Voorblad :51 Pagina 1. Voorlichtingsmap voor. Voorlichting in eigen taal en cultuur

Voorblad

25-04-2008

09:51

Pagina 1

Voorlichtingsmap voor

Voorlichting in eigen taal en cultuur

GEZOND ZWANGER Voorlichtingsmap voor Voorlichting Eigen Taal en Cultuur

Fatma Alakay (NIGZ) Loes Singels (NIGZ) Relinde der Stouwe (KNOV) Irene Kuhlman (Erfocentrum) Marloes Brouns (Erfocentrum) mei 2008

Colofon Titel: Gezond Zwanger. Voorlichtingsmap voor Voorlichting Eigen Taal en Cultuur Auteur(s): Fatma Alakay (NIGZ) Loes Singels (NIGZ) Relinde der Stouwe (KNOV) Irene Kuhlman (Erfocentrum) Marloes Brouns (Erfocentrum) Eindredactie: Marloes Brouns en José Niekus Deze voorlichtingsmap is onderdeel van het project ´Zwanger zijn doe je het liefst in eigen taal en cultuur´. Projectbegeleiding: Marja de Kinderen (PROK Projectmanagement – www.prok.nl) Het project is financieel mogelijk gemaakt door het Innovatiefonds Zorgverzekeraars VSBfonds Fonds NutsOhra

Bij de voorlichtingsmap Gezond Zwanger hoort een set met voorlichtingsplaten. Kleurrijke vormgeving: Heleen Vink (www.heleenvink-texel.nl) Deze map is een herziene versie van ‘Zwangerschap en Bevalling’ Tekst: Tamara Baert Illustraties: Comité Médico-Social pour la Santé des Migrants, Tineke Versluis en Maartje van den Broek. Uitgave: Deze publicatie is gemaakt onder verantwoordelijkheid van het NIGZ in samenwerking met het Erfocentrum. NIGZ Postbus 500 3440 AM Woerden Telefoon: (0348) 43 76 00, Fax: (0348) 43 76 66 www.nigz.nl Mei 2008  NIGZ, Woerden, 2008. Niets uit deze uitgave mag zonder schriftelijke toestemming worden overgenomen. Verzoeken tot overname van beeld of tekst kunnen schriftelijk worden gericht aan Uitgeverij NIGZ, Postbus 500, 3440 AM Woerden, e-mail: [email protected].

Inhoudsopgave

1

Doel en samenstelling van de voorlichtingsmap................................................................ 1 1.1. Doel .......................................................................................................................... 1 1.2. Mogelijkheden om voorlichting te geven ................................................................. 1 Voorlichting in de eigen taal en cultuur.................................................................... 6 1.3. Samenstelling van de voorlichtingsmap ................................................................... 7 De platen................................................................................................................... 7 Voorbereiding van het materiaal .............................................................................. 8 Gebruik van de voorlichtingsplaten.......................................................................... 8

2

Gezond Zwanger Worden ................................................................................................... 9 2.1. Invloeden van externe factoren op een gezonde zwangerschap ............................... 9 2.2. Erfelijke en aangeboren aandoeningen ................................................................... 18 2.3. Chronische aandoeningen....................................................................................... 19 2.4. Verloskundige voorgeschiedenis ............................................................................ 19 2.5. Instructie voor voorlichting .................................................................................... 20 2.5.1 De zwangerschapswens ................................................................................. 21 2.5.2 Leefstijlfactoren............................................................................................. 22 2.5.3 Hoge leeftijd als risicofactor.......................................................................... 27 2.5.4 Erfelijke en aangeboren aandoeningen .......................................................... 28

3

Het begin van een zwangerschap - het eerste trimester 0 - 3 maanden............................. 29 3.1. Bevruchting en innesteling ..................................................................................... 29 3.2. De ontwikkeling van het embryo............................................................................ 33 3.3. Zwangerschapstest.................................................................................................. 35 3.4. Maatregelen in het begin van de zwangerschap ..................................................... 36 3.5. Problemen tijdens de eerste maanden van de zwangerschap.................................. 37 3.6. Instructies voor voorlichting................................................................................... 38 3.6.1 Bevruchting en innesteling ............................................................................ 39 3.6.2 De groei van het eitje..................................................................................... 40 3.6.3 Vorming van de placenta ............................................................................... 40 3.6.4 Tweelingen .................................................................................................... 42 3.6.5 Aansluitende voorlichtingsonderwerpen ....................................................... 42 3.6.6 Discussieonderwerpen ................................................................................... 44

4

Lichamelijke veranderingen tijdens de zwangerschap...................................................... 48 4.1. Hormonale veranderingen ...................................................................................... 48 4.2. Toename in gewicht................................................................................................ 49 4.3. Zwangerschapsverschijnselen................................................................................. 50 4.4. Instructies voor voorlichting................................................................................... 55 4.4.1 Lichamelijke veranderingen en zwangerschapsverschijnselen...................... 55 4.4.2 Redenen voor extra controles tijdens de zwangerschap ................................ 57

5

Begeleiding en onderzoeken tijdens de zwangerschap ..................................................... 59 5.1. Controles tijdens de zwangerschap......................................................................... 59 5.2. Voeding tijdens de zwangerschap........................................................................... 66 5.3. Persoonlijke verzorging tijdens de zwangerschap .................................................. 68 5.4. Erfelijke en aangeboren afwijkingen ...................................................................... 68 5.5. Vermijden van schadelijke invloeden tijdens de zwangerschap............................. 72 5.6. Prenataal onderzoek................................................................................................ 76 5.7. Instructies voor voorlichting................................................................................... 81 5.7.1 Controles tijdens de zwangerschap................................................................ 82 5.7.2 Voeding en leefstijladviezen.......................................................................... 86 5.7.3 Erfelijke en aangeboren aandoeningen .......................................................... 93 5.7.4 Prenataal onderzoek..................................................................................... 100

6

Het tweede en derde trimester van de zwangerschap...................................................... 106 6.1. Het tweede trimester (4 - 6 maanden)................................................................... 106 6.2. Cursussen/ zwangerschapsgymnastiek ................................................................. 107 6.3. Het derde trimester van de zwangerschap (7 - 9 maanden) .................................. 109 6.4. Instructies voor voorlichting................................................................................. 110 6.4.1 De foetus en de bloedsomloop..................................................................... 110 6.4.2 Cursussen/ zwangerschapsgymnastiek ........................................................ 111 6.4.3 De foetus is voldragen ................................................................................. 113

7

De bevalling.................................................................................................................... 114 7.1. Voorbereiden op de bevalling thuis ...................................................................... 114 7.2. Verschillende (pers)houdingen ............................................................................. 115 7.3. De beleving van de vrouw gedurende de bevalling.............................................. 115 7.4. Het verloop van de bevalling................................................................................ 116 7.5. Bevallen in het ziekenhuis .................................................................................... 122 7.6. Andersoortige bevallingen.................................................................................... 123 7.7. Instructies voor voorlichting................................................................................. 127 7.7.1 Het begin van de bevalling .......................................................................... 127 7.7.2 De manier van bevallen ............................................................................... 129 7.7.3 De bevalling................................................................................................. 133 7.7.4 Andersoortige bevallingen........................................................................... 137

8

Na de bevalling ............................................................................................................... 139 8.1. Verzorging en controle van de baby na de bevalling............................................ 139 8.2. Controles bij de moeder na de bevalling .............................................................. 141 8.3. De borsten en de melkproductie ........................................................................... 142 8.4. De kraamperiode................................................................................................... 145 8.5. Anticonceptie na de bevalling .............................................................................. 146 8.6. Instructies voor voorlichting................................................................................. 147 8.6.1 Verzorging en controle van de baby na de bevalling................................... 147 8.6.2 Controles bij de moeder na de bevalling ..................................................... 148 8.6.3 Borstvoeding en flesvoeding ....................................................................... 150 8.6.4 De kraamperiode.......................................................................................... 152

9

Kraamzorg en verzekerd zijn .......................................................................................... 155 9.1. Kraamzorg ............................................................................................................ 155 9.2. De kosten rondom zwangerschap en bevalling..................................................... 156 9.3. Sociale verzekeringen en regelingen .................................................................... 156 9.4. Instructies voor voorlichting................................................................................. 158

10

Aanvullend materiaal en adressen................................................................................... 159 10.1. Aanvullend materiaal............................................................................................ 159 10.2. Voorlichters Eigen Taal en Cultuur (Vetc’ers)..................................................... 165 10.3. Tolkencentra ......................................................................................................... 168 10.4. Adressen ............................................................................................................... 169

Bijlagen ..................................................................................................................................... 173 Bijlage 1 Overzicht voorlichtingsplaten............................................................ 173 Bijlage 2 Overzicht illustraties .......................................................................... 174

Inleiding Het thema ’Gezond Zwanger’ wordt in voorlichtingsbijeenkomsten vaak behandeld. Niet alleen Nederlandse vrouwen hebben behoefte aan informatie over de zwangerschap, maar ook allochtone vrouwen. Daarnaast zijn er ook allochtone mannen en niet-zwangere vrouwen die zwangerschap en bevalling een interessant onderwerp vinden en er graag meer over willen weten. De zwangerschapsuitkomsten bij allochtone vrouwen en hun kinderen zijn over het algemeen minder gunstig dan bij zwangere vrouwen en hun kinderen dan bij Nederlandse vrouwen. Allochtone kinderen hebben gemiddeld een lager geboortegewicht. Vroeggeboorte en aangeboren aandoeningen komen bij hen vaker voor. Ook de sterfte rond de geboorte is minder gunstig onder allochtonen. De sterfteverschillen zijn deels te verklaren door verschillen in risicofactoren. Allochtone vrouwen zijn minder bekend met preventieve maatregelen zoals extra foliumzuurgebruik, melden zich later voor verloskundige zorg en maken minder gebruik van kraamzorg. Voorlichting aan allochtonen in Nederland wordt steeds vaker gegeven in de eigen taal en vanuit de eigen cultuur. Er zijn steeds meer voorlichters die speciaal zijn opgeleid om over bepaalde thema's voorlichting te geven aan hun eigen allochtone doelgroep (de zogeheten Voorlichters eigen taal en cultuur, ofwel Vetc’ers). Eén van die thema's waar zij voorlichting over geven is zwangerschap en bevalling. Meestal zal die voorlichting door een vrouw gegeven worden en zal de groep die voorgelicht wordt ook uit vrouwen bestaan. Het is echter ook mogelijk dat de voorlichting door een mannelijke voorlichter wordt gegeven en er mannelijke deelnemers zijn tijdens de voorlichting. Om voorlichters eigen taal en cultuur (Vetc’ers) op te leiden en om hen over eerder genoemd thema voorlichting te kunnen laten geven, is de voorlichtingsmap 'Gezond Zwanger' ontwikkeld. Aan de hand van de map kan voorlichting over zwangerschap en bevalling aan groepen allochtone vrouwen gegeven kan worden. Er kunnen veel verschillende onderwerpen worden behandeld. Deze map is bestemd voor gebruik door degene die de voorlichting gaat geven en is alleen in Nederlands verkrijgbaar. Er wordt achtergrondinformatie gegeven, instructies in gegeven voor(groeps)voorlichting en suggesties voor het geven van informatie aan de deelnemers. Naast deze voorlichtingsmap is er een set van voorlichtingsplaten. De platen die bij de voorlichtingsmap horen zijn ook in de individuele patiëntenvoorlichting te gebruiken door bijvoorbeeld verloskundigen, (huis)artsen of gynaecologen. De platen brengen de informatie in beeld en kunnen voor en door alle nationaliteiten worden gebruikt. In bijlage 1 is een overzicht van de voorlichtingsplaten opgenomen. Een gedeelte van de platen is op papier (in plastic hoesje) en deel is op zeil- en textieldoek beschikbaar (in een koker). Alle voorlichtingsplaten zijn ook in een powerpoint op cd bijgevoegd. De cd zit in het plastic hoesje bij de papierenplaten. In de voorlichtingsmap ‘Gezond Zwanger’ is de volgende indeling aangehouden: Beschrijving van het doel en de samenstelling van de voorlichtingsmap ‘Gezond Zwanger’ en tevens mogelijkheden voor het geven van voorlichting over het onderwerp (hoofdstuk 1);

In de volgende hoofdstukken (2 tot en met 9) komen verschillende onderwerpen met betrekking tot 'Gezond Zwanger' aan bod. In ieder hoofdstuk wordt over verschillende aspecten van dat onderwerp inhoudelijke informatie gegeven voor de voorlichter. De aspecten zijn onderverdeeld in paragrafen. In de laatste paragraaf van ieder hoofdstuk worden steeds instructies gegeven voor voorlichting over deze verschillende aspecten. Voor de duidelijkheid is deze laatste paragraaf in ieder hoofdstuk onderverdeeld in subparagrafen. In hoofdstuk 2 wordt ingegaan op gezond zwanger worden. In dit hoofdstuk is veel aandacht voor het proces vóórafgaand aan de zwangerschap. Er wordt informatie gegeven over wat vrouwen en mannen zelf kunnen doen om een zo gezond mogelijk kind te krijgen. In hoofdstuk 3 komt de biologische kant van het begin van een zwangerschap aan bod. Daarnaast wordt er aandacht besteed aan een zwangerschapstest, maatregelen die in de eerste drie maanden van de zwangerschap genomen dienen te worden en wordt kort ingegaan op de kans op een miskraam. De lichamelijke veranderingen tijdens de zwangerschap worden in het vierde hoofdstuk beschreven. Niet alleen op de veranderingen in het lichaam van de vrouw, maar ook op zwangerschapsverschijnselen (die daar het gevolg van zijn) wordt ingegaan. Hoofdstuk 5 draait om voeding en verzorging tijdens de zwangerschap: wat kan een vrouw doen op gebied van voeding en verzorging, om de zwangerschap zo voorspoedig mogelijk te doen verlopen. Lichamelijke veranderingen en aandachtspunten tijdens het tweede en derde trimester van de zwangerschap staan centraal in hoofdstuk 6. Hoofdstuk 7 heet 'De bevalling'; ingegaan wordt op de verschillende manieren om te bevallen, de beleving van de vrouw, het verloop van de bevalling en op bevallingen die anders verlopen dan de 'normale' bevalling. De verzorging en controle van moeder en kind na de bevalling vormen het achtste hoofdstuk. Op enkele aspecten van de kraamperiode wordt wat dieper ingegaan, zoals op de borsten, de melkproductie en het gebruik van anticonceptiemiddelen na de bevalling. In hoofdstuk 9 is informatie over kraamzorg en verzekeringen in kaart gebracht voor de voorlichter, zodat deze in grote lijnen weet hoe allerlei zaken rondom zwangerschap en bevalling in Nederland geregeld zijn. Aangezien er op dat gebied regelmatig zaken veranderen, is het goed dat de voorlichtster in ieder geval weet waar ze die (actuele) informatie kan achterhalen. Hoofdstuk 10, tot slot, is een hoofdstuk met informatie over aanvullend materiaal en adressen. Het is zeker niet de bedoeling tijdens een les of voorlichting al deze onderwerpen in één keer te behandelen. Voorlichters en/ of deelnemers zouden dan overvoerd worden met informatie. Afhankelijk van het doel van de bijeenkomst en de behoefte van de groep kan de voorlichter zelf bepalen hoe ze de voorlichtingsbijeenkomsten wil indelen en welke informatie ze wil behandelen.

De inhoudelijke (medische) informatie in deze handleiding, is bedoeld als opfrisser en als naslagwerk voor de voorlichters. Het kan dienen als ondersteuning bij het geven van voorlichting. Met nadruk adviseren wij de lezer kritisch te staan ten opzichte van de eigen kennis over de onderwerpen die aan de orde worden gesteld. Als men niet deskundig is op het terrein van zwangerschap en bevalling, is het goed deze beperking tijdens de voorlichting ook aan de deelnemers duidelijk te maken. Het nemen van enig risico in het geven van advies of voorlichting wordt afgeraden. Voorlichters zullen zelf medische of biologische kennis die ze missen, moeten aanvullen. In het laatste hoofdstuk worden hiervoor suggesties gegeven. Voor specifieke medische vragen van de deelnemers, kan een voorlichter de deelnemers altijd doorverwijzen (naar bijvoorbeeld een verloskundige of huisarts), wanneer zij niet voldoende specifieke medische kennis in huis heeft. In deze herziene versie wordt dieper ingegaan op erfelijkheid, prenataal onderzoek en preconceptie-advies. Ook is er aandacht voor het slikken van foliumzuur en is actuele informatie toegevoegd over de hielprik. In de handleiding is verder te lezen hoe de informatie op een eenvoudige manier aan de doelgroep kan worden verstrekt en hoe de platen daarbij gebruikt kunnen worden. Zoals al eerder werd vermeld, is hiertoe in ieder hoofdstuk een laatste paragraaf opgenomen met instructies voor voorlichting over de verschillende onderwerpen die in dat hoofdstuk aan bod zijn geweest.

| Doel en samenstelling van de voorlichtingsmap

1

Doel en samenstelling van de voorlichtingsmap

Zoals in de inleiding al naar voren kwam, bestaat de voorlichtingsmap ‘Gezond Zwanger’ uit een aantal platen en een handleiding. De voorlichtingsplaten zijn niet aan een taal gebonden en kunnen dus door verschillende nationaliteiten worden gebruikt. De voorlichter kan zelf bepalen hoeveel informatie ze geeft en in welke taal. Belangrijk uitgangspunt moet zijn, dat het in de voorlichting niet gaat om het eenzijdig geven van informatie door de voorlichter. De deelnemers moeten de gelegenheid hebben zelf hun ervaringen, meningen en adviezen met elkaar te bespreken. Daarom zal de voorlichting vaak in de eigen taal moeten worden gegeven.

1.1. Doel Door voorlichting te geven over een gezonde zwangerschap en bevallig hopen we te bereiken dat allochtone vrouwen: Meer kennis krijgen over factoren die van invloed zijn op gezond zwanger worden; Weten waar ze bij een zwangerschapwens op welke leefstijlfactoren ze moeten letten; Meer kennis krijgen over erfelijke of aangeboren aandoeningen en prenataal onderzoek; Meer kennis krijgen over (veranderingen in) hun lichaam tijdens de zwangerschap; Weten waar ze tijdens de zwangerschap op moeten letten; Elkaar stimuleren om regelmatig voor controle naar de verloskundige te gaan; Hun vragen tijdens de bezoekjes aan de verloskundige goed kunnen verwoorden; Weten wat hen bij de verloskundige te wachten staat; Weten hoe een bevalling kan verlopen; Meer informatie krijgen over de mogelijkheden van bevallen in Nederland. Met de map wordt geprobeerd aan te sluiten bij deelnemers die weinig kennis hebben over dit onderwerp. Het is niet noodzakelijk alle informatie uit deze map te gebruiken bij één groep. De voorlichter kan zelf bepalen hoe uitgebreid ze op bepaalde onderwerpen wil ingaan en op welk niveau ze de informatie wil geven. Dit is onder meer afhankelijk van de beschikbare tijd, de interesse en het niveau van de groep. Daarbij moet steeds voor ogen gehouden worden dat er verschil is tussen schoolse kennis en ervaringskennis. Vrouwen kunnen misschien wel weinig kennis hebben over het biologische proces van de zwangerschap, maar ze kunnen elkaar toch zeer nuttige tips over deze periode geven. Waardeer wat de deelnemers wel weten en vul de informatie zo nodig aan.

