuit Zuidoost-Azië tienduizen den jaren eerder (zie boven) naar Australië waren getrokken.

De grote gelijkenis tussen de stenen werktuigen (schaven, schrapers, bijlen en speerspitsen met heel eigen kenmerken) van het Clovisvolk4 en die van een cultuur (het Solutréen) die tussen 20.500 en 17.000 jaar voor onze tijdrekening in zuidelijk Europa (Spanje, Portugal en Frankrijk) heerste, bracht een groep archeologen tot de stelling dat ook uit Europa een migratie op gang is gekomen, onder meer naar Newfoundland (het meest oostelijke gebied van Canada). In Noordoost-Azië zijn nergens sporen van soortgelijke werktuigen gevonden. Het Clovisvolk zou dus zijn technische kennis van Europese voorouders geërfd hebben.

W

anneer de voorouders van de hedendaagse inheemse Amerikanen nu ook in de Nieuwe Wereld zijn aangekomen, zeker is dat ze hun oude wereld verlaten hebben voordat de zo genaamde ‘neolithische revolutie’ (het ontstaan van de landbouw) een aanvang nam. Die revolutie vond zo’n 11.000 jaar geleden in het Midden-Oosten plaats. In de daaropvolgende millennia werden hier ook het wiel en metalen werktuigen ontwikkeld. Het Soemerische volk, dat leefde tussen Tigris en Eufraat, combineerde deze ontwikkelingen, voegde er het schrift aan toe en stichtte in het derde millennium voor Christus een grote beschaving waarop iedere Europese en Aziatische cultuur die later ontstond gebaseerd is. De voorouders van de inheemse Amerikanen, die Azië verlieten lang voordat de landbouw was uitgevonden, moesten de landbouw zelf uitvinden. Het is opmerkelijk hoe goed ze daarin slaagden, wellicht al meer dan 10.000 jaar geleden. De ontwikkeling van de landbouw vond plaats in Midden-Amerika, in het gebied dat zich uitstrekt van Noordoost-Mexico via Guatemala, Belize, Honduras en Nicaragua tot in Costa Rica. In 2003 ontdekten archeologen aan de voet van het Andesgebergte in Ecuador zaden van geteelde pompoenen die nog ouder zouden kunnen zijn dan zaden uit Midden-Amerika. De Indianen slaagden er ook in om uit een gras met kleine aren en met weinig ‘vruchten’ maïs te kweken. Samen met pompoenen, bonen, en avocado’s bood maïs de bevolking een evenwichtig dieet, dat voedzamer was dan dat van het Midden-Oosten. Meer dan tweederde van alle soorten voedsel gewassen wereldwijd zijn afkomstig uit het Amerikaanse continent, onder meer aardappelen, tomaten, pompoenen, chilipepers, squash, bonen, ananas, zoete aardappelen, de granen quinoa en amarant, chocolade, vanille, ui, pinda's, aardbeien, frambozen, bosbessen, bramen, papaya’s, avocado’s.

D

ank zij de sterk ontwikkelde landbouw groeide de bevolking gestaag. Toen de Europese kolonisatoren voet aan wal zetten in de Nieuwe Wereld, zou die volgens sommige weten schappers zijn opgelopen tot wellicht meer dan 110 miljoen mensen. Tenochtitlán, de hoofd stad van de Mexica’s, was groter dan Parijs, de grootste stad van Europa.

4 Het Clovisvolk was een volk van jagers op groot wild, waarvan sporen zijn gevonden in New Mexico. Ze zouden er 11.500 jaar geleden hebben gewoond.


brontekst c

Andere ontdekkers / 1 noormannen in het westen?

I

n Noorwegen, Zweden en Denemarken had zich in de vroege tijden een Germaans volk gevestigd dat zichzelf ‘Vikingen’ noemde. De Vikingen waren beruchte zeevaarders met snelle schepen en maakten van hun snelheid en kracht gebruik om in omliggende gebieden steden aan de zee of aan grote rivieren aan te vallen en te plunderen.

(Bron: nl.wikipedia.org)


bronteksten c • andere ontdekkers / 1

D

oordat in de loop van de 8e eeuw de bevol king in de Noordse thuislanden enorm toe nam, was er niet voldoende vruchtbaar land voor iedereen. Op zoek naar nieuwe levens ruimte voor hun families en naar nieuwe gebieden om pelzen, ivoor, ijzer en andere producten uit het noorden te verhandelen trokken de Vikingen (vaak ook Noorman nen genoemd) tussen de 8ste en de 11de eeuw dan ook massaal de wereld in: naar het binnenland en naar de rand van Europa, maar ook naar de verre wereld van de noordelijke Atlantische Oceaan.

Ze bezetten grote gebieden in Ierland en Schotland en zakten van daaruit verder af naar het zuiden, waar ze een aantal kustvolkeren van het Iberisch schiereiland onderworpen (Cantabriërs, Basken, Asturiërs, Galiciërs en Portugezen). Ze voeren de rivier de Guadalquivir op tot aan de stad Sevilla. Langs de straat van Gibraltar kwamen ze in Tunis terecht en later op Sicilië. Van daar bereikten ze het binnenland van Europa, vonden aansluiting met de waterwegen van Dnjepr en Wolga en waagden het zelfs de grote stad Constantinopel aan te vallen. Op IJsland en in Groenland vestigden ze belangrijke nederzettingen.

H

et verhaal gaat dat na de kolonisatie van Groenland een groep Vikingen, omstreeks het jaar 1000, richting Amerika zijn getrokken. Volgens een sage die in de dertiende eeuw op schrift werd gesteld gebeurde dat onder de leiding van Leif Eriksson. Zijn familie was Noorwegen ontvlucht omwille van een moord die één van de familieleden had gepleegd, en had zich op IJsland gevestigd. Op zijn beurt moest Leif Eriksson op de vlucht voor een moord die hij had begaan, en trok naar Groenland, waar hij in 982 twee kolonies stichtte. Rond het jaar 1000 zou hij, op zoek naar avontuur of vanwege de schaarste aan hout op Groenland, eerst langs het schiereiland Baffinland en dan langs het schiereiland Labrador gevaren zijn en ten slotte zou hij op het eiland Newfoundland voet aan wal hebben gezet. Baffinland, Labrador en Newfoundland zijn de huidige namen van gebieden in Canada. De streek waar hij landde werd bekend als Vinland. Er was gras in overvloed en ze vonden er zelfs druiven, zo gaat het verhaal1. Eriksson zou er een nederzetting gesticht hebben waar hij zelf een poos verbleef. Een tweede nederzetting zou al vlug zijn opgeheven wegens conflicten met de bewoners van de streek2. Nadien zouden familieleden van hem nog twee pogingen hebben gedaan om zich te vestigen op Vinland.

T

ot aan de 19de eeuw werd het idee van een kolonie van de Vikingen in Noord-Amerika door geschied kundigen gewoon als een gevolg van volksverhalen beschouwd. De eerste weten schappelijke theorie voor het idee is in 1837 naar voren gebracht door Carl Christian Rafn, een Deens geschiedkundige en oudheid kenner in zijn boek Antiquitates Americanæ. Rafn had een uitgebreide examinatie gemaakt van de saga’s en van mo gelijke nederzettingen aan de Noord-Amerikaanse kust en concludeerde dat Vinland een echte plaats was in NoordAmerika.

1 Het Noorse woord Vin kan zowel naar ‘wijn’ als naar ‘grasvlakte’ verwijzen. 2 Wellicht de Beothuks, ook Dorset-Indianen genoemd.


brontekst c • andere ontdekkers / 1

H

istorici zijn het niet met elkaar eens over locatie van Vinland. Rafn geloofde dat Vinland in New England lag. In 1961 werd een Vikingnederzetting ontdekt op het noordelijkste puntje van Newfoundland, in L’ Anse aux Meadows. Er werden niet alleen overblijf selen van Vikingwoningen gevonden, maar ook ge bruiksvoorwerpen uit de 11e eeuw.

Vele geschiedkundigen gaan ervan uit dat L’Anse aux Meadows de Vinlandse kolonie die door Leif Eriksson is gesticht, maar anderen betwijfelen dit. Er zijn veel redenen om aan te nemen dat de nederzetting eerder een basiskamp was waar beschadigde schepen wer den hersteld of nieuwe schepen gebouwd met hout uit de omliggende wouden en van waaruit de rijke gebieden van het Sint-Laurensbekken verder werden geëxploreerd.

(Bron: http://www.cielen.eu)

Andere geschiedkundigen volgen Rafn in het geloof dat Vinland meer naar het zuiden lag. In deze optiek, was L’Anse aux Meadows misschien deel van een latere poging om een kolonie te stichten.

I

n 1965 kondigde de Yale Universiteit in de VS trots de aankoop van een antieke kaart aan, die gedateerd was in 1440. Het was een kaart van de wereld (voor zover die destijds bekend was), getekend in de stijl van andere kaarten uit die tijd. In de linkerbovenhoek zijn daar echter drie eilanden aan toegevoegd, die IJsland, Groenland en Vinland voorstellen.

De vondst zorgde voor de nodige opwinding. Iemand had 50 jaar voor Columbus Amerika bereikt, kende de naam Vinland en had een kaart getekend! Al spoedig kwamen er claims dat de kaart een vervalsing zou zijn, op basis van een aantal details in zowel de kaart zelf als de teksten die erop voorkomen. Zo is Groenland afgebeeld als een eiland op ruwweg de juiste positie, in een vorm die opvallend nauwkeurig overeenkomt met de werkelijke vorm. Andere kaarten uit de vijftiende eeuw, zo ze Groenland al laten zien, geven het aan als een schiereiland dat vanuit Noord-Rusland over Scandinavië heen buigt. Latere chemische analyses brachten nog meer twijfelachtige aspecten aan het licht. De bekendste vaststelling is dat de inkt de stof anataas lijkt te bevatten, wat in die vorm slechts sinds ca. 1920 in kleurstof gebruikt wordt. Ondanks deze en andere aanwijzingen voor valsheid van de kaart is het vraagstuk nog steeds niet definitief beslist. De meeste deskundigen twijfelen sterk aan de echtheid van de kaart en denken dat het een vervalsing is uit de twintigste eeuw.


(Bron: nl.wikipedia.org)



brontekst c

Andere deontdekkers / 2 portugezen?

D

at andere ontdekkingsreizigers lang voor Christoforus Columbus de nieuwe wereld bereikt hadden is een bewering waarvoor intussen heel wat bewijzen zijn geleverd. De verkenning van de Atlantische Oceaan begon al in in de eerste helft van de 15de eeuw, onder impuls van Prins Henrique (1420-1460), die later de Zeevaarder werd genoemd, en van de latere koning João II.

Nog voordat prins Henrique de opdracht gaf de Atlantische Oceaan te exploreren, bestonden al legendes van oude reizen over de westelijke zee. Volgens één van die legendes vluchtten zeven Portugese bisschoppen, samen met hun parochianen en hun vee, naar een eiland in Atlantische Oceaan tijdens de 8e-eeuwse Saraceense invasie van Portugal. De naam die werd gegeven aan dit toevluchtsoord was ‘Antilia’. Op vroege zeekaarten van de Atlantische Oceaan komt Antilia al voor, getekend als een rechthoek. Op die kaarten wordt ten noorden van Antilia meestal een tweede eiland afgebeeld, dat ‘Satanaxio’ of ‘Saluaga’ wordt genoemd. Toen de exploratietochten in 1418 een aanvang namen kregen de kapiteins het vinden van die verloren eilanden als belangrijke opdracht mee.

De eerste expedities in westelijke richting leidden tot de ontdekking van een heel aantal eilanden in het midden van de Atlantische Oceaan, onder meer Madeira en de Azoren. Na elke expeditie brachten de cartografen van de Portugese koning de nieuwe informatie in kaart. De kaarten werden beschouwd als staatsgeheim en op het lekken van gegevens stond de doodstraf. Veel van de Portugese kaarten zijn verloren gegaan, als gevolg van de grote aardbeving en de erop volgende tsunami die Lissabon in 1755 trof. Enkele originele kaarten hebben de ramp overleefd of zijn ons bekend dankzij de kopie die geheime agenten van andere mogendheden lieten maken door omgekochte cartografen: dat is het geval voor de Cantino- (1502), de Caveri- (1505) en de Maggiolo-kaart (1516). De Cantino-kaart is nog niet lang geleden herontdekt in het archief van een Amerikaanse bibliotheek.

Cantino (1502)



Magiollo (1516) Caveri (1505)

Ook de kaart linksonder, van Albertin De Virga, kwam pas boven tafel in 1911. Het is de oudste kaart met zoveel details over de Nieuwe Wereld dat ze wel moet gebaseerd zijn op grondig geografisch onderzoek. Van de Martellus-kaart (rechtsonder) werd pas in de 20ste eeuw een kopie gevonden in de Yale University.

Henricus Martellus Germanus (1490) Albertin Da Virga (1414)

Als je de afgebeelde kaarten in chronologische volgorde legt dan zie je steeds meer delen van de Atlantische kust van Amerika verschijnen. De Cantino-kaart (1502), de Caveri-kaart (1505) en de Maggiolo-kaart (1516) geven een aanzet tot kustlijn voor Newfoundland, laten een grote leegte waar later New England zal tevoorschijn komen, tonen het schiereiland Florida, kustlijnen in de Golf van Mexico tussen Florida en Texas en de kust van het zuidelijke continent van Venezuela tot Brazilië.