1.2. Mogelijkheden om voorlichting te geven Het thema neemt meestal veel tijd in beslag. U moet er zeker enkele bijeenkomsten voor plannen. Het onderwerp kan ter sprake komen in cursussen en themabijeenkomsten over gezondheid in buurthuizen, buitenlandse vrouwencentra en bij zelforganisaties. Als jonge vrouwen deel uitmaken van de groep en zeker als één of meer van hen zwanger zijn, is het een geliefd onderwerp. Maar, zoals al eerder werd vermeld, het is niet zo dat alleen zwangere vrouwen belang-

1


stelling hebben voor dit onderwerp. Ook jonge meisjes, mannen en oudere vrouwen kunnen het interessant vinden meer over dit onderwerp te weten. Vaak is basisinformatie dan echter voldoende. U kunt volstaan met twee of drie bijeenkomsten. Bijvoorbeeld één over gezond zwanger worden en twee over de zwangerschap en de bevalling. Bij een groep waarin zwangere vrouwen deelnemen, kunt u uitgebreider op dit onderwerp ingaan en meer praktische adviezen geven. Het is goed dat in een besloten groep met alleen maar (zwangere) vrouwen te doen. U moet er rekening mee houden dat het een thema is waarbij het belangrijk is dat de voorlichter en de groep elkaar vertrouwen. Daarom is het goed als de vrouwen in de groep samen bijvoorbeeld al voorlichting hebben gehad over 'kennis van het lichaam' of 'seksualiteit'. Bij een voorlichtingsbijeenkomst over dit thema kunnen er intieme zaken, maar ook onzekerheden en angsten op tafel komen. Als de deelnemers vertrouwen in elkaar hebben, kunnen ze bij elkaar steun zoeken en ervaringen met elkaar delen en bespreken. Een cursus over dit onderwerp kan op verschillende manieren worden ingedeeld. Er kunnen bijvoorbeeld twee of drie bijeenkomsten besteed worden aan de zwangerschap. U kunt zelf kiezen welke onderdelen uitgebreider aan bod komen. Vervolgens kunt u een bijeenkomst doen over de bevalling en als afsluiting een bijeenkomst over de periode na de bevalling. Maar het is ook heel goed mogelijk aan de bevalling bijvoorbeeld twee bijeenkomsten te besteden. Dit hangt onder andere af van de deelnemers en van de instelling die de voorlichting organiseert. Ook in taallessen of lessen maatschappelijke oriëntatie kan voorlichting over zwangerschap en bevalling gegeven worden. Het accent in de lessen zal dan vooral liggen op het aanleren van Nederlandse begrippen die verband houden met gezond zwanger worden, zwangerschap en bevalling. Tevens kunnen de verschillende vormen van zorg in Nederland behandeld worden, zoals waar men terecht kan en wanneer. U kunt met de deelnemers eveneens de sociale vaardigheden oefenen, die in het contact met gezondheidswerkers van belang zijn. Bijvoorbeeld het maken van een afspraak, het stellen van vragen of het naar voren brengen van een klacht. Daarnaast is het belangrijk dat vrouwen de instructies leren begrijpen die tijdens de bevalling gegeven worden (persen, zuchten et cetera). Wanneer er in combinatie met de lessen Nederlands ook lessen in de eigen taal worden georganiseerd, kunt u daarbij meer inhoudelijk op het thema ingaan. Maar als er vragen komen die niet door de lesgever kunnen worden beantwoord, moet zij daar duidelijk in zijn en een deskundige - een verloskundige of een arts - inschakelen. Gezondheidszorginstellingen kunnen ook voorlichting over zwangerschap en bevalling voor allochtonen organiseren. Bijvoorbeeld in verloskundige praktijken of in gezondheidscentra in wijken. Dit is met name mogelijk wanneer er in een praktijk meerdere vrouwen van eenzelfde nationaliteit onder controle zijn. De plaats van controle is dan bij de vrouwen al bekend, waardoor de drempel om deel te nemen aan de voorlichting voor de vrouwen minder hoog is. Ook thuiszorgorganisaties kunnen aparte themabijeenkomsten voor allochtone vrouwen organiseren. Gebleken is dat allochtone vrouwen niet of nauwelijks deelnemen aan de zwangerschapsgymnastiek die de meeste thuiszorgorganisaties organiseren. Ze zijn doorgaans niet op de hoogte van het bestaan ervan of weten niet precies wat het inhoudt. De taal kan ook een hoge drempel vormen. Bovendien zien de meeste (allochtone) vrouwen extra beweging tijdens de zwangerschap niet als noodzaak..

2


In een bijeenkomst of cursus voor allochtone vrouwen kan het accent in plaats van op gymnastiek ook meer op voorlichting worden gericht. Wel moet men goed beoordelen of het wijkgebouw, waar de voorlichting wordt gegeven, bekend is bij en toegankelijk is voor de vrouwen. Men moet veel aandacht aan werving schenken. Omdat de wijkverpleegkundige meestal niet weet wie van de vrouwen zwanger is, zal de Thuiszorg nauw moeten samenwerken met verloskundigen en huisartsen. Suggesties voor een programma met jonge deelnemers Hier vindt u suggesties voor een programma over gezond zwanger worden, zwangerschap en bevalling als er in de groep jonge deelnemers zitten. Als u maar één bijeenkomst aan dit onderwerp kunt besteden dan zou u de volgende onderdelen kunnen plannen: Programma onderdeel Opening

Doel/ inhoud

Tijdsduur

Introductie op gezond zwanger worden

Deelnemers bij het onderwerp betrekken en toetsen wat ze weten

± 5 min. ± 20 min.

Werkvorm 1: Plaat 26 “denkende vrouw met baby wolk” Werkvorm 3: “stellingen" (zie 2.5.1.)

Uitleg leefstijlfactoren Gebruik plaat 29 “leefstijl adviezen” (zie 2.5.2.)

± 20 min. - Meer kennis krijgen over factoren die van invloed zijn op gezond zwanger worden en op de gezonde start voor moeder en baby. - Informatie over foliumzuur gebruik, roken, medicijnen, alcohol, stress, straling, rode hond, toxoplasmose, chemische stoffen, overgewicht en voeding. - Bij roken vooral benadrukken wat voor nadelig effect van roken in relatie tot zwangerschap. Doorverwijzen naar mogelijkheden om te stoppen met roken. - Medicijngebruik invloed van medicijn en zwangerschap. - Alcohol de nadelige effecten op zwangerschap maar ook op vruchtbaarheid uitleggen. - Stress is van invloed op het verloop van de zwangerschap. - Gevolgen van overgewicht op vruchtbaarheid. - Foliumzuur gebruik stimuleren om de kans op een baby met een ernstige aandoening te verkleinen.

3


Programma onderdeel Informatie geven over zwangerschap

Doel/ inhoud

Tijdsduur

Meer kennis krijgen over wat ze kunnen verwachten als ze zwanger zijn. Welke controles er zijn en waar ze naar toe moeten. Wat ze kunnen verwachten van verloskundigen.

± 10 min

Deelnemers weten wat het belang is van foliumzuur gebruik.

± 10 min.

Gebruik plaat 27 “Onderzoeken tijdens de zwangerschap” (zie 5.7.) Uitleg foliumzuur Gebruik plaat 33 “Zwanger worden slik eerst foliumzuur” (zie 2.1.) Pauze Werkvorm a. “Vragen stellen”

± 10 min. Deelnemers bij het onderwerp betrekken en toetsen wat ze weten over erfelijke en aangeboren aandoeningen.

Werkvorm b. “Praten over bijzondere verschillen en gelijkenissen” (zie 5.7.3.) Afsluiting

± 10 min.

± 25 min.

± 5 min.

Als er in een groep vrouwen zitten die al een kind hebben en vrouwen die nog geen kinderen hebben kunt u beter twee bijeenkomsten besteden aan dit onderwerp. Dan kunt u uitgebreider ingaan op een gezonde leefstijl. Hieronder een voorbeeld van een programma voor twee bijeenkomsten van 2 uur. 1e bijeenkomst Programma onderdeel Opening Introductie op gezond zwanger worden

Doel/ inhoud Deelnemers bij het onderwerp betrekken en toetsen wat ze weten

Werkvorm 1: Plaat 26 “denkende vrouw met baby wolk” Werkvorm 3: “stellingen” (zie 2.5.1.)

4

Tijdsduur ± 5 min. ± 20 min.


Programma onderdeel Uitleg leefstijlfactoren Gebruik plaat 29 “leefstijl adviezen” (zie 2.5.2.)

Uitleg ‘risico op’ Werkvorm 6 Leefstijl en risicofactoren (zie 2.5.3.) Uitleg foliumzuur Gebruik plaat 33 “Zwanger worden - slik eerst foliumzuur” (zie 2.1.) Pauze Werkvorm a. Vragen stellen (zie 5.7.3.) Werkvorm b. “Praten over bijzondere verschillen en gelijkenissen” (zie 5.7.3.)

Doel/ inhoud Tijdsduur ± 20 min. - Meer kennis krijgen over factoren die van invloed zijn op gezond zwanger worden en op de gezonde start voor moeder en baby. - Informatie over foliumzuur gebruik, roken, medicijnen, alcohol, stress, straling, rode hond, toxoplasmose, chemische stoffen, overgewicht en voeding. - Bij roken vooral benadrukken wat voor nadelig effect van roken in relatie tot zwangerschap. Doorverwijzen naar mogelijkheden om te stoppen met roken. - Medicijngebruik invloed van medicijn en zwangerschap. - Alcohol de nadelige effecten op zwangerschap maar ook op vruchtbaarheid uitleggen. - Stress is van invloed op het verloop van de zwangerschap. - Gevolgen van overgewicht op vruchtbaarheid. - Foliumzuur gebruik stimuleren om de kans op een baby met een ernstige aandoening te verkleinen. Deelnemers weten wat het effect is van een ‘risico ± 10 min. op’ de vruchtbaarheid en een gezonde baby.

Deelnemers weten wat het belang is van foliumzuur gebruik.

Deelnemers bij het onderwerp betrekken en toetsen wat ze weten over erfelijke en aangeboren aandoeningen. Deelnemers bij het onderwerp betrekken en toetsen wat ze weten over erfelijke en aangeboren aandoeningen.

Afsluiting

± 10 min.

± 10 min. ± 10 min.

± 25 min.

± 5 min.

5


2e bijeenkomst Programma onderdeel Opening Informatie geven over zwangerschap Gebruik plaat 27 “Onderzoeken tijdens de zwangerschap” (zie 5.7.) Pauze Informatie geven over bevalling Gebruik plaat 31 “Verschil thuis- en ziekenhuisbevalling” (zie 7) Informatie na de bevalling (zie 7 en 8)

Doel/ inhoud Herhaling van de 1e bijeenkomst, inhoud van de 2e bijeenkomst Inzicht over zwangerschap Weten hoe ze bij controle bij een verloskundige te wachten staat.

Weten hoe een bevalling thuis en in een ziekenhuis verloopt

Weten welke controles er zijn na de bevalling (Apgar-score, hielprik, moeder controles) en kraamperiode). Belang opgeven bij burgerlijke stand i.v.m. hielprik.

Afsluiting

Tijdsduur ± 10 min. ± 40 min.

± 10 min. ± 30 min.

± 25 min.

± 5 min.

Voorlichting in de eigen taal en cultuur Het is belangrijk dat alle deelnemers de informatie goed begrijpen en kunnen deelnemen aan de gesprekken. Juist bij een thema als zwangerschap en bevalling is het van belang dat de deelnemers actief bij de voorlichting betrokken zijn. Daarom zal in veel gevallen de voorlichting in de eigen taal worden gegeven. Hiervoor kan een allochtone voorlichtster worden ingezet, die zelfstandig of in samenwerking met een (Nederlandse) gezondheidswerkster de voorlichting geeft. In veel plaatsen zijn allochtone voorlichters beschikbaar, die speciaal zijn opgeleid om voorlichting in de eigen taal en cultuur te geven (Vetc’ers). Het thema is tijdens hun opleiding uitgebreid behandeld. Het voordeel van het werken met een Vetc’er is dat zij de informatie direct in de eigen taal kan geven en veel meer kan inspelen op de vragen en ervaringen van de deelnemers. Zie hoofdstuk 10 voor meer informatie over Vetc. Wanneer er geen Vetc’er beschikbaar is, kunt u ook werken met een tolk. Schakel voor dit thema bij voorkeur een vrouwelijke tolk in, via een tolkencentrum. Spreek met de tolk van tevoren het programma door, vertel welke informatie u wilt geven en welke punten u ter discussie wilt stellen. Attendeer haar op bepaalde woorden die u tijdens de voorlichting zult gebruiken, zodat zij zich hierop enigszins kan voorbereiden (zie hoofdstuk 10 voor meer informatie over Tolkencentra).

6


1.3. Samenstelling van de voorlichtingsmap

De platen Bij de map hoort een set met voorlichtingsplaten. De platen zijn in gedrukte vorm en in digitale vorm bij deze map geleverd. Een overzicht van de platen staat in bijlage 1. De platen zijn bedoeld om uitleg te geven en te praten over eigen ervaringen, vragen en meningen ter discussie te stellen en om praktische adviezen te geven. U kunt zelf kiezen welke platen u geschikt vindt om met uw groep te bespreken. Ze zijn op verschillende manieren gebruiken. U kunt zelf een keuze maken uit de platen, afhankelijk van de onderwerpen die u aan de orde wilt stellen. Maar u kunt er ook voor kiezen de platen in de aangegeven volgorde met de groep bespreken. In ieder hoofdstuk wordt in de paragraaf ‘Instructies voor voorlichting’ naar de verschillende platen verwezen, die op dat hoofdstuk van toepassing zijn. Daarbij worden er ideeën gegeven voor manieren om de platen met de deelnemers te bespreken. U kunt uw informatie op de reacties van de deelnemers laten aansluiten. In ieder geval is het altijd belangrijk bij iedere plaat aan de deelnemers te vragen wat ze zien. Stel daarbij zoveel mogelijk open vragen. Zoals: 'Wat zien we?' 'Wat gebeurt er op deze plaat?' 'Waarom gebeurt dat?', ofwel 'Waar gaat het hier om'? Vragen die beginnen met een 'W' (wie, wat, waar, wanneer, enzovoort) zijn open vragen. Men moet voorkómen dat er met een 'ja' of 'nee' kan worden geantwoord. Ga na of de bedoeling van de plaat overkomt. Soms zullen vrouwen, die niet gewend zijn met platen te werken, wel enkele details zien maar de bedoeling van de hele plaat niet oppakken. Peil weer eerst welke kennis aanwezig is, welke gewoontes of ideeën er leven in de groep. Geef daarna zo nodig meer informatie of adviezen. Ook kunnen de deelnemers elkaar adviezen geven. Vat na ieder besproken onderwerp de informatie nog even samen en probeer na te gaan of de deelnemers het goed hebben begrepen.

Plaat 24 Staand vrouwenlichaam

Plaat 25 Liggend vrouwenlichaam

7


Met de platen kunt u informatie geven over de bevruchting, groei van embryo en foetus en over de bevalling. De platen 0 t/m 23 passen in levensgrote afbeeldingen van een vrouw: één staand vrouwenlichaam (plaat 24) en één liggend vrouwenlichaam (plaat 25). De platen zijn op ware grootte gemaakt. Alleen het belangrijkste zijn afgebeeld. Details zijn weggelaten om verwarring te voorkomen. Soms is gekozen voor een symbolische afbeelding, bijvoorbeeld wanneer niet het hele bloedstelsel is afgebeeld, maar één bloedbaan met een symbolisch hart. Vrouwen die geen of weinig scholing hebben gehad zullen in het begin moeite hebben met het herkennen van de platen. Leg uit wat er op een plaat te zien is en wijs steeds aan waarover u praat. U kunt voor de duidelijkheid vergelijkingen maken met echte voorwerpen, bijvoorbeeld: een baarmoeder is zo groot en ziet eruit als een peer of avocado. Eventueel gebruikt u een torso (zie hoofdstuk 10). Door de platen voor de vrouwenlichamen (plaat 24 en 25) te plaatsen of voor het eigen lichaam te houden, kunt u duidelijker laten zien waar iets zit en hoe groot het is. Wijs steeds duidelijk aan waar u het over heeft. Naast deze platen om zaken rondom de zwangerschap in beeld te brengen zijn er ook zijn er ook platen (plaat 26 t/m 34) aan de hand waarvan u de zaken rondom de zwangerschap kunt bespreken als leefstijladviezen, onderzoeken tijdens de zwangerschap, belang van zwangerschapsgymnastiek, verschil tussen thuis- en ziekenhuisbevalling. In de instructies voor voorlichting wordt precies aangegeven hoe u de platen kunt gebruiken. Omdat er in deze map zo veel platen zitten, die soms ook nog erg veel op elkaar lijken, is het belangrijk de platen voor een voorlichtingsbijeenkomst van tevoren klaar te leggen. Maak verschillende mapjes met platen per onderwerp, bijvoorbeeld alle platen over de bevruchting en de eerste maanden of alle platen over de bevalling. Maak één of meer mapjes waarin de platen op de volgorde liggen zoals u ze wilt gebruiken.

Voorbereiding van het materiaal De platen 0 t/m 23 (met uitzondering van plaat 3, 21, 22 en 23) moet u voor gebruik eerst uitknippen. Let erop dat u de nummering van de platen niet wegknipt of dat u ze zelf aan de achterkant opnieuw nummert. U kunt deze platen met plakband opplakken op de vrouwenlichamen (plaat 24 en 25). Het is belangrijk dat het materiaal vóór de voorlichting in orde is en goed gerangschikt klaarligt. Het gebruiksklaar maken kost zeker enkele uren, maar daardoor leert u het materiaal meteen goed kennen. Oefen van tevoren in het ophangen van de platen op de vrouwenlichamen (plaat 24 en 25).

Gebruik van de voorlichtingsplaten De platen 24 en 25 zijn op zeildoek gemaakt. Deze kunnen op een flapover worden opgehangen aan de ringen. Of als er geen flapover is aan een touwtje dat door de ringen wordt gehaald. De papierenplaten (0-23) kunnen voor de vrouwenlichamen worden gehouden of geplat. Daarnaast zijn de platen ook op cd opgenomen en kunnen via een laptop en beamer op een witte muur of projectiescherm worden getoond. Ook de illustraties uit deze voorlichtingsmap zijn in de power point opgenomen en zo te tonen. De platen 26 t/m 34 zijn alle op textieldoek op een flapover te hangen. Deze kunnen los van elkaar kunnen gebruikt.

8

| Gezond Zwanger Worden

2

Gezond Zwanger Worden

Een zwangerschapswens kan misschien al heel lang bij mensen bestaan. Maar waar denkt men aan bij een zwangerschapswens? Denkt men aan het geslacht van het kind, wordt het een jongen of een meisje? Of denkt men aan de gezondheid van het kind? Er komt heel wat kijken bij de beslissing om kinderen te krijgen. Velen staan hier niet bij stil. In dit hoofdstuk wordt aandacht besteed aan het proces vóórafgaand aan de zwangerschap. Er wordt antwoord gegeven op de vraag: wat kan ik zelf doen om een zo gezond mogelijk kind te krijgen?