Niet alleen kaarten maar ook historische bronnen verwijzen naar Portugese reizen langs de Braziliaanse kust en langs het schiereiland Florida voor 1448 en langs Newfoundland en Labrador voor 1490. Nadere studie van dertien ‘Atlantische’ kaarten heeft intussen het bewijs geleverd dat de Portugezen geleidelijk aan steeds beter wisten hoe de Atlantische kustlijn van Amerika eruitzag van het noordelijke Newfoundland tot Brazilië, nog voor Columbus in 1492 vanuit Spanje op zoek ging naar een Atlantische route om in Azië te komen. Ook waren de Portugezen in staat met steeds grote accuraatheid de locatie van eilanden en van het vasteland in relatie tot de gekende wereld op kaart weer te geven. Ze waren zich bewust van het feit dat Azië nog vele duizenden mijlen verder lag dan de kusten die ze aan de overkant van de Atlantische Oceaan hadden verkend. Een doorweg doorheen het westelijk gelegen vasteland (d.w.z. Amerika) hadden ze niet gevonden. Om deze kennis geheim te houden gingen ze zelfs zo ver om kaarten te verspreiden met foute informatie en onjuiste lengte- en breedtegraden. Zo hielden ze het idee in stand dat het vasteland aan de westelijke kant van de Oceaan inderdaad India was en zetten ze mogelijke concurrenten (de Spanjaarden, de Venetianen, de Genuezen) op het verkeerde been. Intussen konden ze zelf rustig, aan een heel andere kant van de wereld, de zuidelijke route naar India, langs Afrika en Kaap de Goede Hoop, verder exploreren en gebruiken voor de handel met het Oosten.


brontekst c

Andereengelse ontdekkers / 3 handelaars?

H

oewel de (her)ontdekking van Newfoundland op naam staat van John Cabot (1497), weten we in tussen dat Engelse zeevaarders, onder meer uit de havenstad Bristol, al sinds 1480 de Atlanti sche Oceaan verkenden.

In de 15de eeuw was Bristol één van de meest welvarende commerciële zeehavens in Engeland. De welvarendheid van de stad was gebaseerd op haar rol als tussenpersoon in een uitgebreid handelsnetwerk dat IJsland, Noordwest-Europa, Iberië en de Middellandse Zee verbond. Minstens 250 Bris tolse kooplui investeerden hun rijkdom en hun energie in de Noord-Atlantische handel. Die handel, gecombineerd met de ligging van de stad in Zuidwest-Engeland met het gezicht naar de zee, werkten het opbouwen van geografische kennis en maritieme technologie en de zin in exploratie van de Oceaan sterk in de hand.

N

et als de Portugezen gingen de Bristolse scheepslui op zoek naar het legendarische Antillia en vooral naar het eiland Brasile. De naam Brasile was van Keltische oorsprong en betekende ‘gezegend’ of ‘gelukkig’. Van de expedities zijn historische sporen te vinden in de brief van een koopman, John Day genaamd, geschreven in 1497 of 1498. De brief was gericht aan een ‘Lord Grand Admiral’, van wie men vermoedt dat het Columbus was. De koopman stelt in die brief dat het land dat John Cabot ontdekte al eerder was gevonden door mannen uit Bristol ‘as your lordship knows’, hiermee suggererend dat Columbus op de hoogte was van dat feit. Ook in andere bronnen, onder meer in een brief van de Spaanse gezant in Londen aan de Spaanse koning, wordt vermeld dat Bristol een aantal expedities had gesponsord naar het legendarische Brasile in de noordelijke Oceaan, waar uit bomen een zeldzame rode kleurstof gewonnen werd.

B

ristol was overigens ook de haven van waaruit John Cabot in 1497 vertrok naar het Westen, met een bemanning die hoofdzakelijk bestond uit zeelieden uit Bristol. Na ruim een maand varen, bereikte hij land. Waar hij precies landde is onbekend: Newfoundland en Cape Bretoneiland zijn de meer waarschijnlijke kandidaten, maar ook Maine en Labrador worden genoemd. Hij ging aan land, en nam het gebied namens Engeland in bezit. Hij vond sporen van menselijk leven, maar heeft nooit Indianen ontmoet.


brontekst d

De theorie van Gavin Menzies / 1

I

n het begin van de jaren 1990 deed Gavin Menzies, voormalig duikbootkapitein van de Britse Royal Navy en gepassioneerde amateur in de historische cartografie, opzoekingen in de James Ford Bell Collection van de Universiteit van Minnesota. Een van de vele schatten uit de verzameling is de kaart van de Venetiaanse cartograaf Zuane Pizzigano uit 1424. De cartograaf had in de westelijke Atlantische Oceaan, ver van het vasteland, een groep van vier eilanden getekend. Twee van de eilanden trokken Menzies speciale aandacht: het rechthoekige, geometrische, blauw gekleurde Satanazes en het rode Antilia. Na lang onderzoek en vergelijking met zijn eigen zeekaarten, kwam hij tot het besluit dat ze respectievelijk Guadeloupe en Puerto Rico moesten voorstellen.

Als de kaart klopte, waren er ervaren cartografen aan het werk geweest in de Caraïben zeventig jaar voor Columbus! De Pizzigano-kaart heeft wetenschappers al langer voor raadselen geplaatst. Vrij kort na de eerste reizen van Columbus duiken bij tussenpozen geruchten op dat hij voor zijn ontdekkingsreis zou gebruikt gemaakt hebben van een geheime Portugese kaart. Enkele plaatsnamen op de Pizzigano-kaart leken van Portugese herkomst De eer voor de ontdekking van Amerika (of toch minstens van de Caribische eilanden) zou dan niet hem, maar de Portugezen toekomen. Het werd pas echt intrigerend toen Menzies dankzij Portugese experts in het staatsarchief ontdekte dat de bewuste eilanden helemaal niet door de Portugezen waren ontdekt. Die waren in de tijd dat Pizzigano zijn kaart tekende niet eens op de hoogte van het bestaan van de genoemde eilanden! Dezelfde eilanden stonden ook op een andere, iets latere kaart, die pas in 1428 in Portugese handen was gekomen. Daarnaast vond Menzies een bevelschrift uit 1430 van de Portugese prins Hendrik de Zeevaarder, waarin hij zijn kapiteins opdracht gaf het eiland Antilia te gaan zoeken, dat op de kaart van 1428 stond afgebeeld. Als de Portugezen niet de ontdekkers waren, wie dan wel? Na een lang eliminatieproces kwam Menzies tot het besluit dat de enige natie die in aanmerking kwam, het China was van de vroege Ming-dynastie.


brontekst d • de theorie van gavin menzies / 1 Enige tijd later, in 2003, publiceert Gavin Menzies het boek ‘1421: The Year China Discovered the World’, waarin hij stelt dat de vloot van Admiraal Zheng He niet alleen de Indische Ocean exploreerde. Een deel van de vloot zou via Kaap de Goede Hoop ook de Antillen en in het Amerikaanse vaste land bereikt hebben, 70 jaar voor Columbus er voet aan wal zette. Eens voorbij de Kaap zouden de jonken onvermijdelijk gegrepen zijn door de Benguelastroom, die hen meevoerde naar het noorden, tot aan de Kaapverdische Eilanden. Van de Kaapverdische Eilanden zouden ze, na een oponthoud voor bevoorrading, in de Brazilstroom terechtgekomen zijn. Die zou hen op drie weken ergens beneden het huidige Rio de Janeiro terug binnen landbereik gebracht hebben. Daar zou de vloot in twee gesplitst zijn en elk deel een andere route gevolgd hebben. Admiraal Zhou Man zou toegeko men zijn in de Caraïben en ruwe kaarten van Puerto Rico en Guadeloupe geschetst hebben. Admiraal Hong Bao zou zuidwaarts gevaren zijn en Patagonië, de Zuidelijke Shet lands bij Antarctica en Kerguelen in kaart hebben gebracht alvorens Australië (of Nieuw-Zeeland) te bereiken.


brontekst d


D

e stelling die Menzies, voormalig duikbootkapitein van de Britse Royal Navy en gepassioneerde amateur in de historische cartografie, in zijn boek poneert is dat niet Columbus de eerste ontdekkingsreiziger is die voet op Amerikaanse bodem zette. De Chinese vloot van superadmiraal Zheng He was hem voor, beweert Menzies. De vloot slaagde er volgens hem in om in de periode 1421-1423 de hele wereld te bereizen, van de Noordpool tot Antarctica, en miste daarbij enkel Europa, de Noordwest-doorgang boven Canada, de oostkust van Nieuw-Zeeland en een aantal eilanden in de Atlantische Oceaan. Op basis van de informatie die tijdens zeven expedities werd verzameld tekenden Chinese cartografen een accurate wereldkaart met weergave van de lengte- en de breedtegraden. Hierop stond ook het continent afgebeeld dat later Amerika werd genoemd. Die kaart zou klaar geweest zijn in 1423. Deze kaart (of informatie over wat de kaart bevatte) zou door de Venetiaanse koopman Niccolò de Conti, die na een zwerftocht van 20 jaar in het Verre Oosten naar Italië terugkeerde, in 1424 overhandigd zijn aan de Portugese kroonprins Dom Pedro, die op dat ogenblik in Venetië verbleef. Menzies verwijst in dit verband naar de Portugese historicus Galvão (1557): die vernoemt in één van zijn werken een wereldkaart uit 1428, in het bezit van Dom Pedro, waarop zowel de Kaap de Goede Hoop als de Straat van Magelaan waren afgebeeld. Diezelfde Galvão vertelt ook het verhaal van een goede vriend die in 1528 van de oudste zoon van de Portugese koning een kaart kreeg te zien die 120 jaar voordien was getekend. De kaart beschreef al de routes in de East Indies1 en gaf Kaap de Goede Hoop weer, op de plaats waar latere kaarten dieplaatste. ‘Het lijkt alsof in de oude tijden evenveel en zelfs meer geweten en gekend was van de wereld dan in onze tijd!’, besluit Galvão. dit als bewijs dat er in het verleden reeds minstens evenveel was ontdekt als in zijn eigen tijd. Dom Pedro, in zijn jeugd een fervent reiziger, was na een tocht naar Jeruzalem teruggekeerd over Italië, waarbij hij een hele tijd in Venetië verbleef. Elders vermeldt hij het verhaal van een getuige die in 1528 De Conti zou in 1421 in de Indische stad Calicut zijn gearriveerd, net toen de Keizerlijke Vloot daar lag aangemeerd. Hij zou de Chinese jonken gezien hebben, bezocht en vermoedelijk als passagier zijn mee gevaren. Hij beschrijft de schepen ‘als grote huizen en volledig anders getuigd dan de onze. Ze hebben tien of twaalf zeilen en grote waterreservoirs binnenin. Het onderste deel bestaat uit drie lagen planken. Sommige schepen zijn in compartimenten gebouwd: raakt er een deel beschadigd, dan blijft de rest intact en kunnen ze doorvaren’ (Menzies: 82).’ Voor Gavin Menzies is dit een bewijs dat da Conti meereisde op één van de schepen van Zheng He’s vloot. Op basis van deze kaart tekenden de Portugezen in 1428 een eigen wereldkaart die een nauwkeurige weer gave was van de hele aarde en waarop de kustlijn van hele werelddelen nauwkeurig stond weergegeven. Ontdekkingsreizigers Bartolomeo Dias, Cabral, Vasco Da Gama en Magalhães konden beschikken over be paalde informatie uit deze kaart om hun expedities op te zetten. Heeft Menzies bewijzen voor zijn stellingen? Hier stelt zich een ernstig probleem. Van de laatste en grootste reis die de Grote Vloot tot in Amerika en Australië zou hebben gebracht, zijn geen verslagen en andere schriftelijke getuigenissen te vinden. Menzies stelt dat die bewust vernietigd zijn en geeft voor die vernietiging de onderstaande verklaring.

1 De naam East Indies verwijst naar het Indische subcontinent, d.i. Zuid- en Zuid-Oost-Azië, Oceanië, Maleisië en de Filippijnen.


brontekst d • de theorie van gavin menzies / 2

T

wee maanden nadat de armada van Zheng He uitzeilde voor wat de laatste expeditie zou blijken, woedde een zwaar onweer over de Verboden Stad. De bliksem trof het keizerlijke paleis, dat door brand werd verwoest. De keizerlijke troon verbrandde tot sintels en de favoriete concubine van keizer Zhu Di's overleed aan shock. De keizer viel ziek en was maandenlang niet in staat om te regeren. Het onweer en de gevolgen ervan werden algemeen, ook door Zhu Di zelf, beschouwd als een afkeurend teken van de Hemel dat de kosmische harmonie ernstig verstoord was wegens de megalomane politiek van de keizer. Toen keizer tijdens een veldtocht tegen de Mongolen op 64-jarige leeftijd overleed, vaardigde zijn zoon en opvolger op de eerste dag van zijn regering een bevel uit dat alle reizen van de Keizerlijke Vloten beëindigd moesten worden. Zijn zoon, die hem na een regering van amper een jaar opvolgde, zette zijn vaders politiek nog radicaler voort. Als zwanenzang maakte admiraal Zheng He eind 1431 een laatste reis, op bedevaart naar Mekka. Maar dat was dan ook het einde. China trok zich voor lange tijd terug in isolement en xenofobie. Gedurende veertien jaar ging Menzies, op basis van zijn reconstructie van de tochten van Zheng He, op zoek naar bewijsmateriaal. Volgens eigen zeggen vond hij een grote hoeveelheid materiële bewijzen: Chinees porselein, zijde, voorwerpen en gegraveerde stenen die door Chinese admiraals waren achtergelaten als herinnering aan hun prestaties, de wrakstukken van Chinese jonken langs de kusten van Afrika, Amerika, Australië en Nieuw-Zeeland. Veel van dit bewijsmateriaal wordt door anderen in twijfel getrokken. De belangrijkste en interessantste bewijsstukken waarmee Menzies zijn theorie onderbouwt, zijn een aantal wereldkaarten. Daarover gaat het in deel 3 van deze tekst.