2.1. Invloeden van externe factoren op een gezonde zwangerschap Als men eenmaal besloten heeft om zwanger te willen worden dan is het vanzelfsprekend dat er heel wat emoties en gedachten door iemand heen gaan. Er komen vragen en gedachten naar boven waar men vaak nog nooit bij heeft stil gestaan. Maar waar moet je nou in ieder geval aan denken als je net hebt besloten om zwanger wilt worden? Wat kan bijvoorbeeld het zwanger worden beïnvloeden? Welke leefstijlfactoren bevorderen of belemmeren de kans op een gezonde zwangerschap? En wat kan men er zelf aan doen om eventuele slechte invloeden te voorkomen? In deze paragraaf zullen we op deze vragen een antwoord geven. Het is heel belangrijk om bewust de zwangerschapsperiode in te gaan. Iemand met een goede gezondheid heeft meer kans om zwanger te raken en de baby kan dan de beste start maken. Onze gezondheid wordt beïnvloed door onze manier van leven. De manier waarop iemand leeft noemen we ook wel leefstijl. De leefstijl van mensen wordt mede bepaald door hun leeftijd, culturele achtergrond (bijvoorbeeld Turks, Marokkaans, Surinaams, Nederlands), gezinssamenstelling en geslacht. Leefstijlfactoren zijn bijvoorbeeld de soort voeding die men eet, beweeggedrag, wel of niet roken of alcohol of drugs gebruiken, slikken van foliumzuur of vormen van zelfmedicatie. Al deze factoren zijn van invloed op de gezondheid en dus ook op een gezonde zwangerschap. Risicofactoren waar men zelf geen invloed op heeft maar die wel van invloed zijn op de zwangerschap zijn bijvoorbeeld leeftijd en erfelijke factoren. Bij erfelijke factoren moet je denken aan bepaalde ziektes die in de familie (zowel van de vrouw als van de man) voorkomen. De kans dat de baby deze ziekte ook krijgt is dan groter. In 2.2 worden erfelijke factoren verder behandeld. Een vrouw moet voordat ze zwanger wordt nadenken of er leefstijlen risicofactoren zijn die de kans op een gezonde zwangerschap kunnen belemmeren. Als die factoren er zijn, kan zij daar vaak nog zelf of samen met de huisarts/verloskundige voor de zwangerschap wat aan doen. Dit bevordert de kans op een gezonde zwangerschap.

9


Plaat 29 Leefstijladviezen We zullen hieronder de leefstijlen risicofactoren nader toelichten: Leeftijd De vruchtbaarheid van vrouwen neemt af met hun leeftijd, en daardoor blijven vrouwen die op latere leeftijd zwanger proberen te worden vaker ongewenst kinderloos. Vrouwen worden dan ook geadviseerd en aangemoedigd om voor de leeftijd van 30 en zeker voor de leeftijd van 35 aan kinderen te beginnen. Een normaal vruchtbare vrouw heeft tot haar 30ste jaar per maand een kans van 1 op 5 (20%) op een zwangerschap. Die kans is op haar 35ste gedaald tot 1 op 10 (10%), en op haar 38ste tot 1 op 20 (5%) procent per maand. Van origine trouwen migrantengroepen vaak op jonge leeftijd. Een nieuwe trend echter toont aan dat er onder de migranten groepen nu op latere leeftijd wordt getrouwd of aan kinderen wordt begonnen. Met het toenemen van de leeftijd is er een verhoogd risico dat er iets mis kan gaan tijdens de zwangerschap. Bijvoorbeeld verhoogde kans op het krijgen van een miskraam of een verhoogde kans op een kind met het syndroom van Down. Voor vrouwen beneden de vijfendertig jaar is de kans op een miskraam bij een zwangerschap ongeveer 1 op 10 (10%). Tussen de vijfendertig en veertig jaar eindigt 1 op de 5 tot 6 (50 tot 60%) zwangerschappen in een miskraam. Voor vrouwen van 30 jaar is er een kans van ongeveer 1 op 900 op een kind met Down syndroom en voor vrouwen van 35 jaar is die kans ongeveer 1 op 380. Dat betekent ook dat het belangrijk is om mensen te informeren over mogelijke risico's van zwangerschappen op oudere leeftijd. In veel gevallen verloopt een zwangerschap op latere leeftijd zonder problemen.

10


Gezonde voeding Goede voeding van de aanstaande moeder is van belang voor haar zelf, haar baby en voor haar kleinkind. Twee weken na de bevruchting vormen zich in het ongeboren kind de primitieve geslachtscellen. Daaruit ontstaan bij een meisje, maanden voor de geboorte, de voorlopers van de eicellen. Een vrouw die zwanger is van een meisje, is dus al voor de helft oma. Haar voedingsgewoonten beïnvloeden, als ze zichzelf meerekent, drie generaties! Voeding en gewicht beïnvloeden de vruchtbaarheid en de gezondheid van de baby. Als er te weinig foliumzuur, vitamine B6 en B12, ijzer, kalk en zink loopt het kind meer kans op afwijkingen en loopt het kind meer kans dat het te vroeg geboren wordt. Vrouwen die zwanger willen worden, moeten dus zorgen dat ze een voldoende voorraad aan foliumzuur, vitamines, mineralen en sporenelementen hebben. Voedingsmiddelen die rijk zijn aan ijzer, kunnen in de zwangerschap bloedarmoede voorkomen. Dit zijn broccoli, stevige bladgroenten, (volkoren)brood, peulvruchten (linzensoep, erwtensoep, chili con carne) sinasappelsap en noten. Vitaminen en mineralen moet de vrouw in de juiste verhouding tot elkaar gebruiken Als multivitaminen gebruikt worden, kijk dan op het potje of de verpakking of ze geschikt zijn voor zwangere vrouwen. Neem nooit meer dan de aanbevolen dosering. Met vitaminen in de voeding loop je nooit het risico dat je er te veel van neemt, met uitzondering van vitamine A-rijke voeding zoals lever. Het is dus beter om geen lever te eten en niet meer dan één keer per dag een leverproduct (leverworst, leverpastei). Let ook op bij het gebruik van medicijnen waarin vitamine A zit. Deze medicijnen kunnen schadelijk zijn. Schadelijke voedingsmiddelen Een parasiet die voornamelijk in rauw vlees, rauwe melk, ongewassen groenten en kattenpoep zit, kan de ziekte toxoplasmose veroorzaken. Het kind kan er bij besmetting een aangeboren afwijking aan overhouden, maar dat hoeft niet. Omdat steeds meer jonge allochtone mensen een kat hebben, is het belangrijk vrouwen met een kinderwens te wijzen op toxoplasmose. Een bacterie die in rauwe melk en in rauwe vis en ongewassen groente voorkomt, kan de ziekte listeriose veroorzaken. Voor de vruchtbaarheid heeft het geen nadelige effecten. Wel is het tijdens de zwangerschap gevaarlijk doordat het tot een miskraam of een doodgeboorte kan leiden. Koffie/thee Vrouwen die zwanger willen worden of al zijn, wordt afgeraden om veel koffie te drinken. Teveel koffie drinken vóór de zwangerschap, verkleint de kans dat een vrouw zwanger wordt. Het zorgt er dus voor dat zij er langer over doet om zwanger te raken. Het advies is om niet meer dan drie tot vier kopjes koffie per dag te drinken. Tijdens de zwangerschap komt een deel van de cafeïne die in koffie zit via de moederkoek terecht in het bloed van de baby. Veel koffie drinken verhoogt de kans op een miskraam. Meer dan acht koppen koffie per dag verhoogt de kans op een doodgeboorte. Niet alleen koffie bevat cafeïne; het zit ook in thee en cola. Een kopje thee of een groot glas cola bevat half zoveel cafeïne als een kopje koffie. Het is dus belangrijk dat zwangere vrouwen ook niet teveel cola en thee drinken. Kruidenthee en cafeïnevrije cola zijn goede alternatieven.

11


Letten op het gewicht Een leefstijlfactor die een risico vormt voor de zwangerschap is overgewicht. Daar is meestal zelf wel wat aan te doen. Vrouwen die met overgewicht te kampen hebben kunnen problemen hebben vóór de zwangerschap (moeilijker zwanger worden) maar ook tijdens de zwangerschap. Vrouwen die met overgewicht kampen, zijn verminderd vruchtbaar. Zijn deze vrouwen eenmaal zwanger dan lopen zij meer risico op problemen tijdens de zwangerschap zoals een miskraam. Ook hebben zij meer kans op het ontwikkelen van zwangerschapsdiabetes en hoge bloeddruk. Maar ook het hebben van ondergewicht (te licht) vermindert de vruchtbaarheid en geeft tijdens de zwangerschap meer kans op vroeggeboorte. De reden van verminderde vruchtbaarheid bij over- of ondergewicht is dat de hormoonhuishouding in de war is en er soms geen eisprong plaatsvindt. Een gezond gewicht voorkomt dus complicaties voor en tijdens de zwangerschap. Start een zwangerschap dan ook niet te dik en niet te mager. Je kunt uitrekenen of je een gezond gewicht hebt. Dit doe je met de BMI (body mass index). Hoe gaat dit in zijn werk? Bepaal je lengte in meters. Bepaal je gewicht in kilo’s. Reken het volgende uit: lengte (in meter) x lengte (in meter). De uitkomst moet je onthouden. Deel je gewicht in kilo door de uitkomst van net. Nu heb je de BMI berekend. Als de BMI een getal is tussen de 19 en 25 is het gewicht gezond. In de tabel hieronder zie je wanneer iemand ondergewicht heeft, een gezond gewicht of (ernstig) overgewicht: BMI 20 en lager = ondergewicht 20 – 25 = gezond gewicht 25 – 30 = overgewicht 30 en hoger = ernstig overgewicht De BMI geldt voor personen ouder dan 20 jaar. Overgewicht komt steeds vaker voor. Bijna alle allochtone groepen lijden vaker aan overgewicht en ernstig overgewicht dan Nederlanders. Vooral onder Marokkaanse en Turkse vrouwen is overgewicht de afgelopen jaren erg gestegen. Overgewicht geeft een verhoogde kans op lichamelijke aandoeningen zoals hart en vaatziekten, diabetes en gewrichtsklachten en andere ziektes. Als er problemen zijn met overgewicht dan kan men er vóór de zwangerschap al naar streven om een gezond gewicht te krijgen en te behouden. Dit kan men doen door aandacht te besteden aan zowel voeding als aan beweging. Bij overgewicht gaat het om in een verstoring in de balans van calorie-inname en calorieverbruik. Het is niet verstandig om kort voor of tijdens een zwangerschap af te vallen. Het Voedingcentrum heeft een aanbeveling uitgebracht over het aantal calorieën dat een vrouw gemiddeld per dag nodig heeft. Daarnaast zijn er een tweetal brochures uitgebracht die gericht zijn op allochtonen en hun voedingsgewoonten bespreekt, te weten “tips voor een gezond gewicht” en “gezond eten en bewegen”. Deze twee brochures zijn te bestellen via het Voedingscentrum. Het adres van het Voedingscentrum staat vermeld in hoofdstuk 10. Een diëtiste kan een vrouw met overgewicht begeleiden om op een gezonde manier gewicht te verliezen. Allochtonen bewegen minder dan autochtonen. Vooral Turken en Marokkanen bewe-

12


gen weinig. Een belangrijk advies voor deze doelgroepen is dan ook om meer te gaan bewegen. Geadviseerd wordt om minimaal een half uur per dag aan beweging te doen. Maar als men wil afvallen is het verstandig om iets meer te bewegen. Het advies is dan om iedere dag minimaal 45 minuten te bewegen. Roken Allochtone mannen (vooral Turken) roken vaker dan autochtone mannen. Van de allochtone vrouwen roken alleen Turkse vrouwen meer dan autochtone vrouwen. Marokkaanse vrouwen roken minder dan autochtone vrouwen. Roken is van invloed op de vruchtbaarheid. Iemand die rookt heeft een verminderde kans om zwanger te worden. Zowel roken als meeroken is slecht voor de gezondheid van de moeder. Maar ook slecht voor de gezondheid van de ongeboren baby. Roken zorgt ervoor dat de baby minder groeit, die bovendien vaker te vroeg geboren wordt. Daardoor begint het kind met een achterstand. Naast groeivertraging kan roken aangeboren afwijkingen veroorzaken. Ook geeft roken tijdens de zwangerschap een verhoogde kans op een miskraam, voortijdig loslaten van de placenta en doodgeboorte. Het is dus heel belangrijk om te stoppen met roken voordat men zwanger probeert te worden. Dit geldt voor zowel de vrouwen als de partners. Roken door de vader vermindert de kwaliteit van zijn zaad. Ook na de zwangerschap is het van belang om niet te roken. De nicotine komt namelijk via de borstvoeding bij het kind. Maar ook meeroken is schadelijk voor het kind, het vergroot de kans op wiegendood en op luchtwegaandoeningen. Herinner de (aanstaande) moeder en partner eraan dat er tegenwoordig goede “stoppen met roken programma’s” of hulpmiddelen op de markt zijn. Het kan zijn dat stoppen met roken gepaard gaat met gewichtstoename. Vrouwen die zwanger raken hebben dan de kans dat ze te veel aankomen. Zij kunnen daarmee rekening houden door op de voeding te letten en meer te bewegen. Begeleiding van een diëtiste behoort bij de mogelijkheden, maar ook de huistarts kan hierbij adviseren. Alcohol Allochtonen gebruiken, in vergelijking met autochtone Nederlanders, minder vaak overmatig alcohol. Surinaamse mannen en Antilliaanse mannen en vrouwen drinken echter wel vaker dan andere allochtonen. Alcohol maakt vrouwen minder vruchtbaar. Een vrouw die regelmatig alcohol drinkt, heeft minder kans om zwanger te worden. Ook tijdens een zwangerschap kan een vrouw beter geen alcohol gebruiken. Alcohol vergroot de kans op een miskraam. Als een vrouw tijdens de eerste weken van een zwangerschap alcohol gebruikt is er meer kans op afwijkingen bij het kind. Later in de zwangerschap kan het kind door alcohol minder groeien en is er een vergrote kans op problemen met de verstandelijke ontwikkeling. Bovendien is de kans verhoogd dat het kind later alcoholproblemen krijgt. Vrouwen die af en toe extreem alcohol gebruiken (meer dan zes tot negen glazen per dag) lopen risico op een kind met foetaal alcohol syndroom (FAS). Dit is een ernstige aangeboren aandoening. Een kind met foetaal alcohol syndroom heeft gezichtsafwijkingen en een verstandelijke beperking. Als mannen alcohol gebruiken, kan de kwaliteit van hun zaad minder worden. Drugs Uiteraard moet elke vorm van drugsgebruik worden stopgezet. Onder drugs verstaan we niet alleen de bekende harddrugs zoals heroïne, cocaïne, speed en LSD, maar ook hasj, smartdrugs/paddo’s en ecstasy.

13


Langdurig gebruik van drugs kan ervoor zorgen dat de eisprong bij de vrouw uitblijft. Zij wordt daardoor niet of moeilijker zwanger. Het gebruik van drugs door een man zorgt ervoor dat de zaadkwaliteit achteruitgaat, er minder zaad productie is of zelfs dat hij impotent raakt. Sommige soorten drugs geven meer kans op een miskraam, een groeien ontwikkelingsachterstand van het kind of een vroeggeboorte. Bij gebruik van heroïne tijdens de zwangerschap komt het kind bovendien verslaafd ter wereld en zal het hevige en pijnlijke ontwenningsverschijnselen krijgen. Aangezien het stoppen van langdurig drugsgebruik niet eenvoudig is, wordt altijd aangeraden om professionele hulp en begeleiding te zoeken en nooit zelfstandig af te kicken. Medicijngebruik Ook medicijnen zijn van invloed op het zwanger worden, het verloop van de zwangerschap en de gezondheid van het kind. Vaak wordt er onvoldoende stil gestaan bij de gevolgen van de medicijnen voor het zwanger worden of voor de invloed op de (ongeboren) baby. De moeder moet zich bewust zijn van de gevolgen van het gebruik van medicatie (voorgeschreven of niet voorgeschreven door een arts). Dit betekent niet dat er helemaal geen medicijnen gebruikt mogen worden. Sommige mensen zijn van medicijnen afhankelijk voor een goede gezondheid. Het is wel heel belangrijk om aan een behandelend arts te melden dat er een zwangerschapswens is of dat men al zwanger is. Sommige mensen zijn heel makkelijk in het onderling uitwisselen van medicijnen. Ook bij het gebruik van zelfmedicatie, die als onschuldig wordt gezien, moet toch gecontroleerd worden of deze van invloed is op gezond zwanger worden of op de zwangerschap. Dit geldt zeker wanneer er geen informatie op de verpakking staat, zoals soms het geval is bij kruidenmedicatie en natuurproducten die in het eigen land gekocht zijn. Infectieziekten, opsporing en vaccinaties Infecties zijn voor gezonde mensen vaak onschuldig. Maar van sommige infecties weten we dat deze invloed kan hebben op de ongeboren vrucht. Daarom moeten vrouwen die zwanger willen worden goed nagaan of zij in het verleden eventuele infecties hebben gehad. Ook is belangrijk dat zij weten voor welke ziekten zij precies zijn ingeënt. Bijvoorbeeld: Vóór 1974 bestond er geen inentingsprogramma tegen de virusziekte rode hond (Rubella). In 1974, toen de Rubellavaccinatie in het vaccinatieprogramma werd ingevoerd, zijn veel vrouwen in de vruchtbare leeftijd, in de gelegenheid gesteld om alsnog een inenting te krijgen. Niet iedere vrouw heeft van deze gelegenheid gebruik gemaakt, maar deze groep vrouwen heeft nu waarschijnlijk geen kinderwens meer. De vrouwen die nu kinderwens hebben en in Nederland geboren zijn in en na 1974, zijn over het algemeen wel ingeënt tegen rode hond. Rode hond kan aangeboren afwijkingen veroorzaken bij het ongeboren kind. De inenting kan alsnog gegeven worden maar dan moet de zwangerschap minstens drie maanden uitgesteld worden. Als bekend is dat er een risico plaats heeft gevonden om een SOA of hiv-infectie op te lopen kan men er voor kiezen om zich vooraf te laten testen. Dit is heel belangrijk omdat sommige Seksueel Overdraagbare Aandoeningen niet zichtbaar zijn of klachten geven. Om te voorkomen dat het effect heeft op de vruchtbaarheid van de vrouw en op het kind is onderzoek vooraf belangrijk. Het is belangrijk om te benadrukken dat niet alleen de vrouw, maar ook haar partner onderzocht moet worden. Als een vrouw namelijk geen SOA heeft maar er tijdens de zwangerschap één oploopt via haar partner, kan dit ernstige gevolgen hebben voor de baby. Het risico voor de ongeboren baby kan verschillen per aandoening. Het kan bijvoorbeeld aangeboren af-

14


wijkingen, miskraam of vroeggeboorte veroorzaken. Als een vrouw besmet is met het hiv-virus, kan het kind tijdens de zwangerschap, bevalling of borstvoeding hiermee besmet raken. Maatregelen, zoals bevallen met een keizersnede of het geven van flesvoeding, kunnen dit risico verkleinen. Hygiëne De parasiet die toxoplasmose veroorzaakt (zie: voedingsmiddelen) kan onder meer worden overgebracht via de poep van jonge katten. Het is daarom belangrijk handschoenen te dragen bij het verschonen van een kattenbak, en het werken in de tuin. Cytomegalie (CMV) is een virus dat, indien overgebracht tijdens de zwangerschap, voor ernstige (hersen)aandoeningen bij het kind kan zorgen. Het gaat in Nederland om zeldzame infecties en er is geen screeningsvoorschrift. Voor vrouwen die zwanger zijn of willen worden en werken in de verpleging, verzorging, of in de kinderopvang is handhygiëne beslist belangrijk. Ook ter preventie van andere infectieziekten (hepatitis B) is (hand)hygiëne in verzorgende beroepen belangrijk, maar de kans op een CMV besmetting is relatief gezien verhoogd in de kinderopvang. En juist daar werken vaker allochtone vrouwen. Schadelijke stoffen en stralingen Als er in een omgeving van schadelijke stoffen of stralingen worden gewerkt moet er ook aan gedacht worden dat het schadelijke effect kan hebben op vruchtbaarheid. Speciale voorzorgsmaatregelen zijn dan ook belangrijk tijdens het werk. Dit kan in overleg met de werkgever besproken worden. Bedrijfsartsen of Arbo artsen kunnen ook hierover adviseren. Werken met chemische stoffen Sommige concentraties van chemische stoffen zijn gevaarlijk. Het kan leiden tot onvruchtbaarheid, afwijking bij het kind, groeistoornissen en of miskraam. De chemische stoffen kunnen in het bloed komen door inademen, slikken of aanraken. Advies: - Zorg bij het werken met chemische stoffen zo hygiënisch mogelijk te gaan werken. - Kijk altijd in de risico-inventarisatie en -evaluatie wat de specifieke risico's zijn tijdens de zwangerschap en de periode van borstvoeding tijdens het werk. - Kijk in de CAO kijken of hierover wat regels staan. - Vraag advies aan de (bedrijf)arts. - Werkgever moet zich in ieder geval houden aan de grenswaarde (de MAC-waarde: de Maximaal Aanvaarde concentratie in de lucht op de werkplek). - Als er gewerkt wordt met een verpakt product, dan kan het op het etiket staan of er schadelijke stoffen in zitten. Op sommige producten staat niets vermeld (geneesmiddelen en diergeneesmiddelen): De werkgever kan dan informeren over gevaren bij het bereiden of toedienen. - Bij te grote risico's of onzekerheden is iemand niet verplicht om met chemische stoffen te werken. Er mag in ieder geval niet met lood en loodwit worden gewerkt. Werken met straling Of straling gevaarlijk is, hangt af van het soort straling. Straling van bijvoorbeeld beeldschermen en elektrische apparaten levert over het algemeen geen extra problemen op tijdens de zwangerschap. Zogenaamde ioniserende straling kan wel schade veroorzaken aan het ongeboren

15


kind, vooral in de eerste periode van de zwangerschap. Deze straling komt voor in kerncentrales, röntgenkamers van ziekenhuizen en laboratoria. Werkt de vrouw met straling? Adviseer om al voor de zwangerschap contact op te nemen met de bedrijfsarts of stralingsdeskundige. De vrouw kan samen met de bedrijfsarts of stralingsdeskundige overleggen over hoe het werk verantwoord uitgevoerd kan worden. Werken met infectierisico Als er gewerkt wordt waarbij men in contact kan komen met het virus dat rode hond veroorzaakt (rubellavirus) of met de parasiet die toxoplasmose kan veroorzaken (als een vrouw met katten werkt), dan is iemand niet verplicht om deze werkzaamheden uit te voeren tijdens de zwangerschap, tenzij is aangetoond dat men voldoende antistoffen heeft. Ook enkele andere infecties kunnen schadelijk zijn voor het ongeboren kind. Let ook op als men werkt met ziektekiemen, als men met geïnfecteerde patiënten werkt of in de agrarische sector. Informeer naar de mogelijke risico’s bij een werkgever, de Arbo-dienst, de bedrijfsarts of bij de brancheorganisatie. Overigens kan men de kans op een infectie zelf verkleinen door in ieder geval zo hygiënisch mogelijk te werken. Tegen sommige infecties is ook vaccinatie mogelijk. Foliumzuur Foliumzuur bij kinderwens en zwangerschap Als een stel zwanger wil worden of als een vrouw in verwachting is, is het belangrijk dat goed wordt gegeten. Als er volgens de aanbeveling van de Voedingswijzer wordt gegeten dan hoeft iemand normaal gesproken niets extra's te eten. Het gebruik van 'foliumzuur' is een ander verhaal. Foliumzuur kan de kans verkleinen op een kind met bepaalde afwijkingen.

Plaat 33 Gezond zwanger worden, slik eerst foliumzuur

16


Wat is foliumzuur? Foliumzuur is een vitamine. Deze stof komt van nature voor in verse groenten, in fruit, aardappelen, peulvruchten, volkoren- en zuivelproducten. Net zoals andere vitamines is foliumzuur ook te krijgen in tabletvorm. Als er gezond en afwisselend wordt gegeten, krijgt een mens voldoende foliumzuur binnen. Voor de ontwikkeling van de organen van de foetus is echter meer foliumzuur nodig dan normaal. Per dag moet een vrouw 0,4 tot 0,5 milligram extra foliumzuur innemen. In Nederland zijn nog geen voedingsmiddelen te koop, waarin extra foliumzuur verwerkt is. Om zeker te zijn dat een vrouw met een kinderwens elke dag voldoende foliumzuur binnen krijgt, moet gezonde voeding dus aangevuld worden met foliumzuurtabletten . Waarom is foliumzuur belangrijk? In de eerste weken van een zwangerschap vormt zich bij een kind de aanleg voor het centrale zenuwstelsel. Daaruit ontstaan later de hersenen en het ruggenmerg. Het is belangrijk dat dit proces goed verloopt, want anders zou het kind afwijkingen kunnen krijgen. Die afwijkingen worden neurale-buisdefecten genoemd. Een van die afwijkingen is een open ruggetje, ook wel spina bifida genoemd. Het kindje is dan meestal lichamelijk gehandicapt en kan ook een verstandelijke achterstand hebben. De baby kan ook geboren worden zonder hersenen (anencefalie). Zo'n kindje overlijdt meestal vrijwel direct na de geboorte of in de eerste levensweek. In Nederland worden er elk jaar ongeveer 120 kinderen geboren met een 'neurale-buisdefect', een defect van het centrale zenuwstelsel. De kans om een kind te krijgen met zo'n afwijking is gelukkig erg klein. Het is bekend dat een deel van deze aangeboren afwijkingen voorkomen kan worden door het gebruik van extra foliumzuur. Foliumzuur is geen verzekering op een gezonde baby; ook andere omstandigheden en erfelijke factoren kunnen van invloed zijn. Maar gebruik van foliumzuur verkleint de kans op een kind met een neurale-buisdefect wel. Is foliumzuur goed voor alle zwangere vrouwen? Foliumzuur is goed voor alle vrouwen die zwanger willen worden en voor alle vrouwen die net in verwachting zijn. Ook als zij al één of meer gezonde kinderen hebben. Van foliumzuur in deze lage dosis van 0,4 - 0,5 mg per dag zijn geen schadelijke bijwerkingen bekend: niet voor de aanstaande moeder en ook niet voor de baby, ook niet als het foliumzuur wat langer zou worden gebruikt, bijvoorbeeld omdat het een tijdje duurt voor iemand in verwachting raakt. Als iemand al eerder een kind heeft gekregen met een neurale-buisdefect dan loopt iemand meer risico dat de volgende baby het ook zal krijgen. In dat geval is het erg belangrijk om dagelijks een hogere dosis foliumzuur te slikken. Dan moet dan vóór zwangerschap contact worden op genomen met de huisarts. Deze zal dan ook een hoge dosering voorschrijven van 4 of 5 milligram per tablet, een tablet per dag. In andere gevallen van een verhoogd risico op het krijgen van een kind met een neurale-buisdefect (bijvoorbeeld suikerziekte van de zwangere, open rug of schedel in de familie, ouder zelf geboren met open ruggetje) kan de vrouw 0,4 - 0,5 mg foliumzuur per dag slikken. Zij hoeft dan niet de hoge dosis van 4 of 5 milligram foliumzuur per dag te gebruiken. Als een vrouw medicijnen gebruikt tegen epilepsie, kan zij het beste voordat ze zwanger wordt naar haar dokter gaan. Haar arts kan dan bepalen of de vrouw 0,4 - 0,5 mg foliumzuur per dag of 4 of 5 milligram foliumzuur per dag moet gaan gebruiken. Wanneer kan men beginnen met foliumzuur? Het is heel verstandig om al extra foliumzuur te gaan slikken voor de zwangerschap. Als de vrouw bijvoorbeeld gaat stoppen met het gebruik van voorbehoedsmiddelen, is het goed om dan

17


meteen te beginnen met het innemen van foliumzuur. Het is bijna nooit mogelijk om de dag van een geslaagde bevruchting te voorspellen, behalve als de vrouw een zeer regelmatige cyclus heeft. Maar houdt er rekening mee dat het gebruik van foliumzuur het beste tot zijn recht komt als er minstens vier weken vóór de bevruchting is mee begonnen. Zo wordt er voor gezorgd dat dan in het lichaam genoeg foliumzuur aanwezig is op het moment dat het belangrijk is voor de ontwikkeling van het ongeboren kind (namelijk de eerste vier weken na de bevruchting). Het is belangrijk om foliumzuur te blijven gebruiken, ook als het niet meteen lukt om in verwachting te raken. Wanneer moet gestopt worden met slikken van foliumzuur? Om deze afwijkingen van het centrale zenuwstelsel te helpen voorkomen, heeft extra foliumzuur zin tot acht weken na de bevruchting. Bij een cyclus van 28 dagen is dat 10 weken na de eerste dag van uw laatste menstruatie. Waar kan men foliumzuur kopen? Bij de apotheek en bij drogisterijen. Daar zijn tabletten van 0,4 - 0,5 mg te koop. Hiervoor is geen recept nodig. Aan sommige multivitaminepreparaten is ook foliumzuur toegevoegd, maar niet altijd in de juiste dosering. Let er vooral op een vitaminepreparaat te gebruiken speciaal voor zwangeren, omdat niet alle vitamines onschadelijk zijn; teveel vitamine A kan schadelijk zijn voor het ongeboren kind. Als een vrouw een multivitaminen preparaat speciaal voor zwangeren gebruikt, is het niet nodig om ook nog tabletten met alleen foliumzuur gebruikt. De tabletten met de hoge dosis van 4 - 5 milligram zijn alleen verkrijgbaar op recept. In het buitenland (Verenigde Staten) zijn voedingsmiddelen op de markt die verrijkt zijn met foliumzuur. Mogelijk zullen ook in Nederland binnenkort dergelijke voedingsmiddelen beschikbaar zijn. Als er dan wordt gekozen om hiervan gebruik te maken, is overleg met de arts of apotheker of extra foliumzuur nog nodig is zeer belangrijk. Stress Het lijkt erop dat stress van invloed kan zijn op het zwanger worden en de zwangerschap bij de vrouw. Bij mannen kan stress ervoor zorgen dat ze tijdelijk minder zaadcellen maken. Vrouwen en mannen kunnen stress voorkomen door ervoor te zorgen dat hun omgeving, zoals thuis en op het werk, rustig is. De gezinsleden kunnen helpen om spanning te vermijden door bijvoorbeeld geen ruzie te maken.

2.2. Erfelijke en aangeboren aandoeningen Veel aanstaande ouders vragen zich af of hun baby wel gezond zal zijn. Dat is begrijpelijk, maar gelukkig worden de meeste baby's gezond geboren. Maar er worden soms ook kinderen geboren met een (ernstige) aandoening, maar de kans hierop is klein. Het is van belang dat de deelnemers het beste al voor de zwangerschap kunnen nadenken of zij misschien een verhoogde kans hebben op een erfelijke of aangeboren aandoening. Als dat het geval is, kunnen zij een zwangerschapswens het beste bespreken met de huisarts of verloskundige. De huisarts of verloskundige kan als het nodig is verwijzen naar een klinisch genetisch centrum. Bij dit onderdeel is het belangrijk dat u als voorlichter de deelnemers hierover infor-

18


matie geeft, omdat de deelnemers zich dan, samen met hun huisarts/verloskundige, goed kunnen voorbereiden op een zwangerschap. Informatie over erfelijke en aangeboren aandoeningen en de instructie voor de voorlichting over dit onderwerp vindt u in hoofdstuk 5.

2.3. Chronische aandoeningen Een chronische ziekte kan soms van invloed zijn op een zwangerschap, de baby en de moeder. Bekende voorbeelden van chronische ziekten zijn suikerziekte en epilepsie. Suikerziekte komt vaker voor bij Surinaamse Hindoestanen dan bij autochtone Nederlanders. Hoge bloeddruk wordt vaker aangetroffen bij Creolen. Erfelijke bloedarmoede zoals sikkelcelziekte en thalassemie komt meer voor bij mensen afkomstig uit gebieden rondom het Middellandse Zeegebied, Afrika, het Midden en Verre Oosten of het Caribische gebied. Allochtone Nederlanders hebben vaker overgewicht en obesitas dan autochtone Nederlanders. Als een vrouw met een chronische ziekte een kind wil, dan kan zij het beste voor de zwangerschap een gesprek hebben met haar huisarts, verloskundige of behandelend arts. Deze hulpverlener kan dan als het nodig is maatregelen nemen om de zwangerschap zo goed mogelijk te laten verlopen, bijvoorbeeld door de vrouw extra te begeleiden voor en tijdens haar zwangerschap. Daarnaast kan de huisarts, verloskundige of behandelend arts bij de vrouw extra onderzoeken (laten) doen en kijken of de vrouw haar eventuele medicijnen kan blijven gebruiken in de zwangerschap. Het is van belang dat de vrouw ervoor zorgt dat alle hulpverleners samen een plan maken over hoe ze de vrouw gaan begeleiden voor en tijdens de zwangerschap en de bevalling en kraamperiode. Dit plan moeten zij opnemen in het dossier van de vrouw. Achtergrondinformatie voor de voorlichter Sommige verloskundigen houden kinderwensspreekuren. Bij zo’n spreekuur geeft de verloskundige mensen met een kinderwens informatie over hoe ze de kans op een gezonde zwangerschap kunnen vergroten. De mensen met een kinderwens vullen de vragenlijst ZwangerWijzer in. Met deze vragenlijst kunnen mensen erachter komen of er risico’s zijn tijdens de zwangerschap. Je zou deelnemers hierop kunnen wijzen. In hoofdstuk 9 kun je meer informatie vinden over kinderwensspreekuren en ZwangerWijzer.

2.4. Verloskundige voorgeschiedenis Als een vrouw tijdens eerdere zwangerschappen problemen heeft gehad, kan zij als ze opnieuw een kind wil het beste contact opnemen met haar huisarts, verloskundige of behandelend arts. Problemen tijdens eerdere zwangerschappen kunnen soms een gezondheidsrisico zijn voor de volgende zwangerschap en baby. Ook als een vrouw problemen heeft met zwanger worden, kan zij het beste een gesprek hebben met haar hulpverlener. De verloskundige of (huis)arts kan dan vaak maatregelen nemen zodat de vrouw meer kans heeft om zwanger te worden. Ook kan de hulpverlener meestal maatregelen nemen om ervoor te zorgen dat eventuele risico’s tijdens een zwangerschap kleiner worden. Maatregelen die de verloskundige of (huis)arts kan nemen zijn bijvoorbeeld: Hij/zij kan de vrouw (laten) onderzoeken, bepaalde medicijnen geven of extra begeleiden tijdens een eventuele zwangerschap.

19


Achtergrondinformatie voor de voorlichtster Vrouwen kunnen als voorbereiding op hun zwangerschap www.ZwangerWijzer.nl invullen en de samenvatting met hun verloskundige of huisarts bespreken. In hoofdstuk 10 lees je hierover meer.

Plaat 34 Gezond zwanger worden

2.5. Instructie voor voorlichting In paragraaf 2.1 hebben we de leefstijlen en risicofactoren uitgebreid beschreven. In paragraaf 2.2 is informatie gegeven over erfelijke en aangeboren aandoeningen. Deze informatie betreft – alles bij elkaar – een grote hoeveelheid stof die ook behoorlijk ingewikkeld is. Wij adviseren van te voren goed stil te staan bij de informatie die je tijdens de bijeenkomst wilt overdragen. De tijd die je kunt besteden aan het onderwerp hangt af van het totaal aantal bijeenkomsten dat voor dit thema is gereserveerd. Vaak zal het onderwerp ‘gezond zwanger worden’ in één bijeenkomst behandeld worden omdat er ook tijd beschikbaar moet zijn voor bijeenkomsten over de zwangerschap en de geboorte. Hier geven wij tips voor informatieoverdracht tijdens één bijeenkomst. De centrale boodschap van de bijeenkomst is: wat kan een vrouw zelf doen om zo gezond mogelijk zwanger te worden en de relatie van erfelijkheid en andere risicofactoren op aangeboren aandoeningen bij het kind. Het zal niet mogelijk zijn om alle risicofactoren uitgebreid te behandelen. Het is belangrijk een keuze te maken, die goed aansluit bij de deelnemers van de bijeenkomst.

20


Opbouw voorlichtingsbijeenkomst 1. De zwangerschapswens: bespreken van factoren die van invloed zijn op gezond zwanger worden. 2. Leefstijlfactoren: in ieder geval aandacht voor gezond eten, roken, overgewicht, medicijngebruik en voor foliumzuur 3. Erfelijke en aangeboren aandoeningen: bespreken van risico op erfelijke ziekten en andere risicofactoren (zoals de leeftijd van de moeder) en van erfelijkheidsonderzoek.

2.5.1 De zwangerschapswens

Doel - Deelnemers weten waar ze aan moeten denken als ze zwanger willen worden. - De deelnemers weten welke aanpassingen ze kunnen doen voor de zwangerschap. - De deelnemers weten welke leefstijlen risicofactoren invloed hebben op de zwangerschap. Aanpak In deze paragraaf zijn enkele werkvormen beschreven gericht op het bespreken van de wens om zwanger te willen worden en de leefstijlfactoren die invloed hebben op gezond zwanger worden. Deze kunt u gebruiken maar houdt het hoofddoel in de gaten. Als de tijd niet toelaat kunt u selectief de werkvormen gebruiken. Werkvorm 1: Algemene introductie op gezond zwanger worden

Plaat 26 Denkende vrouw met babywolk

21


Vragen Waar denkt u aan als u nu zwanger wilt worden: Schrijf de reacties op gele post-it-briefjes en plak deze op de plaat. Let op of alle belangrijke leefstijlfactoren aan bod komen. Als dat niet zo is, kunt u deze zelf noemen. Dat kan bijvoorbeeld door de volgende vragen te stellen: - Wat zou u in u leefstijl aanpassen als u nu zwanger wilt worden. - Waarom is het belangrijk om te letten op: gezond gewicht, roken, voeding, medicijngebruik. - Gebruikt u wel eens kruiden of medicijnen uit eigen land. - Gebruikt u wel eens medicijnen van andere mensen. - Denk je zelf aan erfelijke ziektes als je aan zwangerschap wilt beginnen. Werkvorm 2 Teken wolken in flap-over Teken een aantal wolken op een flap-over voordat je de vraag hebt gesteld: “Waar denk je aan als je nu gezond zwanger wilt worden?” Schrijf de opmerkingen in de wolken. Nadat je informatie hebt gegeven kun je weer de opmerkingen na lopen en controleren of alle belangrijke factoren wel benoemd zijn door deelnemers. Gebruik deze werkvorm ook om mensen te stimuleren aandacht te besteden aan een gezonde leefstijl. Werkvorm 3 Stellingen Doel Stellingen kunnen worden gebruikt in het begin van de voorlichting om aandacht te trekken voor dit onderwerp. Tevens kun je met deze werkvorm het kennisniveau van de deelnemers testen. Zo kan je de informatie goed afstemmen op het kennisniveau van de deelnemers. Stellingen 1. Het maakt me niet uit of het een jongen of een meisje is; als het maar gezond is. 2. Ik ben blijven roken en toch heb ik drie gezonde kinderen gekregen.

2.5.2 Leefstijlfactoren

Doel - Deelnemers weten welke leefstijlfactoren van invloed kunnen zijn op een gezonde zwangerschap. - De deelnemers weten hoe belangrijk het is om bewust de zwangerschapsperiode in te gaan. - Deelnemers weten dat wanneer ze zelf een goede gezondheid hebben, ze ook meer kans hebben om zwanger te raken en dat dan ook de baby de beste start kan maken. Aanpak Attendeer de deelnemers op leefstijlfactoren die van invloed kunnen zijn op de gezonde start voor moeder en baby. De belangrijkste factoren voor allochtone vrouwen zijn: roken, gezond gewicht, alcohol, medicijngebruik (zelfmedicatie), foliumzuur en voorkomen van stress.