brontekst d


I

n 1457 kreeg de Venetiaanse monnik Fra Mauro van Alfonso V van Portugal de opdracht om een wereldkaart te tekenen. De kaart ziet eruit als een ‘mappa mundi’, de ronde wereldkaart zoals de middeleeuwers haar tekenden. Maar Fra Mauro breekt met een aantal oude tradities en legt ook uit waarom hij dat doet in één van de vignetten2 op de kaart: ‘Ik heb ernaar gestreefd de oude geschriften te verifiëren door vele jaren van ervaring en contact met geloofwaardige getuigen, die met eigen ogen hebben gezien wat ik hier in kaart heb gebracht.’ Daarom volgt hij het model van Ptolemeus’ wereldkaart niet en laat de punt van Afrika niet aansluiten aan het Zuidland (Antarctica), zodat de Indische Oceaan als een open zee wordt afgebeeld. Fra Mauro heeft wellicht ook informanten gezocht die hem de plaatsnamen in Afrika konden aangeven. Wat hij ook als bron heeft gebruikt voor nieuwe plaatsnamen in het Oosten en beschrijvingen van landschappen en steden is de getuigenis van Niccolò de Conti over zijn verblijf in Azië, die door de secretaris van paus Felix V in 1441 is opgetekend. Wat verder ook opvalt zijn de Chinese jonken die Fra Mauro een plaats heeft gegeven op de kaart en de vermelding in een ander vignet: ‘Omstreeks het jaar 1420 werd een jonk, komende van India, door een storm omheen de Cavo de Diab gedreven op zijn weg naar het westen, in de richting van Algarve...’ Cavo de Diab is de Arabische naam voor Kaap de Goede Hoop.

De vorm die Fra Mauro aan Kaap de Goede Hoop geeft is heel wat waarheidsgetrouwer en accurater dan op kaarten van voorlopers, zoals de Angelsaksische kaart uit 1040 (onderaan links) en de Hereford-kaart uit 1300 (onderaan rechts), die je onder Fra Mauro’s kaart (bovenaan links) en de getekende weergave ervan (bovenaan rechts) vindt. Terwijl het toch tot 1488 zou duren vooraleer de Portugese Bartolomeo Diaz als eerste om de Kaap voer.

2 Met vignetten bedoelt men de teksten die cartografen toevoegden aan de eigenlijke kaart, om bijkomende informatie te geven.



D

e kaarten van ontdekkingsreizen werden bewaakt als staatsgeheimen. Geen enkele natie wilde concurrenten laten profiteren van de kennis die hun eigen exploraties opleverden. Scheeps kapiteins moesten de kaarten die ze hadden meegekregen na hun reis inleveren, samen met alle nieuwe schetsen en notities die ze onderweg gemaakt hadden. Toch ontstonden voortdurend lekken. Vorsten huurden spionnen in, die in Portugal kaartenmakers moesten omkopen voor kopieën. Zo zond Ercole d’Este, hertog van Ferrara, Modena en Reggio (1433-1505) een zekere Alberto Cantino als zijn gezant en geheim agent naar Lissabon. Cantino vond een cartograaf, vermoedelijk een Italiaan, kocht hem om en kreeg zijn kaart, een bijzonder fraai werkstuk op perkament dat zijn geld meer dan waard was. Net in die tijd keerde Amerigo Vespucci van zijn derde reis (naar Brazilië en Patagonië) terug naar Lissabon. Experts vermoeden dat Cantino de gelegenheid aangreep om exclusieve informatie los te peuteren, die hij nog voor zijn vertrek uit Lissabon, eind 1502, in cursief handschrift toevoegde op zijn kaart, onder meer plaatsnamen. De kaart geeft aan dat er vasteland ligt in het zuidelijk deel van de Atlantische Oceaan. Er zijn nog veel witte vlekken, maar onder meer Brazilië is afgebeeld, evenals het merendeel van de grote Caribische eilanden. In de linkerbovenhoek geeft ze wellicht Florida weer, dat toen nog niet officieel ontdekt was.



De kaart van Cantino (1502)

De kaart hierboven is ofwel getekend in Lissabon door de Genuees Caverio, ofwel in Genua door hem ge kopieerd van een Portugese kaart, misschien wel de Cantino-kaart. Eind 1502 was de Cantino-kaart in Genua beland en ze is daar voor een aantal jaren gebleven. De kustlijn van Noord-Amerika, van Florida tot de Hudsonrivier (ter hoogte van het hedendaagse New York), is verrassend gedetailleerd en accuraat weergegeven. Nochtans wordt algemeen aangenomen dat de eerste Europeanen deze kusten pas hebben gezien of geëxploreerd in 1512 (Ponce de León), in 1513 (Vasco Núñez de Balboa), in 1523 (Giovanni da Verrazzano), in 1520-1524 (Lucas Vásquez de Ayllón), of in 1525 (Esteban Gómez).

De kaart van Caverio (1505)



M

artin Waldseemüller was een Duitse cartograaf, die als eerste de naam Amerika op een wereldkaart plaatste. Hij gebruikte ook als eerste de drukpers voor zijn wereldkaart en de segmenten van zijn wereldbol. Zijn kaart was de eerste die 360 lengtegraden besloeg en de eerste gedrukte kaart met de volledige kustlijn van Afrika. Daarnaast was hij de eerste die op zijn wereldkaart de Nieuwe Wereld losmaakte van Azië en een uitgestrekte oceaan openliet tussen het Aziatische en het Amerikaanse continent. Ook het gebruik om de Nieuwe en de Oude Wereld weer te geven in twee afzonderlijke hemisferen is een uitvinding van Waldseemüller. Van alle honderden exemplaren die van zijn wereldkaart zijn gedrukt is er slechts één bewaard gebleven. De kaart was lange tijd verloren gewaand, tot de Duitse historicus Joseph Fischer S.J. in 1901 een exemplaar ervan ontdekte in de bibliotheek van een adellijke familie. Dit werd in 2000 uit Duits privébezit door de Library of Congress in Washington aangekocht voor de ronde som van 10 miljoen dollar. De Golf van Mexico en Florida zijn duidelijk herkenbaar op de kaart van Waldseemüller. De oostkust van Noord-Amerika is wit gelaten en voorzien van het opschrift ‘Terra ulteri(or) incognita’ (‘het verder nog onbekende land’). De westkust, het huidige Californië, is afgebeeld, terwijl Baja California volledig ontbreekt. Een aantal gegevens, zoals de baai van San Francisco zijn uiterst gedetailleerd ingetekend! Balboa zou pas in 1513 de landengte van Panama oversteken en de Stille Oceaan bereiken; de Spaanse ontdekkingstochten naar Californië lagen nog verder in het verschiet. Ook de zuidelijkste punt van Amerika is accuraat weergegeven, terwijl het nog twaalf jaar zou duren eer Magelhães die regio exploreerde en doorheen de Straat, die later naar hem werd genoemd, het Amerikaanse continent doorstak, op weg naar de Stille Oceaan.