22


Leg bij plaat 29 Leefstijladviezen per leefstijl de belangrijke aandachtspunten uit. Roken Bij bepaalde doelgroepen roken vrouwen meer dan bij andere groepen. Met name Turkse vrouwen roken vaak veel. Ook Turkse mannen roken meer dan mannen uit andere groepen. Maak de vrouwen ook attent op het gevaar van “meeroken”. Geef in je voorlichting aan dat roken naast schade aan je eigen gezondheid ook invloed kan hebben op de vruchtbaarheid. Een kind, van wie de moeder rookt, is vaak wat kleiner. Het kind begint dus al met een achterstand. Een knelpunt kan zijn dat niet iedereen de gelegenheid heeft om de rookruimte te ontwijken. Vrouwen moeten dan aan hun omgeving uitleggen dat ze zwanger willen worden en dat roken schadelijk is voor de baby. Dus de nadelige effecten van roken in relatie tot zwangerschap zijn: Roken kan invloed hebben op je vruchtbaarheid Roken kan schadelijk zijn voor je eigen gezondheid Moeders die roken krijgen kleinere baby’s. Advies Aan beide ouders het advies om te stoppen met roken en zoveel mogelijk rokerige ruimtes te vermijden. Stoppen is beter dan minderen. Zo kunnen ze voorkomen dat ze niet terugvallen in oude gewoontes. Hulp bij het stoppen: via de huisarts, GGD geeft trainingen voor stoppen met roken en via STIVORO, dit is een organisatie die voorlichting geeft over stoppen met roken (Voor de voorlichtster: zie hoofdstuk 10 voor meer informatie) Je kunt de volgende voordelen benadrukken van stoppen met roken: - Stoppen met roken vermindert het risico op gezondheidsproblemen aanzienlijk. - Stoppen met roken is gemakkelijker tijdens de zwangerschap. Je lichaam verandert, je smaak, reuk en gevoel zijn anders. Misschien vind je roken wel ineens vies. - Je voelt je niet meer schuldig tegenover de baby. - Kinderen van vrouwen die niet roken hebben een betere start doordat ze een beter gewicht hebben. - De kans dat je kind later gaat roken, is kleiner. - Je conditie verbetert snel. Je voelt je al na een paar weken fitter. - De rookgeur verdwijnt uit je kleren en je huid en je adem is frisser. - Je voelt je frisser en gezonder, je huidskleur wordt minder grauw, je hebt geen last meer van gele vingers en gele tanden. - Je eetlust gaat vooruit, je ruikt en proeft beter. - Je bespaart geld. Gebruik van medicijnen en (zelf)medicatie Het gebruik van medicijnen kan van belang zijn voor de eigen gezondheid. Maar niet iedereen realiseert zich dat medicijngebruik ook van invloed kan zijn op de baby tijdens de zwangerschap. Daarom is het nodig al voorafgaand aan de zwangerschap stil te staan bij medicijngebruik.

23


Het is belangrijk dat de vrouw aan de arts, die haar een medicijn voorschrijft, vertelt dat zij zwanger is of wil worden. Sommige medicijnen kunnen dan beter niet worden voorgeschreven, of beter niet worden gecombineerd met andere medicijnen. Verder is het nooit verstandig om medicijnen onderling uit te wisselen, zonder dit met de arts te bespreken. Alcohol Over het algemeen is het alcoholgebruik bij allochtonen groepen minder in vergelijking met autochtone Nederlanders. Wel is het gebruik onder Surinaamse en Antilliaanse mannen en vrouwen wat hoger vergeleken met bijvoorbeeld Turkse en Marokkaanse mensen. Toch is het belangrijk het effect van alcohol te benoemen Het is heel belangrijk om te benoemen dat alcoholgebruik invloed kan hebben op gezondheid van zowel de vrouw en de man. Alcohol maakt minder vruchtbaar. Ook heeft alcoholgebruik een nadelig effect op de zwangerschap, zoals een miskraam. Tijdens de eerste paar weken van een zwangerschap kan alcohol ervoor zorgen dat er afwijkingen bij het kind. Later in de zwangerschap kan het kind achterblijven in groei, en kunnen er problemen ontstaan met de verstandelijke ontwikkeling. Als de moeder in de zwangerschap veel drinkt heeft haar kind een verhoogde kans om later zelf alcoholproblemen te krijgen. Vrouwen die (af en toe) meer dan zes tot negen glazen alcohol per dag drinken hebben een verhoogde kans op een kind met het Foetaal Alcohol Syndroom (FAS). Dit is een ernstige aangeboren aandoening waarbij sprake is van gezichtsafwijkingen en een verstandelijke beperking. Als mannen alcohol gebruiken, kan de kwaliteit van hun zaad minder worden. Advies Geen alcohol gebruiken voor, tijdens en na de zwangerschap (vooral als je borst voeding geeft) door de vrouw. De man kan ook beter geen alcohol gebruiken voor en tijdens de zwangerschap. Stress Stress lijkt van invloed te zijn op het zwanger worden en de zwangerschap bij vrouwen. Bij mannen kan stress ervoor zorgen dat ze tijdelijk minder zaadcellen maken. Advies Leg uit dat het belangrijk lijkt dat mannen en vrouwen voor en tijdens de zwangerschap ervoor zorgen dat zij spanning vermijden. Mannen en vrouwen kunnen daar zelf wat aan doen, door in hun huis en werk te zorgen voor rust. Maar ook de gezinsleden kunnen de man/vrouw helpen om spanning te vermijden door bijvoorbeeld geen ruzie te maken. Overgewicht Overgewicht moet in ieder geval worden behandeld. Overgewicht komt bij veel allochtone vrouwen voor. Leg uit wat overgewicht is. Elk lichaam heeft energie nodig om te kunnen werken. Deze energie krijgen we binnen door te eten. De inname en het verbruik van energie moeten met elkaar in evenwicht zijn. Als je meer eet dan het lichaam nodig heeft dan wordt dit omgezet in vet en word je dikker. Hoeveel energie (eten) je lichaam nodig heeft, is afhankelijk van verschillende dingen. Ieder mens verbruikt energie. Afhankelijk van de samenstelling van je lichaam (meer of minder vetcellen, meer of minder spieren) verbruik je meer of minder energie. Je verbruikt extra energie

24


als je lichamelijk actief bent. Hoe veel extra energie je dan verbruikt hangt af van wat je doet, hoe lang je het doet en hoe intensief je het doet. Wat je dus eigenlijk aan energie nodig hebt is datgene wat je verbruikt. Als je langdurig meer eet dan je lichaam nodig heeft, dan kan dit leiden tot overgewicht. Gevolgen van overgewicht als je zwanger wilt worden - Minder vruchtbaar door overgewicht - Als je met een hoog gewicht begint voor je zwangerschap kan dat gezondheidsproblemen geven tijdens de zwangerschap: meer kans om bijvoorbeeld verhoogde bloeddruk en zwangerschap diabetes te ontwikkelen. En om klachten van gewrichten en het bekken te ontwikkelen. Er is een aantal eenvoudige manieren om er achter te komen of er sprake is van overgewicht: Werkvorm 4 Meetlint, Gewichtswijzer en BMI 1. Met behulp van een centimeter kun je je middelomtrek meten: Je meet hiervoor de tailleomtrek tussen de onderste rib en de bovenkant van het heupbeen. Het is belangrijk om af te vallen als de omtrek: • bij mannen 102 cm of meer is; • bij vrouwen 88 cm of meer is. Houd je gewicht stabiel als de omtrek: • bij mannen tussen 94 – 102 cm is; • bij vrouwen tussen 80 – 88 cm is. Het schommelen van het gewicht (jojo-effect) is ongunstiger dan een stabiel, iets verhoogd gewicht. Als mensen proberen af te vallen, dan is er het risico dat ze, als ze na een dieet weer gewoon eten, weer zwaarder worden.

Illustratie 21 Gewichtswijzer

25


2. Je kunt ook met de gewichtswijzer vaststellen of je gewicht gezond, aan de hoge kant of ernstig te hoog is. De deelnemers moeten hun lengte in kolom 1 en hun gewicht in kolom 2 aangeven. Vervolgens moeten ze een lijn trekken tussen beide punten. De lijn moet worden doorgetrokken naar kolom 3. In kolom 3 kunnen de deelnemers dan zien of ze een gezond gewicht hebben. 3. Met behulp van de BMI kunt u zelf berekenen of u een gezond gewicht heeft. Deel uw lichaamsgewicht door de lengte in het kwadraat: Voorbeeld: Lengte = 1 meter en 68 centimeter Gewicht = 63 kilo BMI =

63 / 1,68 x 1,68 = 22,3

BMI 20 en lager 20 – 25 25 – 30 30 en hoger

= ondergewicht = gezond gewicht = overgewicht = ernstig overgewicht

Foliumzuur Het belang van foliumzuur slikken voorafgaand aan en tijdens het begin van de zwangerschap is niet bekend bij iedereen. Met name allochtone vrouwen slikken bijna geen foliumzuur voor de zwangerschap, omdat ze hiervan niet op de hoogte zijn. Doel - Deelnemers weten wat foliumzuur is - Deelnemers kunnen uitleggen waarom belangrijk is foliumzuur te slikken - Wanneer ze kunnen beginnen met slikken van foliumzuur Werkvorm 5

Foliumzuur

Gebruik plaat 33. Vragen: - Weet u wat foliumzuur is? - Weet u waarom vrouwen wordt aangeraden foliumzuur te slikken? - Weet u wanneer u kunt beginnen met slikken van foliumzuur? - Heeft u al eerder foliumzuur geslikt?

26


2.5.3 Hoge leeftijd als risicofactor

Doel De deelnemers weten dat met het toenemen van de leeftijd de vruchtbaarheid van de vrouw afneemt. Tot 30 jaar is de kans op een zwangerschap 1 op 5 per maand en op 35 jaar is de kans op een zwangerschap nog maar 1 op 10 per maand. De deelnemers weten dat het toenemen van de leeftijd is er een verhoogd risico dat er iets mis kan gaan tijdens de zwangerschap. Bijvoorbeeld verhoogde kans op het krijgen van een miskraam of een verhoogde kans op een kind met het syndroom van Down. Voor vrouwen beneden de vijfendertig jaar is de kans op een miskraam bij een zwangerschap ongeveer 1 op 10 (10%). Tussen de vijfendertig en veertig jaar eindigt 1 op de 5 tot 6 zwangerschappen in een miskraam (50 tot 60%). Voor vrouwen van 30 jaar is er een kans van ongeveer 1 op 900 op een kind met Down syndroom en voor vrouwen van 35 jaar is die kans ongeveer 1 op 380. Daarom weten de deelnemers dat zij het beste voor de leeftijd van 30 en zeker voor de leeftijd van 35 aan kinderen kunnen beginnen. In veel gevallen verloopt een zwangerschap op latere leeftijd zonder problemen. Werkvorm 6 leefstijl en risicofactoren Doelen - De deelnemers wijzen op wat risico’s zijn en welke risicofactoren er zijn. - Bevorderen van kennis over verschillende factoren waar mensen zelf wel invloed op kunnen hebben en waar niet: - Bedenk dat je bijvoorbeeld wel je leefstijl kunt aan passen maar niet je leeftijd of familiare aandoeningen. Gooien van een dobbelsteen en snoepjes uitdelen Bij deze werkvorm staat centraal: uitleggen wat de invloed is op ongezond gedrag op de gezondheidssituatie van moeder en kind, voorafgaand aan de zwangerschap. Als voorlichter moet je de deelnemers overtuigen dat het zin heeft om op voeding te letten, niet te roken of om voldoende te bewegen. Het gaat er dus om aan de deelnemers duidelijk te maken wat het betekent om het risico te vergroten of te verkleinen. Nodig voor dobbelsteen gooien 2 dobbelstenen: een dobbelsteen met 6 gekleurde stippen waaronder 1 rode stip (deze zijn te koop in speelgoedwinkels) een dobbelsteen met 3 rode stippen en 3 gekleurde stippen (deze kunt u zelf makkelijk maken door bij een dobbelsteen met 6 gekleurde stippen 3 stippen rood te kleuren met een stift). Het rode vlak staat symbool voor de risico’s; roken, overgewicht, alcohol gebruik en/of erfelijk belast (dragers van bepaalde ziektes). Werkwijze Maak twee groepjes. Geef beide groepjes een dobbelsteen. Iedere groep gooit 20 keer met de dobbelsteen en iedereen onthoudt hoe vaak hij/zij rood heeft gegooid.

27


Daarna vraag je per groepje hoeveel mensen een keer rood hebben gegooid en hoeveel mensen een keer een andere kleur hebben gegooid. In beide groepen zullen er mensen zijn die nooit rood hebben gegooid. Maar in de ene groep zullen dat er meer zijn dan in de andere groep. In de nabespreking kun je uitleggen dat dit hetzelfde gaat met je gezondheid: als je gezond leeft heb je minder kans op hart- en vaatziekten (dobbelsteen met 1 rode stip). Toch zijn er in die groep ook mensen die rood gegooid hebben. Het is dus geen garantie dat je niets zult krijgen, maar de kans is wel kleiner want in deze groep is er minder vaak rood gegooid. In de groep met de dobbelsteen met de 3 rode stippen was er meer kans bijvoorbeeld doordat men ongezonder eet of rookt. In deze groep zullen vaker mensen rood hebben gegooid, maar er zullen altijd ook mensen alleen een andere kleur hebben gegooid.

Nodig voor snoepjes uitdelen twee zakjes met dezelfde snoepjes in 2 kleuren (bijvoorbeeld geel en rood). Totaal aantal snoepjes moeten het zelfde zijn Het verschil zit in het aantal kleuren. Werkwijze Maak twee zakjes met snoepjes in 2 kleuren. In de ene zak zitten maar weinig snoepjes van een kleur in de andere meer . Maak twee groepjes. Geef beide groepen een zakje met snoep. Laat iedereen om beurten snoepjes uit de zak nemen (zonder dat ze kunnen zien welke kleur ze pakken) totdat deze leeg is. Bespreek na hoe de snoepjes verdeeld zijn. Ook nu kun je weer laten zien dat in de ene groep meer mensen een rood snoepje hebben gepakt dan in de andere groep. Deze groep loopt meer risico maar ook hier zullen mensen in zitten die nooit een rood snoepje hebben gepakt.

2.5.4 Erfelijke en aangeboren aandoeningen Het is van belang dat de deelnemers het beste al voor de zwangerschap kunnen nadenken of zij misschien een verhoogde kans hebben op een erfelijke of aangeboren aandoening. Als dat het geval is, kunnen zij een zwangerschapswens het beste bespreken met de huisarts of verloskundige. De huisarts of verloskundige kan als het nodig is verwijzen naar een klinisch genetisch centrum. Bij dit onderdeel is het belangrijk dat u als voorlichter de deelnemers hierover informatie geeft, omdat de deelnemers zich dan – samen met hun huisarts/verloskundige – goed kunnen voorbereiden op een zwangerschap. Informatie over erfelijke en aangeboren aandoeningen en de instructie voor de voorlichting over dit onderwerp vindt u in hoofdstuk 5.

28

| Het begin van een zwangerschap - het eerste trimester 0 - 3 maanden

3

Het begin van een zwangerschap - het eerste trimester 0 - 3 maanden

3.1. Bevruchting en innesteling Zwangerschap is de groei van een menselijk wezen in de buik van de moeder. Een zwangerschap begint op het moment dat, als gevolg van seksuele gemeenschap, één van de zaadcellen van de man samensmelt met een eicel van de vrouw. Zo'n eicel komt één keer per maand los uit één van de eierstokken van de vrouw, ongeveer halverwege de menstruatiecyclus (tussen de 10e en 14e dag van de menstruatiecyclus). De samensmelting van een eicel en een zaadcel heet bevruchting. Wanneer de bevruchte eicel zich gaat ontwikkelen tot een baby, zeggen we dat de vrouw zwanger is. Het duurt echter nog een hele tijd voordat de baby geboren gaat worden, na het moment van bevruchting. De periode vanaf de bevruchting tot aan het moment dat de baby geboren wordt, is de zwangerschap. Uit de samengesmolten zaadcel en eicel ontstaat een eitje, dat eerst één enkele cel is, maar zich al snel vermenigvuldigt tot een hoopje cellen bij elkaar, met binnenin een holte. Het eitje legt na de bevruchting een weg af, van bij de eierstok (waar de bevruchting plaats heeft gevonden), door de eileider (het buisje van de eierstok naar de baarmoeder). Het beweegt zich langzaam door de eileider en komt ongeveer vier dagen na de bevruchting in de baarmoeder terecht. Dit proces is afgebeeld op de volgende tekening (plaat 3).

Plaat 3 Ontwikkeling van het eitje Dan gaat de bevruchte eicel zich ongeveer één week na de bevruchting innestelen in de baarmoeder. Na die zeven dagen ‘reizen’ moet het bevruchte eitje een omgeving vinden, waar het voedsel vandaan kan halen om zich verder te ontwikkelen. De baarmoeder is hiervoor een hele

29


geschikte omgeving. De binnenwand van de baarmoeder bestaat in deze fase van de menstruatiecyclus namelijk uit veel bloedvaten en energiestoffen (het baarmoederslijmvlies, zie de map 'Seksuele voorlichting'). Het eitje kan zich innestelen en zal in de baarmoeder blijven tot aan de bevalling. Op plaat 3 is te zien hoe de eicel zich ontwikkelt vanaf het moment van bevruchting, tot aan de innesteling in het baarmoederslijmvlies. Op het plaatje hierna is te zien waar het vruchtwater, de navelstreng en de placenta uit gevormd worden. Vijftien dagen na de bevruchting gaan de voedingsstoffen nog direct vanuit het slijmvlies naar de groeiende vrucht. Later gebeurt dit door de placenta, die nu nog gevormd moet worden (zie plaatje hieronder 15 dagen na de bevruchting).

Illustratie 1: Vijftien dagen na de bevruchting In werkelijkheid is het vruchtje nu nog te klein om te zien. Pas tegen het einde van de eerste maand is het ongeveer vier millimeter lang. Dit is echter al ± 10.000 keer groter dan de oorspronkelijke eicel. De vorming van de placenta (moederkoek) Het bevruchte eitje drukt zich met één kant tegen de binnenwand van de baarmoeder. Het dringt die wand binnen door middel van een soort 'worteltjes' (uitlopertjes), waarmee het zich stevig vasthecht. Deze uitlopertjes breken de cellen van de binnenwand van de baarmoeder af en nemen voedingsstoffen op uit het slijmvlies. Vervolgens dringen ze binnen in de bloedvaten van de baarmoederwand, zodat ze zich via het moederbloed kunnen voeden. Zo komen de voedingsstoffen via de uitlopertjes in de bevruchte eicel terecht. Het gedeelte van het eitje dat zich in verbinding gesteld heeft met de baarmoeder, vormt de placenta. Deze zal het groeiende eitje voeden. Tijdens de zwangerschap krijgt het vruchtje (de toekomstige baby) via de placenta voedingsstoffen uit het bloed van de moeder. Ook worden via de placenta de afvalstoffen van het kindje afgegeven aan het bloed van de moeder. Deze uitwisseling van voedingsstoffen en afvalstoffen gaat via het weefsel van de placenta. Het bloed van de moeder komt echter niet in contact met het bloed van de baby. Gedurende de zwangerschap ontwikkelt de placenta zich en neemt in omvang toe. Hierbij neemt zij de vorm aan van een grote platte koek, vastgehecht in de wand van de baarmoeder. Vandaar dat de placenta ook wel 'moederkoek' genoemd wordt.