De kaart van Waldseemüller (1507)



T

ijdens een expeditie tegen Venetië in 1501 onder schepte een Turkse vloot een Spaans schip. Een van de gevangenen had deelgenomen aan drie expedities van Columbus en bezat een stel van diens Amerikaanse kaarten. Zo kwam de Turkse admiraal Kemal Reis in het bezit van belangrijke kaarten over de recent ontdekte gebieden. De admiraal gaf het cartografisch materiaal door aan zijn neef, Piri Reis, eveneens admiraal in de Turkse vloot. Deze verwerkte het tot zijn wereldkaart, die hij voltooide in Gallipoli in 1513. De kaart belandde in het Topkapi Paleis van sultan Suley man de Prachtlievende, waar ze eeuwenlang in vergetel heid stof verzamelde. In 1929 werd een groot fragment ontdekt, toen het paleis omgebouwd werd tot museum. Het bewaarde stuk toont onder meer de Atlantische Oceaan, met delen van de Caribische eilanden, Centraalen Zuid-Amerika. Er zijn delen van het uiterste zuiden te zien waar de zelfs de ontdekker van zuidelijk Amerika, Amerigo Vespucci, nooit is doorgedrongen, evenals delen van Oost-Amerika die nog een halve eeuw buiten het be reik van de Europese ontdekkingsreizigers zouden blijven.

De kaart van Piri Reis (1513)

In de notities op de kaart geeft Piri Reis aan dat de (volledige) kaart gebaseerd is op niet minder dan twintig bronnen: acht kaarten van Claudius Ptolemaeus, een Arabische kaart uit India, vier nieuwe Portugese zeekaarten en de kaart van Amerika door Columbus. Cantino, Caverio, Waldseemüller en Piri Reis: al deze cartografen tekenden op hun kaarten stukken wereld die nog niet officieel waren ontdekt!

Hoe is dat te verklaren?


brontekst e

De kaart van Liu-Gang

D

e kaart die de Chinese advocaat Liu Gang in Shangai in 2001 heeft gekocht is getekend op bamboepapier en meet 59 cm op 41,7 cm. In de linkerbovenhoek van de kaart staat te lezen dat ze in 1763 is vervaardigd door een zekere Mo Yi Tong en bestemd was om gepresenteerd te worden aan keizer Qianlong, die China regeerde van 1736 tot 1796. In de rechterbovenhoek heeft cartograaf Mo Yi Tong vermeld dat de kaart een kopie is van een wereldkaart uit 1418, ‘tonende de barbaren die tribuut betalen (aan de Ming-dynastie).’ Op de kaart staat ook een boodschap van de onbekende maker van de kaart uit 1418 en die luidt als volgt: ‘In het dertiende jaar van de regering van Keizer Yong-le 1 volgde ik de gezant, de eunuch admiraal Ma San-Bao, en anderen naar Bengalen en verdere barbaarse landen tot in Hormuz en omstreken om de keizerlijke proclamaties bekend te maken en geschenken te geven. In het zestiende jaar 2 keerde ik terug naar de hoofdstad.’ De kaart is een zogenaamde ‘planisfeer’: ze stelt de aarde voor als een plat vlak, verdeeld in twee halfronden. Europa, Afrika en Azië worden afgebeeld als het westelijke halfrond. Wat later ‘Amerika’ zal worden genoemd en de landmassa’s Australië en Nieuw-Zeeland in de Stille Oceaan worden als oostelijk halfrond voorgesteld. De landmassa van Antarctica staat eveneens op de kaart.

1 d.i. in 1415 2 d.i. in 1418


brontekst e • de kaart van liu-gang

D

e continenten zijn duidelijk te herkennen, ook Amerika en Afrika. Alaska, de boogvorm van Midden-Amerika en het schiereiland Yucatan worden nauwkeurig weergegeven. De Nijl wordt afgebeeld met zijn twee bronnen. Ook de baai van de Hudsonrivier is te zien, evenals de stroombekkens van de Columbia, de Sint-Laurens en de Mississippi-Missouri. Tussen NoordAmerika en de Noordpool wordt een brede doorgang afgebeeld. Australië staat erop en Nieuw-Zeeland eveneens. Wat ontbreekt is Groot-Brittannië en Ierland. Californië wordt verkeerdelijk afgebeeld als een eiland. De Zuidpool wordt veel kleiner voorgesteld dan hij in werkelijkheid is. In de kaart zelf staan namen van continenten en van landen of streken. Hiernaast zie je een vergroting van de naam die bij de grootste landmassa op het oostelijk halfrond staat te lezen. Het is een fonetische transcriptie van het woord ‘Amerika’ 3. Hier en daar zijn ook op de kaart zelf commentaren toegevoegd. Zo staat bij het Himalayagebergte vermeld dat dit het hoogste ter wereld is. Aan de westkust van Amerika staat geschreven dat ‘de bevolking van deze streek een zwart-rode huid hebben en veren dragen op hun hoofd en rond hun middel, en dat ze het kannibalisme be oefenen.’ Bij het zuidelijke deel van Afrika staat geschreven dat de huid van de bevolking de kleur heeft van zwart lakwerk, dat hun tanden wit, hun lippen rood en hun haren gekruld zijn. Over oostelijk Europa wordt gezegd dat ‘alle mensen Shang-di aanbidden en hun godsdienst ‘Jing’ wordt genoemd.’ 1. Is de 1418-kaart echt of gaat het om een vervalsing? Heb je zelf daar nu al een mening over? Als dat het geval is: op basis van welke feiten denk je dat het gaat om een authentieke kaart dan wel om een vervalsing? Noteer kort wat je op dit moment over de kaart denkt:

2. Wissel uit met de andere groepsleden: wat hebben zij genoteerd? Verschilt dat erg van wat jij denkt? 3. Heb je meer informatie nodig om je een mening te vormen over de Liu-Gang-kaart? Wil je bijkomende aanwijzingen om je mening te onderbouwen? Lees dan het vervolg van dit document.