30


Terwijl een groot gedeelte van de cellen van het eitje dus uitgroeit tot placenta, zal een ander (kleiner) gedeelte de toekomstige baby gaan vormen. Dat deel van het vruchtje wordt in de eerste periode van de zwangerschap met een medisch woord embryo genoemd (tot ongeveer 2½ maand na de bevruchting). Dat woord zal in deze tekst ook veel gebruikt worden. De vorming van de vruchtzak (vliezen) en de navelstreng Tegelijk met de vorming van de placenta en het embryo ontwikkelt zich een holte in het eitje. Dit is de toekomstige 'vruchtzak'. Deze vult zich met vloeistof (het vruchtwater), waarin het embryo (de 'vrucht') zweeft en zich ontwikkelt. Het embryo blijft verbonden met de placenta door de navelstreng. Dat is een soort verbindingsslangetje vanuit het embryo naar de placenta. De navelstreng bevat drie bloedvaten. Via één van die bloedvaten (een ader) vindt het vervoer plaats van de zuurstof en voedingsstoffen. Deze worden door de placenta uit het bloed van de moeder gehaald en via de bloedvaten in de navelstreng naar het embryo gebracht. De andere twee bloedvaten (slagaders) brengen het bloed na gebruik weer van het embryo naar de placenta. Zie ook de volgende paragraaf. Tweelingen/ meerlingen Er kunnen zich twee of meer embryo’s tegelijkertijd ontwikkelen in de baarmoeder. Dan is er sprake van een tweeling- of meerlingenzwangerschap. Zo’n zwangerschap kan verschillende oorzaken hebben. Het kan een erfelijke eigenschap van de vrouw zijn om tweelingen te kunnen krijgen. Maar er kan ook nog een andere oorzaak zijn voor een meerlingenzwangerschap. Vrouwen die geen kinderen kunnen krijgen kunnen tegenwoordig in aanmerking komen voor behandeling met hormonen. Deze behandelingen verhogen de kans op meerlingen. Een tweelingzwangerschap komt veel meer voor dan alle andere meerlingenzwangerschappen. Bij een tweelingzwangerschap kunnen de embryo’s ontstaan uit twee verschillende eicellen, die zijn bevrucht door twee verschillende zaadcellen. Dan vormt zich een 'twee-eiige' tweeling. Dit is het geval bij 70 procent van de tweelingen. Het vrijkomen van twee eicellen bij de ovulatie is een eigenschap die erfelijk is en enkel overdraagbaar is door vrouwen. Twee-eiige tweelingen lijken niet méér op elkaar dan andere kinderen van dezelfde familie. Zij kunnen ook van geslacht verschillen. Er zijn twee afzonderlijke placenta's en ook twee afzonderlijke vliezen; één placenta en één vlies voor iedere foetus. In 30 procent van de tweelingzwangerschappen gaat het om 'eeneiige' tweelingen. Die komen voort uit één eicel, die is bevrucht door één zaadcel. Deze bevruchte eicel heeft zich na de bevruchting in tweeën gedeeld (gesplitst). Als de splitsing al in een heel vroeg stadium na de bevruchting heeft plaatsgevonden, zijn er twee placenta’s, die tegen elkaar aan kunnen liggen. Tussen de beide vruchtzakken (2 lagen) is dan een tussenschot. Meestal treedt de splitsing echter wat later op. Dan hebben de tweelingen één gezamenlijke placenta. Ieder kindje is dan afzonderlijk met de placenta verbonden via een eigen navelstreng. Meestal heeft iedere foetus een eigen vruchtzak (binnenste vlies), en zijn ze beiden omgeven door het buitenste vlies. Het komt maar zelden voor dat de beide foetussen samen zijn omgeven door de beide vliezen (2 lagen). Eeneiige tweelingen zijn altijd van hetzelfde geslacht en zullen uiterlijk precies op elkaar lijken. Ze stammen immers af van één en dezelfde eicel en één en dezelfde zaadcel.

31


Plaat 22 Eeneiige tweeling Plaat 23 Twee-eiige tweeling

32


3.2. De ontwikkeling van het embryo Het hoopje cellen dat tot embryo is uitgegroeid, heeft na zeven dagen een ronde platte vorm en kromt zich dan in de vorm van een maan (zie tekeningen). Intussen vermenigvuldigen de cellen zich en veranderen ze in cellen met verschillende functies (de cellen 'differentiëren' zich). Zo beginnen ze langzaam uit te groeien tot de organen en ledematen waaruit het menselijk lichaam bestaat. Zeven weken na de bevruchting is het embryo ongeveer vier centimeter lang en weegt het ongeveer vijftien gram. Het heeft dan een hart, een groot hoofd met een gezicht en vier duidelijk te onderscheiden ledematen met vingers en tenen aan de uiteinden. Het embryo heeft dan zelfs een staartje, dat later weer verdwijnt. Het hartje klopt al vanaf de 26ste dag en in het gezichtje zijn al de ogen, neus, lippen en tong in aanleg. Na acht weken worden ook de geslachtsorganen gevormd. Na een tijdje ziet het embryo er al menselijk uit. Vanaf dit moment spreekt men van een foetus (na ± 2½ maand). Op deze fase van ontwikkeling wordt ingegaan in hoofdstuk 6. Onderstaande tekeningen geven de grootte en groei van het embryo weer (illustratie 2).

Illustratie 2 Groei embryo De getallen bij de volgende tekeningen geven de leeftijd van de embryo's in dagen na de bevruchting weer. Als laatste is het embryo van 50 dagen oud in de baarmoeder weergegeven.

33


Illustratie 3 Grootte embryo met het aantal dagen erbij In de vorige paragraaf werd al uitgelegd dat via de placenta en de navelstreng voedingsstoffen en zuurstof uit de bloedsomloop van de moeder worden doorgegeven aan het embryo. Dit is makkelijk te verduidelijken met behulp van de voorlichtingsmap 'Begrijp je lichaam', paragraaf 7.6 en 7.7. In de placenta gaan de voedingsstoffen en de zuurstof in de ader, die door de navelstreng naar het embryo toegaat. Het embryo heeft een eigen bloedsomloop en gebruikt de zuurstof en de voedingsstoffen. De afvalstoffen en het koolzuur die hierdoor in de bloedsomloop van het embryo komen, gaan via twee slagaders in de navelstreng weer terug naar de placenta. Daar worden ze afgegeven aan de bloedsomloop van de moeder. In totaal bevat de navelstreng dus drie bloedvaten, namelijk twee slagaders en een ader. Voor de duidelijkheid kunt u plaat 6 (de bloedtoevoer) nog eens bestuderen.

Plaat 6 Bloedtoevoer

34


Omdat de aanleg van alle organen in het embryonale stadium begint(de eerste drie maanden), is het erg belangrijk dat het embryo in die periode geen schadelijke stoffen binnen krijgt via het bloed van de moeder. Zo kunnen bijvoorbeeld bepaalde stoffen in medicijnen schadelijk zijn. Als de moeder deze medicijnen gebruikt, kunnen de schadelijke stoffen door de placenta heen gaan en zo het embryo bereiken. Daardoor kan de aanleg van een bepaald orgaan verstoord raken. Dit is één van de redenen waarom een zwangere vrouw nooit zonder voorschrift van de dokter medicijnen moet slikken. Als een dokter medicijnen voorschrijft, moet een zwangere vrouw zelf ook melden dat ze zwanger is. Ook röntgenfoto's kunnen schadelijk zijn voor het embryo. In geval tijdens de zwangerschap een röntgenfoto genomen moet worden, moet een vrouw ook dan van tevoren melden dat ze zwanger is. Meer informatie over (schadelijke) invloeden op de ontwikkeling van het embryo wordt gegeven in paragraaf 5.5 'Vermijden van schadelijke invloeden tijdens de zwangerschap'.

3.3. Zwangerschapstest Een vrouw kan aan het uitblijven van haar menstruatie merken dat ze zwanger is. Het uitblijven van de menstruatie wordt ook wel 'over tijd zijn' genoemd. Maar het kan ook zijn dat vrouwen ergens anders aan merken dat ze zwanger zijn. Ook vrouwen die niet precies weten hoe de menstruatiecyclus werkt, kunnen toch vaak al snel merken dat ze zwanger zijn. Veel vrouwen voelen dat goed, zeker als het niet de eerste keer is. Ze herkennen dan bijvoorbeeld bepaalde zwangerschapsverschijnselen, zoals misselijk zijn, bepaalde geuren niet kunnen verdragen of pijnlijke, zwaardere borsten. Het is goed om in een bijeenkomst dit soort ervaringen te bespreken met elkaar. Het is een goede manier om elkaar wat beter te leren kennen en vertrouwen te winnen. Naast het uitwisselen van ervaringen kan ook informatie over de zwangerschapstest aan bod komen. Om zeker te weten of ze zwanger is, kan een vrouw zelf een zwangerschapstest kopen bij de apotheek of de drogist. Ze kan ook aan de huisarts om een test vragen. Met deze zwangerschapstesten kan aan de urine gezien worden of ze zwanger is. Als ze de test goed uitvoert (volgens de gebruiksaanwijzing), kan al heel snel na het uitblijven van de menstruatie gecontroleerd worden of ze zwanger is of niet. Soms is de uitslag van deze test echter onjuist. De test kan uitsluitsel geven na 24 dagen zwangerschap. Dat wil zeggen dat na tien dagen 'over tijd' te zijn geweest, de test geen onjuiste uitslag meer geeft). Een urinetest kan worden gedaan door middel van diverse merken zwangerschapstesten. Deze bestaan meestal uit een stick met een reageermiddel die de vrouw in de urine kan dopen en later kan aflezen. Deze tests zijn verkrijgbaar bij de drogist en apotheek. Bij dit soort urineonderzoek wordt gekeken of sporen van een bepaald hormoon worden gevonden. Dit hormoon maakt het lichaam van een zwangere vrouw zelf aan, zo gauw de bevruchting heeft plaatsgevonden. De urinetest kan in het allereerste begin dan ook al het bewijs van de zwangerschap leveren. In werkelijkheid is de urinetest zelden nodig om een zwangerschap vast te stellen. Alleen wanneer men in een zeer vroeg stadium een diagnose wil stellen in verband met de kans op een miskraam, of - in het tegenovergestelde geval - een verzoek om abortus provocatus (afbreken van de zwangerschap), is de test echt noodzakelijk.

35


3.4. Maatregelen in het begin van de zwangerschap Prenatale zorg Als duidelijk is geworden dat een vrouw zwanger is, is er een aantal dingen waar aan gedacht moet worden. Zo kan beter al vrij snel contact worden gezocht met iemand die de zwangerschap zal begeleiden. Medische begeleiding (ook wel prenatale zorg genoemd) kan worden gegeven door een verloskundige, een huisarts of een gynaecoloog. Verloskundigen begeleiden in Nederland de meeste bevallingen. Als er geen verloskundige in de omgeving werkt, kan de huisarts deze zorg op zich nemen. Als er kans bestaat dat de zwangerschap of de bevalling niet helemaal normaal zal verlopen, wordt de gynaecoloog ingeschakeld. In dat geval is er sprake van een zogeheten medische indicatie. Voor het gemak en de leesbaarheid wordt er in deze uitgave (tenzij anders vermeld) steeds van uitgegaan dat de verloskundige de zwangerschap en de bevalling begeleidt. Prenatale zorg is erop gericht een zo gezond mogelijk kind ter wereld te laten komen. De gezondheidstoestand van de moeder is hiervoor belangrijk en dient goed in de gaten gehouden te worden. Daartoe dienen de regelmatige controles: in het begin (vanaf ± de 8ste week) ongeveer om de vier weken, naarmate de zwangerschap vordert vaker. Het is heel belangrijk dat de aanstaande moeder zich regelmatig laat onderzoeken tijdens de zwangerschap. Zo kan men controleren of alles normaal verloopt en eventuele afwijkingen kunnen tijdig worden opgespoord. Doordat er in Nederland een goede controle tijdens de zwangerschap is, zijn de sterftecijfers van moeders en baby's laag. Het is raadzaam voor een zwangere vrouw om zelf het initiatief voor een controle te nemen als er verontrustende verschijnselen optreden die in verband kunnen staan met de zwangerschap. Meer informatie hierover staat in hoofdstuk 5.1. Vrouwen die van tevoren al een ziekte hadden, bijvoorbeeld diabetes- of hartpatiënten, zullen intensiever gecontroleerd moeten worden om te zorgen dat de zwangerschap zonder risico verloopt (voor zowel de aanstaande moeder als haar kind). De intensievere controle kan bestaan uit extra onderzoeken, of uit extra controlebezoeken bij de verloskundige of arts. Meestal zal het eerste contact met de verloskundige plaatsvinden bij ongeveer acht weken. Zij zal dan uitrekenen wanneer het kindje ongeveer geboren zal worden. Hiervoor is het belangrijk dat de vrouw de datum weet van de eerste dag van de bloeding van haar laatste menstruatie. Die dag wordt door de verloskundige beschouwd als de eerste dag van de zwangerschap. Vanaf die dag duurt de zwangerschap ongeveer 40 weken (ofwel negen maanden). Een ander belangrijk punt waar een zwangere vrouw alvast over na moet denken, is waar ze aan het eind van de zwangerschap wil bevallen. Afhankelijk daarvan moeten er namelijk zaken geregeld worden als het lidmaatschap van de Thuiszorg en het inschrijven voor kraamzorg. De verloskundige bespreekt dit soort zaken meestal tijdens de eerste controle, maar het is goed hier al over nagedacht te hebben. In principe worden in Nederland de vrouwen gestimuleerd thuis te bevallen, als er geen complicaties verwacht worden. Veel allochtone vrouwen zijn er echter aan gewend in het eigen land in het ziekenhuis te bevallen. Zij geven daar dan ook de voorkeur aan. Ook zijn er vrouwen die in het eigen land niet gewend zijn in het ziekenhuis te bevallen, maar er door de mogelijkheden in Nederland de voorkeur aan geven. Tot slot zijn er vrouwen die gewoon niet op de hoogte zijn van de mogelijkheden om thuis te bevallen en toch professionele hulp te krijgen. Maar natuurlijk speelt ook gewoon de persoonlijke voorkeur van de vrouw een rol, zoals dat bij alle (ook autochtone) zwangere vouwen het geval is.

36


Meer informatie over de mogelijkheden om (thuis) te bevallen is te vinden in hoofdstuk 7.1. Tevens wordt hier ingegaan op punten als de zwangerschapsverklaring voor de werkgever.

3.5. Problemen tijdens de eerste maanden van de zwangerschap In alle fasen van de zwangerschap kunnen problemen optreden. Met name in de eerste maanden kunnen deze problemen ertoe leiden dat de zwangerschap spontaan wordt afgebroken. In deze paragraaf worden twee problemen besproken die aanleiding kunnen zijn tot afbreking van de zwangerschap. Afwijkingen bij innesteling De innesteling van het eitje, en dus de vorming van de placenta, kan niet zomaar ergens in de baarmoeder plaatsvinden. Dat kan alléén in het bovenste gedeelte ervan. Als het eitje zich namelijk te laag in de baarmoeder nestelt, zal de placenta later de baarmoederuitgang (de baarmoedermond) blokkeren. Men spreekt dan van een placenta praevia (voorliggende placenta). Het hangt er vanaf hoe ver de placenta voor de baarmoederingang ligt of er problemen zullen volgen. Een placenta die in het begin van de zwangerschap voor de baarmoederingang ligt kan zich ook door de groei van de baarmoeder naar boven verplaatsen. Ook als het eitje zich in plaats van in de baarmoeder in de eileider innestelt of ergens anders in de buik, zal de placenta de organen die er niet op voorbereid zijn kapot maken. Hierdoor krijgt de vrouw hevige buikpijn en zijn ernstige inwendige bloedingen mogelijk. Dit noemt men een buitenbaarmoederlijke zwangerschap. Het eitje zal zich buiten de baarmoeder niet lang kunnen ontwikkelen. Soms ontstaan er al klachten, voordat de vrouw in de gaten heeft dat ze overtijd is (na twee of drie weken). Zij moet dan onmiddellijk contact opnemen met een arts. Een miskraam In de eerste drie maanden van een zwangerschap is de kans op een spontane of natuurlijke miskraam het grootst. Bij één van de tien zwangere vrouwen eindigt de zwangerschap in deze eerste maanden in een miskraam. De meeste miskramen komen voor wanneer de vrouw zes tot tien weken zwanger is. Daarom kiezen veel vrouwen en hun partners in Nederland er voor om pas na drie maanden aan anderen te vertellen dat ze zwanger zijn. In andere landen wordt daar wellicht heel anders over gedacht. Het is goed om te peilen hoe men daar in het land van herkomst over denkt. Tevens kan dan besproken worden hoe tegen een miskraam wordt aangekeken door de deelnemers. In landen waar vruchtbaarheid van de vrouw van grote waarde is, kan het zijn dat na herhaalde miskramen de vrouw niet meer voor vol wordt aangezien. Er kunnen echter ook culturen zijn, waarin men berust in het lot en de miskraam ziet als Gods wil. Voor de vrouw zelf is een miskraam vaak een ingrijpende gebeurtenis (ook lichamelijk). Een miskraam kondigt zich meestal aan met bloedingen en/ of weeën. Als een zwangere vrouw een bloeding krijgt uit de vagina, moet ze direct de verloskundige bellen. Niet iedere bloeding hoeft een echte miskraam te worden, maar het kan wel het begin zijn van de afstoting van het embryo. Met de bloeding komt bij een miskraam het embryo naar buiten. De vrouw heeft daarbij vaak erge krampen (in een later stadium zijn dat echte weeën). Ze kan zich na een miskraam de eerste

37


tijd ziek voelen, omdat haar lichaam zich weer moet aanpassen aan de verandering in de hormonen. Ook kan een vrouw heel erg verdrietig zijn na een miskraam, om het verlies van haar baby. Na een miskraam wordt altijd gecontroleerd of de vrucht compleet is (of de vrucht uit het embryo, de placenta en de vliezen bestaat). Als het niet compleet is, kan het zijn dat er nog wat weefsel is achtergebleven in de baarmoeder. Dan blijft de vrouw vloeien of kan er een ontsteking in de baarmoeder ontstaan. Er zal dan meestal onder narcose een curettage worden gedaan: dan wordt de baarmoeder met een curette schoongemaakt. Wanneer de vrouw niet blijft nabloeden na een miskraam, hoeft ze zich niet te laten onderzoeken. Een vrouw kan na een miskraam gewoon weer zwanger worden. Na twee of meer miskramen zal onderzocht worden of er misschien een erfelijke ziekte in de familie is die de miskramen veroorzaakt. Om deze reden vraagt een verloskundige bij het eerste bezoek ook of een vrouw eerder een miskraam heeft gehad. Er kunnen verschillende oorzaken zijn waardoor een foetus niet wordt voldragen tot een baby. Dit kan aan de baarmoeder, de hormonen en de foetus liggen, maar ook worden veroorzaakt door bijvoorbeeld infectieziekten of diabetes. Zoals al eerder werd benoemd, hoeft niet iedere bloeding een echte miskraam te worden. Soms wordt een beginnende miskraam veroorzaakt doordat de baarmoederhals niet helemaal gesloten is. Dan kan de gynaecoloog aan het begin van de zwangerschap een bandje strak om de baarmoederhals binden om de opening dicht te houden. Tegen het einde van de zwangerschap wordt het bandje weer verwijderd. Foliumzuur Een maatregel die al aan het begin van de zwangerschap genomen kan worden is het slikken van foliumzuur. Beter is zelfs nog om hier al mee te beginnen voordat de vrouw zwanger is. De vrouw kan het dan slikken vanaf het moment dat ze zwanger wil worden, het beste vier weken voor de bevruchting tot tien weken na de laatste menstruatie. Het innemen van extra foliumzuur vlak voor en in het begin van de zwangerschap verkleint de kans op een kindje met een open ruggetje. Meer informatie hierover staat in paragraaf 5.2 over voeding tijdens de zwangerschap.

3.6. Instructies voor voorlichting Het hangt af van de doelstellingen en de interesse van de deelnemers waarmee begonnen kan worden. Het is mogelijk te beginnen met het lichamelijke/ biologische gedeelte van een zwangerschap (zie hieronder). Maar u kunt ook beginnen met het uitwisselen van ideeën over allerlei zaken rondom zwangerschap. In het laatste geval begint u met de discussieonderwerpen, zoals beschreven in paragraaf 3.6.6. De tijd die u besteedt aan de in deze paragraaf beschreven onderwerpen is afhankelijk van het totaal aantal bijeenkomsten in deze cursus. Bij een uitgebreide cursus kunt u hiervoor een uur of zelfs een hele bijeenkomst de tijd nemen.

38


3.6.1 Bevruchting en innesteling Plaat 0 De bevruchting

Plaat 1 Vooraanzicht baarmoeder aan begin van zwangerschap (1 maand)

Ophangen: Plaat 0 (de bevruchting) op het staande vrouwlichaam (plaat 24) daarna plaat 1 (vooraanzicht baarmoeder aan begin van zwangerschap – 1 maand) in plaats van plaat 0. Uitleggen - Bij plaat 0 (de bevruchting): een zaadcel komt bij een eicel. Het wordt een bevrucht eitje, waaruit een baby zal worden gevormd. - Bij plaat 1 (vooraanzicht baarmoeder aan begin van zwangerschap): het eitje verplaatst zich door de eileider langzaam naar de baarmoeder. Dit duurt ongeveer vier dagen. Dan gaat het zich innestelen in de baarmoeder, die er helemaal op voorbereid is om het eitje te ontvangen. - Vertel erbij dat het eitje hier vergroot is weergegeven. In werkelijkheid is het zo klein dat het niet te zien zou zijn op de plaat.

39


3.6.2 De groei van het eitje Ophangen: plaat 3 (ontwikkeling van het eitje). Nu komen de moeilijke onderwerpen: de bevruchting, de vermenigvuldiging van de cellen en de ontwikkeling van de placenta en van het embryo. U kunt het beste de tekeningen één voor één toelichten. Voor vrouwen die geen scholing hebben gehad is het begrip cel vaak onbekend. Leg uit dat het lichaam bestaat uit hele kleine deeltjes, net zoals een huis bestaat uit stenen. Deze deeltjes worden cellen genoemd. Cellen zijn zo klein dat je ze zonder microscoop niet kunt zien. Op plaat 3 (de groei en innesteling van het eitje), zijn de cellen groot getekend. Begin met de tekening waar de zaadcel bij de eicel komt (uiterst rechts op de plaat). Uitleggen - De zaadcel kan binnendringen in de eicel. Dit is het begin, de eerste cel van een nieuwe baby. - De cel deelt zich: nu zijn er twee cellen. - De cellen delen zich weer: nu zijn er vier cellen. Dat gaat zo door: acht cellen, zestien cellen enzovoort. - Nu zijn er heel veel cellen; ze zijn niet meer te tellen. U met plaat 3 duidelijk maken dat dit alles gebeurt, terwijl het bevruchte eitje zich langzaam vanuit de eileider naar de baarmoeder beweegt. - Tot nu toe heeft het bevruchte eitje op zichzelf kunnen leven. Vanaf de zevende dag kan het niet meer op zichzelf leven: het moet voedsel vinden. Dan beginnen er kleine uitlopertjes te groeien, waarmee het zich in de baarmoeder vast kan zetten en waardoor het voedsel kan opnemen. Het is net als met de wortels van een plant: als die niet in de grond vastzitten, gaat de plant dood. - Wijs de 'worteltjes' aan op de tekening van plaat 3.

3.6.3 Vorming van de placenta In de laatste uitvergroting bij plaat 3 kunt u laten zien hoe het embryo, de placenta (moederkoek) en de navelstreng zich beginnen te vormen. Vragen Vraag de vrouwen wat er bij de bevalling, behalve de baby nog meer uit de baarmoeder komt (vruchtwater, placenta, navelstreng). Uitleggen - Wijs op plaat 3 bij de laatste (meest linkse) uitvergroting naar de uitlopers. Leg uit dat dit de placenta wordt. De placenta is als het ware een fabriekje. Negen maanden lang worden zuurstof (goede lucht) en voedsel uit het moederbloed gehaald en aan het bloed van de baby gegeven.

40


- De baby is via de navelstreng verbonden met de placenta. Op tekeningen van een verder gevorderde zwangerschap is dat duidelijker te zien. - De holte die te zien is in het binnenste van het eitje zal het vruchtwater vormen. De baby wordt namelijk omgeven door een vloeistof die op water lijkt. Dit vruchtwater (voor de duidelijkheid ook wel babywater genoemd) zal de baby beschermen tot aan de geboorte. Het vormt een soort stootkussen voor de baby. Verder is het vruchtwater later belangrijk voor de groei en beweging van de baby en oefent de baby met het vruchtwater een beetje met slikken en drinken. Deelnemers met biologische scholing of deelnemers die in eerdere bijeenkomsten de map 'Begrijp je lichaam' hebben behandeld, zullen begrijpen dat zuurstof en voedsel door het bloed worden vervoerd. Voor anderen is dit waarschijnlijk moeilijk te begrijpen. Vraag daarom eerst wat de deelnemers zelf weten over de werking van de placenta en de navelstreng en pas uw informatie daarbij aan. Later kunt u hierop uitgebreider ingaan.

Plaat 4 Vooraanzicht zwangerschap van 4 maanden Ophangen: plaat 4 (vooraanzicht zwangerschap van vier maanden) in staand vrouwenlichaam (plaat 24) Wijs op plaat 4 aan waar de navelstreng en de placenta zitten. Vertel dat aan het eind van de eerste maand de baby nog maar ongeveer een halve centimeter lang is. In de tweede en derde maand gaat het snel. De baby is na drie maanden ongeveer negen centimeter lang en heeft al armen en benen. Ook de organen, skelet, bloedvaten, hersenen, ogen en oren zijn al aanwezig. Als vrouwen dat leuk vinden kunt u een platenboek meenemen dat de verschillende ontwikkelingsfasen laat zien. Als vrouwen weinig ervaring hebben in het bekijken van tekeningen of foto's kunt u beter zoeken naar tekeningen die ongeveer hetzelfde zijn als de tekeningen uit deze map. Anders werkt het alleen maar verwarrend.

41


3.6.4 Tweelingen Vaak vinden de vrouwen het erg leuk om te weten hoe tweelingen/ meerlingen ontstaan. Herhaal eerst de informatie van de bevruchting en de celdeling. Ophangen: Plaat 22 (eeneiige tweeling) en plaat 23 (twee-eiige tweeling). Uitleg Aan de hand van de vragen kunnen de twee baarmoeders worden vergeleken. Plaat 22 (eeneiige tweeling): er zijn twee baby's, maar er is slechts één placenta en één vlies. Plaat 23 (twee-eiige tweeling): er zijn twee baby's en ook twee placenta's en twee vliezen. Vervolgens kan men aandacht besteden aan de fasen in de ontwikkeling van het eitje in beide gevallen (zie de platen 22 en 23, linkergedeelte). Plaat 22 (eeneiige tweeling): een zaadcel komt bij een eicel en er wordt een eitje gevormd. Het splitst zich in twee gelijke delen en ieder gedeelte ontwikkelt zich afzonderlijk verder. De kinderen lijken dan heel erg op elkaar en zijn altijd van hetzelfde geslacht. Plaat 23 (twee-eiige tweeling): twee eicellen zijn tegelijkertijd naar buiten gekomen. Bij iedere eicel komt een zaadcel en zij ontwikkelen zich ieder afzonderlijk verder. De kinderen lijken niet persé op elkaar (net als broers en zussen van een andere leeftijd) en kunnen verschillend van geslacht zijn. Iemand die zwanger is van een tweeling komt vaak meer en sneller aan in gewicht. Dat betekent ook een grotere belasting voor de zwangere vrouw. Tweelingen worden vaak te vroeg geboren. Hoewel de bevalling ook bij een tweeling normaal kan verlopen, vinden wel iets meer keizersneden plaats.

3.6.5 Aansluitende voorlichtingsonderwerpen Eventueel kunnen nu kort de problemen die tijdens de eerste maanden van de zwangerschap voor kunnen komen ter sprake gebracht worden. Maak hierbij een onderscheid tussen afwijkingen die bij de innesteling op kunnen treden (vaak weet de vrouw dan nog niet eens dat ze zwanger is), afwijkingen die leiden tot een miskraam en gewenste onderbreking van de zwangerschap. Afwijkingen bij de innesteling Uitleggen - In sommige gevallen nestelt het eitje zich niet goed in na de bevruchting. Dat kan problemen geven als de vrouw moet gaan bevallen. Vaak bevalt ze dan ook met behulp van een keizersnede. Maar er kunnen ook al eerder problemen optreden, voordat zich een foetus ontwikkelt. Het hangt af van waar het eitje zich innestelt, wat de gevolgen zullen zijn.

42


- Als het eitje zich in plaats van in de baarmoeder in de eileider innestelt of ergens anders in de buik, noemt men dat een buitenbaarmoederlijke zwangerschap. Het eitje kan zich buiten de baarmoeder niet lang ontwikkelen, dus wordt het afgestoten. Er ontstaat dan al snel hevige buikpijn, samen met een bloeding, vaak nog voordat de vrouw in de gaten heeft dat ze zwanger is. Miskraam Uitleggen - Een embryo wordt niet altijd voldragen tot een baby. Een zwangere vrouw kan ook een miskraam krijgen. In het begin van de zwangerschap is de kans op een miskraam het grootst. De baarmoeder kan bij een miskraam de baby met placenta niet goed vasthouden. - Er treedt een bloeding op en de baby en placenta worden uitgestoten. - Soms krijgen vrouwen na de vierde maand nog een miskraam. Een vroeggeboorte kan veroorzaakt worden doordat er iets niet goed is met de baarmoeder, maar het kan ook komen door een ziekte. Ook een vroeggeboorte begint meestal met bloedingen en/ of weeën. Het kindje wordt dan veel te vroeg geboren en is meestal al dood voor het geboren wordt. - Soms is het nodig dat de vrouw na een miskraam wordt gecuretteerd. Dat wil zeggen dat de baarmoeder wordt schoongemaakt. Als er stukjes weefsel achter zouden blijven zou dit ontstekingen in de baarmoeder kunnen geven. Hoe een curettage uitgevoerd wordt, kunt u eventueel uitleggen met behulp van de map 'Vrouwenklachten' (paragraaf 5.1 in de handleiding). Gewenste onderbreking van de zwangerschap Als hier vragen over zijn kunt u ook noodoplossingen als de morningafter pil bespreken. Evenals mogelijkheden om de zwangerschap in een heel vroeg stadium te onderbreken (de overtijdbehandeling en abortus provocatus). Als over het afbreken van de zwangerschap geen vragen zijn, hoeft u hier geen tijd aan te besteden en kunt u in plaats hiervan verder gaan met enkele discussieonderwerpen (zie paragraaf 3.6.6). Het onderwerp abortus provocatus is bij bepaalde nationaliteiten makkelijker bespreekbaar in de groep dan bij andere nationaliteiten. In Turkije bijvoorbeeld is abortus provocatus (afbreken van de zwangerschap) al jaren legaal. Vóór de legalisatie was er een grote sterfte onder vrouwen die zelf een abortus probeerden op te wekken. In vele landen echter is abortus alleen toegestaan als het leven van de moeder in gevaar is. Vaak is het ook een kwestie van geld of een vrouw een abortus provocatus kan krijgen. Illegale abortussen komen overal ter wereld voor. In Nederland maken vrouwen van allerlei nationaliteiten gebruik van de abortusklinieken. De afgelopen jaren is het aandeel van allochtone vrouwen op het totaal aantal abortussen gestegen. Ruim 40 procent van de abortuscliënten is inmiddels allochtoon. Dit zijn met name vrouwen met een Surinaamse achtergrond en vrouwen met een Afrikaanse achtergrond (West-, Middenen Oost-Afrika). Maar ook vrouwen uit de Nederlandse Antillen, Turkije, Marokko, OostEuropa, het Midden- en Verre Oosten, China en Midden- en Zuid-Amerika. Onder andere vluchtelingenvrouwen en –meisjes maken soms eerder gebruik van de mogelijkheden van abortus dan van anticonceptie (zie Rutger Nisso Groep hoofdstuk 10) heeft naar dit soort gegevens onderzoek gedaan en gepubliceerd.

43


Abortus is vaak een moeilijk onderwerp om openlijk over te praten. Hoewel het in de praktijk wel voorkomt, zullen bepaalde groepen het toch afkeuren vanuit religieuze of morele overwegingen. Op grond van de Koran zijn veel Islamitische vrouwen van mening, dat het begin van het menselijk leven rond de 120ste dag ligt, wanneer 'Allah het leven inblaast'. Abortus zou dan tot die dag geoorloofd zijn. Niet iedereen is het met deze uitleg eens. Het is zeker goed vrouwen in de groep of individueel te wijzen op de mogelijkheid van legale abortus in Nederland. Belangrijk blijft echter de vrouwen tevens goed voor te lichten over seksualiteit en geboortebeperking.

3.6.6 Discussieonderwerpen Hoewel de discussieonderwerpen op deze plaats pas aan bod komen, is het ook mogelijk de sociale kant van de zwangerschap te bespreken vóórdat de biologische uitleg gegeven wordt. Aan de hand van een aantal vragen zou u een discussie op gang kunnen brengen over bepaalde onderwerpen. Met name in een groep vrouwen die zwanger zijn of dat binnenkort willen worden, kan dit een goede start zijn. Daarna kan dan de biologische informatie aan bod komen in de voorlichting. Enkele onderwerpen om over te discussiëren zijn: - Hoe merkt een vrouw dat ze zwanger is? - Het zoeken van contact met een verloskundige. - Met de verloskundige bespreken waar de bevalling plaats zal vinden. - Met de partner praten over de bevalling en kraamzorg. - Het nemen van maatregelen (als foliumzuur slikken) vóór het zwanger worden. Per onderwerp zal nu uitgebreider worden ingegaan op de mogelijkheden voor een discussie. Hoe merkt een vrouw dat ze zwanger is? Vragen die u hierbij kunt stellen zijn bijvoorbeeld: - Welke ervaringen hebben de deelnemers? - Waar letten ze op? - Wat voelen ze als ze zwanger zijn? - Wanneer vertellen ze aan een ander dat ze zwanger zijn? - Aan wie vertellen ze dat ze zwanger zijn? Informatie die tijdens de discussie aan de deelnemers gegeven kan worden is dat het uitblijven van menstruatie vaak het eerste teken van zwangerschap is. Vertel dat de vrouw daarna zelf een zwangerschapstest kan doen. Leg desgewenst uit hoe de urinetest werkt (zie paragraaf 3.3). Veel vrouwen voelen echter zelf al dat ze zwanger zijn. Vooral als ze al eerder zwanger zijn geweest. Vertel dat het wél gewenst is de zwangerschap vóór het einde van de tweede maand vast te stellen in verband met de prenatale controles/ prenatale diagnostiek (zie ook paragraaf 5.1). Wanneer een vrouw merkt dat ze zwanger is, kan ze ook meteen naar de huisarts gaan. Die doet dan een zwangerschapstest en verwijst de vrouw door naar een verloskundige.

44


Opmerkingen: - Laat de vrouwen zelf vertellen hoe ze de tijd van de menstruatie onthouden. De maanstand kan voor sommigen een hulpmiddel zijn. - Niet alle vrouwen zijn gewend snel aan iedereen te vertellen dat ze zwanger zijn. Het kan bijvoorbeeld ongepast zijn om als schoondochter aan je schoonvader mede te delen dat je zwanger bent. Dan komt men het pas te weten als de buik van de vrouw dikker wordt. - Als een zwangerschap niet gewenst is, is het heel belangrijk al vroeg te weten of men in verwachting is of niet (in verband met het eventueel voortijdig afbreken van de zwangerschap). Een volgend onderwerp zou kunnen zijn het nemen van maatregelen ten aanzien van de zwangerschap en bevalling. Hierna - of in een volgende bijeenkomst - kunt u iets vertellen over lichamelijke veranderingen tijdens de zwangerschap (zie hoofdstuk 4). Het zoeken van contact met een verloskundige Doel hiervan kan zijn: - de vrouwen informatie te geven over de noodzaak - zich snel te laten inschrijven bij een verloskundige zodra men overtijd is; - bij het eerste bezoek de datum te weten van de eerste dag van de laatste menstruatie; - regelmatig voor controle bij de verloskundige te komen. Voorbeelden van discussievragen: - Wanneer gaat u naar de verloskundige voor de eerste controle? - Weet u wanneer u voor het laatst ongesteld was? Tijdens de discussie kunt u de volgende informatie geven: Het is gewenst het vaststellen van de zwangerschap vóór het einde van de derde maand te laten plaatsvinden. Dit mede in verband met het maken van een afspraak voor controle door een verloskundige. Maar het kan ook belangrijk zijn bij een eventuele ongewenste zwangerschap. Het eerste bezoek aan de verloskundige vindt meestal rond de achtste week plaats. Hiervoor moet wel al tijdig een afspraak gemaakt zijn (zo gauw een vrouw geconstateerd heeft dat ze zwanger is, kan dat al). De vele vragen die de verloskundige tijdens het eerste bezoek stelt, zijn nodig om inzicht te krijgen in eventuele ziekten en in het verloop van vorige zwangerschappen. Het is ook belangrijk om eventuele erfelijke en aangeboren ziekten op het spoor te komen. Het is belangrijk dat een zwangere vrouw hierna regelmatig op controle komt, om te zien of de zwangerschap goed verloopt. Tegenwoordig wordt vaak al in het beginstadium (± 10-12 weken) een echo van de buik gemaakt om de zwangerschap te onderzoeken. Gekeken wordt dan bijvoorbeeld hoe ver de zwangerschap al gevorderd is (met name wanneer de vrouw dit zelf niet precies weet). Opmerking: Gebruik bij de voorlichting een zwangerschapskaart van een lokale verloskundige.

45


Maken van keuzen met betrekking tot de bevalling Doel: Deelnemers ervan bewust maken dat zij op tijd na moeten denken over de plaats waar zij willen bevallen (thuis of ziekenhuis). Informatie geven over: bevallen thuis en in het ziekenhuis; te maken keuzen met betrekking tot de bevalling en de kraamzorg; het belang van een tijdige inschrijving of aanmelding bij een kraamcentrum. Discussievragen: Bent u al eerder bevallen? Zo ja, waar? Doet de verloskundige in Nederland alleen thuisbevallingen? Wanneer móet je in het ziekenhuis bevallen? Welke voordelen heeft thuis bevallen? Waarom kiezen sommige vrouwen er voor om poliklinisch te bevallen? Wie waren er bij uw vorige bevalling allemaal aanwezig? Van wie kreeg u hulp na de bevalling? Waarmee hielp diegene? Welke ervaring heeft u met kraamhulp? Waarom moet je in Nederland alles zo vroeg regelen? Te geven informatie: Het is in Nederland van belang al van tevoren na te denken over de bevalling en de kraamtijd. Al tijdens het eerste bezoek aan de verloskundige zal zij met u dingen bespreken als uw voorkeur voor de plaats van de bevalling (thuis of in het ziekenhuis). Daarnaast doet de verloskundige de eerste keer allerlei controles. Op de verdere inhoud van het eerste bezoek aan de verloskundige wordt later nog ingegaan (in paragraaf 5.1 van deze voorlichtingsmap). Wat betreft de plaats van de bevalling en de kraamhulp, zijn veel vrouwen niet op de hoogte van de mogelijkheden en gebruiken in Nederland. Daarom is het goed de eigen ideeën hierover naast de mogelijkheden in Nederland te zetten en op die manier tot een keuze te komen. Vaak wordt in de eerste maanden van de zwangerschap de keuze gemaakt tussen een bevalling thuis of in het ziekenhuis. Voor kraamhulp moet men zich vaak na drie maanden al inschrijven bij een kraamcentrum. Dit zijn belangrijke dingen om de deelnemers van op de hoogte te stellen. Als voorlichtster is het goed om te peilen wat de deelnemers al weten en waar ze nog extra informatie over nodig hebben. Geef hen ook voldoende gelegenheid tot het stellen van vragen. Opmerking: Het is nuttig als u als voorlichtster informatie inwint over de gang van zaken in de woonplaats, de aanwezigheid van (een) verloskundige praktijk(en) en de kosten van de bevalling (thuis, poliklinisch, en klinisch). Bij een poliklinische bevalling of een kort verblijf in het ziekenhuis, is aansluitende kraamzorg thuis nodig. Deze kraamzorg moet men ook van tevoren bespreken. De keuze voor thuis of poliklinisch in het ziekenhuis bevallen kan zelfs tijdens de bevalling nog worden gemaakt (of aangepast).