3 letterlijk: ‘nu naam Noord A-me-ri-ka’ (‘

’)


brontekst e

De Chinese Cartografie: een lange traditie

C

hina bezit een lange traditie op het gebied van cartografie. In een ver verleden was ze gebaseerd op de idee dat de aarde een platte schijf was. De oudste bewaarde kaarten zijn in 1973 gevonden in een graf. Het zijn drie op zijde geschilderde landkaarten, die zeker voor 168 v. Chr. gemaakt zijn. In 267 na Chr. gaf de eerste keizer van de Jin-dynastie de cartograaf Pei Xiu (224-271 na Chr.) opdracht een Atlas van het Rijk en van de grenslanden maken. Pei Xiu paste hierbij het systeem van driehoeksmeting toe, dat in Europa pas in de 16de eeuw geperfectioneerd zou worden door Gemma Frisius, de leermeester van de beroemde Vlaamse cartograaf Mercator. Ook de heersers van de Han-dynastie (die heerste van 202 v. Chr. tot 220 na Chr.) deden al beroep op cartografen om hun rijk in beeld te brengen. In de Hanperiode ligt het zuiden aan de bovenkant van de kaart. Vanaf de derde eeuw na Chr. werd het principe van schaal en een rechthoekig roostersysteem toegepast. Tijdens de Tang-dynastie (618-907) voltooide de keizerlijke cartograaf een landkaart van heel Azië. De kaart zelf is verloren gegaan, maar men weet dat zij 10 m lang en 11 m hoog was en voorzien van een consistent gradennet, waarbij de schaal zo gekozen was dat 1 centimeter ongeveer overeenkwam met 26 kilometer.

Terwijl in Europa de cartografische kennis van de Oudheid voor duizend jaar vergeten was, vorderde ze in China gestaag. Tijdens de Song- (960-1127) en de Yuan-dynastie (1234-1368) zouden de prestaties in de vorige dynastieën overtroffen worden wat nauwkeurigheid en uitvoering betreft.

G

eïnspireerd door Islamitische kaarten die via het Mongoolse rijk China binnenkwamen, begonnen Chinese cartografen zich in de 14de eeuw toe te leggen op het tekenen van kaarten van de hele (toen bekende) wereld, met China in het centrum en Europa en Afrika aan de linkerrand van de kaart. De eerste exemplaren, getekend rond 1320, zijn verloren gegaan. De oudste overlevende kaart zijn de Da Ming Hun Yi Tu kaart (rond 1395 getekend en geschilderd op 17 vierkante meter zijde) en de Kangnido kaart (1402, getekend in Korea maar gebaseerd op Chinese modellen). Beide kaarten plaatsen China in het midden van de wereld, met Mongolië ten noorden, Java ten zuiden, Japan ten oosten en Afrika en Europa ten westen. Kenmerkend voor deze wereldkaarten is dat ze de wereld niet weergeven zoals hij was, maar zoals de Chinezen wilden dat hij was, namelijk met het machtige Chinese rijk als belangrijkste speler in het middelpunt van de aandacht.


brontekst e • de chinese cartografie

de Da Ming Hun Yi Tu kaart

de Kangnido kaart

Ook in het maken van beschrijvende kaarten voor zeevaarders was China inmiddels heel bedreven. Een aantal kaarten van de expedities van admiraal Zheng He in de periode 1405-1433 zijn bewaard gebleven. Het zijn beschrijvingen van kuststreken met belangrijke oriëntatiepunten die een zeevaarder leiden op zijn reis.

Opkomst van de cartografie in Europa De kaarten die op de volgende pagina’s afgebeeld staan illustreren in een notendop de evolutie die de Europese cartografie tussen de 6de eeuw en de eerste helft van de 17de eeuw heeft doorlopen. De vroegmiddeleeuwse zogeheten TO-kaarten stellen de aarde voor als een platte schijf omgeven door water. Binnen de O wordt de toenmalige ‘bekende’ wereld afgebeeld. Jeruzalem ligt in het middelpunt van de O. De T geeft de scheiding weer tussen de drie continenten, door zeeën en grote waterlopen (Egeïsche en Zwarte Zee, Nijl en Rode Zee op de horizontale lijn, Middellandse Zee op de verticale). De Arabieren beschikten in de Middeleeuwen over een beter beeld hoe de wereld er uit zag. Zij bezaten kaarten uit de Oudheid, onder meer van Claudius Ptolemeus (+/-90-168 na Chr.) die wel gebaseerd waren op geografische feiten. In Europa waren die vergeten en verloren. In de eerste rij van de kaartengalerij staan drie voorbeelden van TO-kaarten. Ook kaart 3 (getekend in 1448) hoort nog in de reeks (Azië bovenaan, de Middellandse Zee als scheiding tussen de drie continenten, niet aan de realiteit beantwoorde kustlijnen en landvormen) maar de geleidelijke overgang naar een ‘wetenschappelijke’ aanpak is hier al te merken. De tweede rij kaarten (Walsperger 1448, Fra Mauro 1459, Martellus 1490), getekend in de tweede helft van de 15de eeuw, gaan nog verder in de wetenschappelijke aanpak. De hernieuwde kennismaking met de wereldkaart van Ptolemeus (rij 3, 1) in 1482, dankzij de publicatie ervan door Donnus Nicolaus Germanus, bracht een regelrechte stroomversnelling teweeg in de cartografie en leidde tot steeds verdergaande nauwkeurigheid in de voorstelling, dankzij geografen als Gerard Mercator (rij 4, 1) en Abraham Ortelius (rij 4,2).







Oost en west ontmoeten elkaar Aan het eind van de 16de eeuw en de hele 17de eeuw trok een groot aantal Jezuïeten als missionaris naar China. De eerste was Matteo Ricci die er tussen 1583 en 1610 verbleef. Ricci gaf in samenwerking met een aantal Chinese cartografen voor keizer Wanli een aantal wereldkaarten uit, in de traditie van Europese geografen: de Kunyu Wanguo Quantu. De lengte- en breedtelijnen die Ricci gebruikte waren geen onbekenden voor de Chinese cartografen. Voor onderstaande kaart baseerde hij zich op de wereldkaarten van de Vlamingen Abraham Ortelius en Gerard Mercator bij het uittekenen van Europa, Afrika en de Amerika’s, en van China en Oost-Azië onder meer op de atlas Guangyu tu (1579) van de cartograaf Luo Hongxian. Ook op deze kaart ligt China in het midden.

De Vlaamse Jezuïet Ferdinand Verbiest volgde het voorbeeld van Ricci. De versie van de Kunyu Quantu’ (wereldkaart) die Verbiest voor de keizer maakte in 1674 was 202 cm hoog en 8,4 vierkante meter groot.

1. Heb je (meer) aanwijzingen gevonden om je een mening te vormen over de Liu-Gang-kaart? Streep ze aan in het document. 2. Is de mening die je al had nu bevestigd of ben je op basis van document 2 van mening veranderd? Welke informatie in document 2 was hiervoor beslissend? Streep ze aan in het document. 3. Wissel uit met de andere groepsleden: hebben ze dezelfde of andere informatie aangestreept? Wil je weten wat deskundigen te vertellen hebben over de Liu-Gang-kaart? Dat vind je in document 3.



Een vervalsing?

O

p de persconferentie waar hij de kaart presenteerde, verkondigde antiekverzamelaar Liu Gang dat Gavin Menzies het bij het rechte eind heeft: de ontdekking van Amerika door de grote admiraal Zheng He meer dan zeventig jaar voor Columbus er voet aan wal zette, is wat hem betreft nu wel bewezen. De meeste historici zijn niet onder de indruk. Over de laatste twee expedities (14211422 en 1430-1433) met de verste bestemmingen is in de geschiedschrijving namelijk niets teruggevonden. Gavin Menzies gaat in de tegenaanval door te stellen dat de afwezigheid van bronnen niet verwonderlijk is. Na de terugkeer van de zevende expeditie werden kaarten en ander bewijsmateriaal op bevel van hogerhand vernietigd. Aan de exploratietochten van de Grote Vloot werd een einde gemaakt. Veel experts twijfelen aan de authenticiteit van de kaart uit 1418. Zo vinden ze het bijzonder merkwaardig dat in het jaar 1418 een kaart wordt getekend die de resultaten zou weergeven van een expeditie die pas op zijn vroegst in 1421 op de Amerikaanse kusten landt. Ze hebben ook hun twijfels over de mogelijkheid om de grote afstand China-Amerika-China af te leggen (en tussendoor nog langs Noord- en Zuidpool te passeren) in een periode van twee (1421-1422) of van drie jaar (1430-1433) en om daarnaast nog de nodige opmetingen te doen voor het accuraat in kaart brengen van de bezochte continenten en eilanden. Wat de Liu-Gang-kaart weergeeft zijn niet alleen kustlijnen maar ook heel wat informatie over de verre binnenlanden, onder meer rivierenstelsels en gebergten en hun ligging, het uitzicht van de mensen die er wonen, hun gebruiken, hun godsdienst4. Het verzamelen van die kennis vergt heel wat meer dan een of twee (relatief korte) reizen en het verwerken ervan in een overzichtskaart gebeurt al evenmin in een handomdraai.

C

hinakenners wijzen op een aantal fouten in de notities op de continenten of in de rand van de kaart. Sommige notities zijn van Mo Yi Tong zelf en dateren dus van 1763. Over de roodomlijnde notities geeft Mo Yi Tong aan dat hij ze heeft overgenomen van de oorspronkelijke kaart uit 1418. Een notitie die hij heeft gekopieerd is onder meer de vermelding ‘In het dertiende jaar van de regering van Keizer Yong-le volgde ik de gezant, de eunuch admiraal Ma San-Bao en anderen naar Bengalen en verdere barbaarse landen’, waarbij de ‘ik’ staat voor de maker van de oorspronkelijke kaart. Naar de admiraal verwijzen met zijn geboortenaam Ma San-bao en niet met de naam Zheng He die hij van de keizer had gekregen is een fout tegen het etiquette die de cartograaf van 1418 nooit kan hebben begaan. Ook de roodomlijnde notitie over Oostelijk Europa (‘alle mensen aanbidden Shang-di en hun godsdienst ‘Jing’ wordt genoemd.’) kan onmogelijk van 1418 dateren. De termen Shang-di als verwijzing naar de God van de christenen en Jing als verwijzing naar hun godsdienstige overtuiging zijn pas in de 16de eeuw in gebruik genomen, toen Jezuïeten als Mateo Ricci de christelijke boodschap naar het Chinees omzetten om ze in het Chinese rijk te verkondigen. Ook in de geografische naamgeving blijken nogal wat anachronismen voor te komen. Zo krijgt bijvoorbeeld het gebied van het hedendaagse Korea een naam die in 1418 al lang niet meer werd gebruikt en wordt het gebied dat nu Vietnam is nog als een onafhankelijk land voorgesteld, terwijl het inmiddels in 1418 door China was aangehecht en een nieuwe naam had gekregen. Over de Himalaya wordt gezegd dat het het hoogste gebergte ter wereld is, terwijl dat feit pas in de 19de eeuw werd vastgesteld. Het meest frappante anachronisme is de naam die bij de grootste landmassa op het oostelijk halfrond staat te lezen: ‘nu naam Noord-A-me-ri-ka’, terwijl die naam in de 16de eeuw na de reizen van Vespucci werd bedacht. Zelfs de verwoording van de informatie en bepaalde schrijfwijzen die daarbij worden gebruikt doet bij kenners twijfel ontstaan over de authenticiteit. Ze komen niet overeen met de stijl en de klassieke lettertekens die in een formeel document uit de 15de eeuw en zelfs niet uit de 18de eeuw gangbaar waren. Een andere reden voor twijfel is de wijze waarop de wereld wordt voorgesteld. De kaart lijkt een doorslag van het type kaarten dat in het tijdvak van Mercator en Ortelius (150 jaar na het zogezegde ontstaan van de 1418-kaart) in Europa gangbaar werd en pas tegen het einde van de 16de eeuw via de Jezuïeten tot in China doordrong. Met name de accurate lengte- en breedteverhoudingen wekken de argwaan van de experten op. 4 Zie document 1



H

et is volgens hen ook erg verdacht dat de maker van de kaart de naam Amerika gebruikt honderd jaar voor die naam in Europa werd bedacht. Ze wijzen er verder op dat de kaart Californië op dezelfde foute manier weergeeft (namelijk als een eiland) als de Europese kaarten van de 16de tot de 18de eeuw deden. Op de kaart wordt op accurate wijze de doorgang rond de noor delijke rand van Noord-Amerika weergegeven, terwijl het bestaan ervan pas veel later bekend werd. Is de kaart authentiek? Er zijn veel redenen om tot het besluit te komen dat het om een vervalsing gaat, gemaakt door iemand die leeft in het moderne China, de finesses van het klassieke Chinees niet voldoende beheerst en zich te veel heeft laten inspireren door een cartografische stijl die kortstondig in China werd toegepast onder impuls van de Jezuïeten. 1. Je kent nu het oordeel van de experten over de kaart: volgens hen is het een vervalsing. Zijn de argumenten die ze geven volgens jou sterk genoeg om dat te kunnen stellen? Welk(e) argument(en) vind je het meest doorslaggevend. Schrijf kort je oordeel hieronder neer.

2. Welke argumenten had je zelf al genoteerd voor je dit laatste deel van de brontekst las?

3. Wissel uit met de andere groepsleden: wat hebben zij genoteerd? Verschilt dat erg van wat jij denkt? 4. Overleg met de groepsleden: Betekent dit ook dat de theorie van Menzies niet klopt?


Auteurs: Nora Bogaert, Lieve Verheyden Met medewerking van Iris Philips Vormgeving: Griet Van Haute © Centrum voor Taal en Onderwijs (CTO, KU Leuven), Leuven, 2011 www.cteno.be

Deze reeks kwam tot stand in het kader van het project ‘Gelaarsd, gespoord en geletterd. De ontwikkeling van academische taalvaardigheid in de 3de graad aso, tso en kso’, met steun van het Aanmoedigingsfonds, KU Leuven.

De geschiedenis op haar kop?!

Recommend Documents