46


Met de partner praten over de bevalling en kraamzorg Doel: Een discussie oproepen over in hoeverre de partner wordt betrokken bij de zwangerschap en de bevalling. Discussievragen: - Wanneer heeft u uw partner verteld dat u zwanger bent? - Hoe vindt uw partner het dat u zwanger bent? - Hoe vindt uw partner het dat u door de zwangerschap minder hard kunt werken? - Denkt uw partner ook mee over hoe het straks zal gaan met de bevalling en na de bevalling? - In Nederland is het normaal dat de partner bij de bevalling aanwezig is. Hoe vindt u dat zelf? - Hoe gaat dat in het land van herkomst? Wie zijn er betrokken bij de zwangerschap en bevalling? Te geven informatie: In Nederland is het heel gewoon dat de partner betrokken wordt bij alle beslissingen ten aanzien van de zwangerschap en de bevalling. De man is vaak ook aanwezig tijdens de bevalling en mag bijvoorbeeld de navelstreng doorknippen als de baby geboren is. Dit is natuurlijk niet verplicht. Niet alle mannen en vrouwen willen dat en in sommige culturen is het zelfs verboden. Maar het is prettig als er een vertrouwd iemand aanwezig is tijdens de bevalling. Dit kan echter ook een (schoon)moeder of een vriendin zijn. De zwangere vrouw en haar partner moeten al lang van tevoren praten over de plaats waar de vrouw zal bevallen en over de hulp die zij tijdens en na de bevalling willen krijgen, al kan vaak ook op het laatste moment nog anders besloten worden.

47

| Lichamelijke veranderingen tijdens de zwangerschap

4 Lichamelijke veranderingen tijdens de zwangerschap Als gevolg van de zwangerschap treden er bij een vrouw verschillende lichamelijke veranderingen op. In dit hoofdstuk wordt ingegaan op de aard van de veranderingen. Daarnaast worden verschillende zwangerschapsverschijnselen benoemd, die meestal veroorzaakt worden door de lichamelijke veranderingen. Zwangerschapsverschijnselen zijn voor de meeste vrouwen niet prettig en worden ervaren als ongemakken, behorend bij de zwangerschap.

4.1. Hormonale veranderingen Als gevolg van de zwangerschap vinden er allerlei hormonale veranderingen plaats in het lichaam van de vrouw. Dat begint al snel na het moment van bevruchting. Het voert te ver om uit te leggen wat er precies verandert, maar het is goed om te weten dat deze hormonale veranderingen de oorzaak zijn van of invloed hebben op verschillende zwangerschapsverschijnselen. Klachten die voorkomen tijdens de zwangerschap, zoals misselijkheid, braken, slecht slapen, een opgeblazen gevoel en veranderingen in de huid, worden bijvoorbeeld veroorzaakt door de aanwezigheid van hormonen in het bloed van de moeder. De belangrijkste van deze zogenaamde zwangerschapshormonen is progesteron. In het begin wordt progesteron afgescheiden door de eierstok van de zwangere vrouw en na twee maanden door de placenta en de foetus. Als deze hormonen er niet zijn, is er geen zwangerschap mogelijk (een gebrek aan hormonen kan de oorzaak zijn van miskramen). De hormonen spelen tijdens de hele zwangerschap en ook nog even daarna een belangrijke rol. In feite bepalen hormonen de hele zwangerschap en worden alle processen tijdens de zwangerschap door hormonen aangestuurd. In deze paragraaf zullen verschillende gevolgen van de hormoonveranderingen verder uitgewerkt worden. Het uitblijven van de menstruatie De eerste duidelijk merkbare lichamelijke verandering bij een zwangere vrouw is vaak het uitblijven van de menstruatie. Wanneer zij constateert dat zij 'over tijd' is, heeft de bevruchting al veertien dagen daarvóór plaatsgevonden. Het eitje heeft zich al in de baarmoeder genesteld en ontwikkelt tot een embryo. Het bloed dat tijdens de menstruatie naar buiten komt, wordt normaal gesproken uitgescheiden omdat er zich geen eitje in het baarmoederslijmvlies nestelt. Wanneer zich echter wel een eitje in de wand nestelt, gaat het lichaam andere hormonen aanmaken. Dus wanneer een vrouw zwanger is, maakt het lichaam die hormonen aan en wordt het baarmoederslijmvlies niet afgestoten. Tijdens de gehele zwangerschap is er daardoor geen menstruatie. Verandering van de borsten Onder invloed van hormonen vinden er ook veranderingen in de borsten plaats. De vorm en de kleur van de tepels kunnen veranderen; de tepelhof kan wat donkerder van kleur worden en de tepel kan wat meer gaan uitsteken. Ook worden de tepels soepeler en steviger.

48


De borsten zelf worden al vanaf het begin van de zwangerschap groter. Na een paar maanden kan er al wat vloeistof uit de tepels komen. In de borsten ontwikkelen zich talrijke blaasjes, die samen de melkklier vormen. Deze blaasjes bereiden zich voor op de borstvoeding (lactatie). Slapper wordend weefsel Tijdens de zwangerschap worden de weefsels in het lichaam van de vrouw weker en slapper. Zo worden de wanden van de bloedvaten minder veerkrachtig en werken de darmen trager. Met name ook de banden, spieren en andere weefsels (zoals kraakbeen) rond het bekken worden weker en slapper. Hierdoor wordt het bekken beweeglijker en minder stabiel. Dat is ook de reden dat vrouwen last kunnen krijgen van bekkeninstabiliteit (zie paragraaf 4.3). Het slapper worden van de weefsels is nodig om tijdens de bevalling het kind geboren te kunnen laten worden. Het weefsel in het geboortekanaal moet dan namelijk erg op kunnen rekken, wil de baby er door kunnen. Het slapper wordende weefsel is bij de meeste vrouwen aanleiding tot diverse zwangerschapsverschijnselen (zie paragraaf 4.3).

4.2. Toename in gewicht Tijdens de zwangerschap komt een vrouw aan in gewicht. Vanaf drie tot vijf maanden na de bevruchting krijgt de vrouw al een dikkere buik. Al vóór die tijd wordt de baarmoeder groter en zwaarder. Hoewel dat in het begin nog niet per sé te zien hoeft te zijn, kan het gewicht van de vrouw al wel wat toenemen. Onder invloed van hormonen slaat het lichaam tijdens de zwangerschap vet op rond de taille, billen en buikwand. Daarnaast maakt het lichaam van de vrouw extra bloed aan tijdens de zwangerschap. Wat later in de zwangerschap gaat ook het gewicht meetellen van de placenta, het vruchtwater en het extra vocht dat het lichaam van de vrouw vasthoudt. Het gewicht van de foetus zelf neemt pas in de allerlaatste fase flink toe. Vooral de laatste maand wordt de foetus nog flink wat zwaarder. Gemiddeld wordt een zwangere vrouw 11,5 - 13,5 kilo zwaarder. Uitgaande van dit gemiddelde, is dit 'extra' gewicht ongeveer als volgt verdeeld. De foetus weegt: 3,5 kilogram De placenta weegt: 0,5 kilogram Het vruchtwater weegt: 1,0 kilogram Extra gewicht door groei borsten: 0,5 kilogram Extra gewicht door groei baarmoeder: 1,5 kilogram Gewicht extra vocht/bloed in het lichaam 3,5 kilogram Extra vet: 1.5 kilogram + ------------------Totaal extra gewicht 12,0 kilogram Uiteraard komt niet iedere vrouw evenveel aan. Hoeveel een vrouw in gewicht aankomt, hangt onder andere af van haar lichaamsbouw, aanleg en vooral natuurlijk van de voeding. Welke voeding gezond is tijdens de zwangerschap wordt beschreven in paragraaf 5.7.

49


4.3. Zwangerschapsverschijnselen Als gevolg van de veranderingen in het lichaam van een zwangere vrouw, kan zij last krijgen van verschillende verschijnselen. Veel vrouwen ervaren deze verschijnselen als ongemakken. Niet iedere vrouw heeft last van dezelfde ongemakken. Ook komen ze niet bij iedere vrouw in dezelfde mate voor. Aan bepaalde zwangerschapsverschijnselen kan de vrouw zelf wat doen om het ongemak ervan te verminderen. Hier volgt een opsomming van verschillende verschijnselen, die tijdens de zwangerschap voor kunnen komen. Deze zijn meestal niet om ongerust over te worden. Is een vrouw er toch niet helemaal zeker van dat alles 'normaal' is, dan kan zij altijd de verloskundige of huisarts raadplegen (zie ook paragraaf 4.4.2 en 5.1 voor redenen voor een extra consult). Misselijkheid/ braken Twee van de drie zwangere vrouwen heeft last van misselijkheid in de eerste drie tot vier maanden. Vaak zijn ze 's ochtends misselijk, maar ook wel later op de dag. De misselijkheid wordt veroorzaakt door onder andere hormoonveranderingen. Het kan zijn dat de misselijkheid zo hevig is dat de vrouw moet braken. Het braken in de beginperiode van de zwangerschap kan soms ernstige vormen aannemen. Als de aanstaande moeder gewicht verliest en dreigt uit te drogen, kan opname in het ziekenhuis noodzakelijk zijn. Bij (ernstig) braken kunnen psychosociale factoren een rol spelen. Dat komt relatief vaak voor bij allochtone vrouwen. Angsten of onzekerheid voor de bevalling kunnen hierbij een rol spelen. Dat wordt nog eens versterkt wanneer vrouwen de Nederlandse taal niet beheersen. Maar ook de algemene positie en levensomstandigheden van allochtonen kunnen van invloed zijn op hun psychische gesteldheid. Tijdens een zwangerschap (extra belasting) kan zich dat dan op verschillende manieren uiten, zoals door overmatig braken. Tips Het kan helpen om 's ochtends op bed iets lichts te eten. Vooral geen vette dingen eten, even blijven liggen en dan rustig opstaan. Het kan helpen om overdag wat vaker kleine beetjes te eten. Bij ernstig braken (waarbij de vrouw vrijwel geen voedsel of drinken binnen kan houden) is het beter dit aan de verloskundige of de huisarts te vertellen of een extra bezoek te brengen aan de verloskundige. Het is niet verstandig om uit jezelf medicatie te gaan gebruiken tegen de misselijkheid. Zuurbranden/ 'brandend maagzuur' Zuurbranden is een pijn die vooral te voelen is op een plekje boven in de buik, in de buurt van het hart. De pijn wordt veroorzaakt doordat maagzuur in de slokdarm terechtkomt. Hiervan hebben wel meer mensen last. Dit onderwerp komt ook ter sprake in paragraaf 4.3 in de handleiding bij de map 'Begrijp je lichaam'. Een zwangere vrouw heeft van zuurbranden het meeste last in de tweede helft van de zwangerschap. De maag wordt dan door de baarmoeder wat omhoog geduwd, omdat deze meer plaats gaat innemen. Hierdoor komt maagzuur in de slokdarm, wat een brandende pijn geeft. Tips De maag produceert meer zuur bij scherp en gekruid voedsel, dus dat kan de zwangere vrouw beter niet eten. Verder helpt het om goed te kauwen. Er zijn bepaalde medicijnen die het zuur

50


neutraliseren. Deze zijn op doktersvoorschrift te krijgen. Zoals al eerder naar voren kwam, is het als zwangere vrouw altijd verstandig te vermelden dat je zwanger bent, voor je medicijnen gaat gebruiken. Dat geldt ook voor dit soort medicijnen, hoewel deze ook zonder recept verstrekt worden. Als de vrouw niet goed kan slapen door het zuurbranden, kan het helpen warme melk te drinken en een extra kussen te gebruiken in bed. Door het kussen zit de vrouw wat meer rechtop in bed, zodat de maag wat lager ligt dan de slokdarm. Verstopping (obstipatie) Doordat de darmen vaak wat langzamer werken tijdens de zwangerschap, kan verstopping (obstipatie) ontstaan. Dat de darmen langzamer werken komt onder andere door het slapper wordende spierweefsel in de darmen. Als de verstopping veel buikpijn geeft, kan beter de verloskundige of de huisarts worden gewaarschuwd. Als er bloed bij de ontlasting zit, moet een extra bezoek aan de verloskundige of huisarts worden gebracht. Tips Bij obstipatie is het verstandig voeding met veel vezels te eten (zie ook paragraaf 5.2 over voeding). Daarnaast 2½ - 3 liter per dag drinken en voldoende bewegen. Het is niet verstandig zelf laxeermiddelen te gaan gebruiken, want dan worden de darmen nog 'luier'. Dit kan beter overlegd worden met de verloskundige. Spataders Spataders zijn dikke, geslingerde aderen, die vooral op de benen voorkomen. Ze kunnen ook in het gebied van de schaamlippen voorkomen. Ze zien er vaak blauw uit. Spataders kunnen pijnlijk zijn. Ze worden veroorzaakt doordat ook de wanden van de bloedvaten slapper worden tijdens de zwangerschap. Bovendien is er extra druk op de bloedvaten door het toegenomen bloedvolume en het gewicht van de zwangere baarmoeder. Na de bevalling trekken de spataders vaak weer weg. Tips Tijdens de zwangerschap kan het helpen om elastische kousen (steunkousen) te dragen. Ook kan het helpen af en toe met de benen omhoog te zitten en ’s nachts de benen ook wat hoger te leggen. Sommige vrouwen leggen 's nachts een kussen onder hun onderbenen. Het is echter beter om het kussen dan op die hoogte onder het matras te leggen (of indien mogelijk het voeteneinde van het bed wat omhoog te zetten), omdat een kussen de bloedvaten in de benen dicht kan drukken. Hierdoor is er dan weer een grotere kans op trombose. Als spataders na de bevalling niet voldoende wegtrekken, kan een arts ze behandelen. Aambeien Een aambei is ook een soort spatader: het is een uitgezette ader in de omgeving van de anus. Onbelangrijke, niet lastige aambeien kunnen in de zwangerschap dan ineens heel lastig en pijnlijk worden. Zeker als er harde ontlasting langs zo'n aambei moet worden geperst, kan die gaan bloeden en pijn doen. Hierdoor verloopt de toiletgang minder goed en zo kunnen aambeien verstopping ook weer erger maken. Tips Een vrouw die last heeft van aambeien en verstopping, kan zorgen voor een goede en regelmatige ontlasting, door haar voeding aan te passen. Verder kunnen aambeienzalf en -zetpillen bij de

51


drogist gekocht worden. Die helpen vaak goed. Na de bevalling verdwijnen de klachten vaak weer. Moeheid Vooral in het begin van de zwangerschap kan een vrouw erg snel moe zijn en zich 'lusteloos' voelen (ze zou wel zin hebben om iets te doen, als ze maar niet zo moe was). Tips Een zwangere vrouw heeft meer slaap nodig dan normaal. In de laatste maanden is dat gemiddeld twee uur per nacht extra. Het is goed om op tijd naar bed te gaan. Als een zwangere vrouw constant erg moe is, is het goed om na te laten kijken of ze geen bloedarmoede heeft (zie ook hieronder). Bloedarmoede Veel zwangere vrouwen eten goed, maar hebben toch ijzergebrek. Dit betekent dat er niet genoeg ijzer in het bloed zit (niet genoeg hemoglobine), waardoor het bloed ook niet voldoende zuurstof op kan nemen. Dit wordt bloedarmoede genoemd (zie ook paragraaf 7.3 in de handleiding bij de map 'Begrijp je lichaam'). Bloedarmoede kan gedurende de hele zwangerschap voorkomen. Klachten zijn vermoeidheid en er vaak 'wit' uit zien. Het kan zijn dat allochtone vrouwen in aanleg een bepaalde vorm van bloedarmoede hebben, die ook wel sikkelcelanemie genoemd wordt. Tips Het ijzertekort dat de bloedarmoede veroorzaakt, kan aangevuld worden met ijzertabletten ('staaltabletten'). Ook is het goed om te proberen via de voeding extra ijzer binnen te krijgen. Voor vrouwen met sikkelcelanemie is het belangrijk niet zomaar extra ijzer in te nemen. Het is beter verder onderzoek te doen naar de anemie. Voor het kind is het van belang dat als de moeder sikkelcelanemie heeft (zonder klachten), ook de vader wordt onderzocht op sikkelcellen. Dit om al direct na de geboorte voorbereid te zijn op mogelijke sikkelcelziekte bij de baby (sikkelcelanemie is namelijk erfelijk overdraagbaar). Kortademigheid Kortademigheid kan ontstaan onder invloed van het zwangerschapshormoon progesteron. Maar het kan ook worden veroorzaakt door de psychische gesteldheid van de vrouw. Met name bij allochtone vrouwen komt dat nogal eens voor. Angsten of onzekerheid voor de bevalling kunnen hierbij een rol spelen. Dat wordt nog eens versterkt wanneer vrouwen de Nederlandse taal niet beheersen. Maar ook de algemene positie van allochtonen kan van invloed zin op hun psychische gesteldheid. Tijdens een zwangerschap (extra belasting) kan zich dat dan uiten via kortademigheid. Een puur lichamelijke oorzaak van kortademigheid kan zijn dat de organen in de buik in de tweede helft van de zwangerschap omhoog geduwd worden, waardoor de longen minder ruimte hebben. Tips Het enige wat hieraan te doen is, is rustig aan doen. Bij psychische problemen kan het helpen te praten met mensen over angsten en onzekerheden. Dat kan bijvoorbeeld de verloskundige of de huisarts zijn, maar ook een goede vriendin of een familielid.

52


Hartkloppingen Hartkloppingen tijdens de zwangerschap worden vaak veroorzaakt door de psychische gesteldheid van de vrouw. Redenen hiervoor zijn genoemd onder ‘Kortademigheid’, in het vorige stukje. Tips Als een zwangere vrouw kortademig is en hartkloppingen heeft door haar psychische gesteldheid, kan het haar helpen over haar angst en spanning te praten. Het is goed dit te doen met iemand die goed kan luisteren. Dat kan bijvoorbeeld een maatschappelijk werkster zijn, maar ook een goede vriendin of een familielid. Ook kan het tegen de verloskundige of de huisarts verteld worden, maar die hebben vaak weinig tijd. Duizeligheid/ flauwvallen Het kan zijn dat een zwangere vrouw duizelig wordt of flauwvalt, door te lang achtereen stil te staan. Het bloed zakt dan teveel in de benen. Ook wanneer ze erg snel opstaat (uit bed, van de bank) kan dit voorkomen. De hersenen krijgen dan tijdelijk minder bloed toegevoerd, waardoor duizeligheid kan optreden. Als de duizeligheid langer aanhoudt en hevig is, kan beter de verloskundige of de huisarts gewaarschuwd worden. Tips Een vrouw die zwanger is kan beter niet lange tijd achtereen staan, maar kan het beter afwisselen met stukjes lopen en even zitten. Bij het opstaan uit bed kan zij er op letten dit rustig te doen en eerst even te zitten op bed voor zij opstaat. Lage rugpijn Pijn in de rug is een van de meest voorkomende klachten bij zwangere vrouwen. Een van de oorzaken is wederom het weker of slapper wordende weefsel, in dit geval van de rug- en bekkenspieren. Met name later in de zwangerschap speelt het toenemende gewicht eveneens een rol. Het gewicht trekt onder meer aan de banden, waaraan de baarmoeder in de buik hangt. Tips Bij lage rugpijn is het belangrijk om de spieren in de rug en het bekken sterker te maken door oefeningen te doen. Daarnaast moet een zwangere vrouw goed op haar houding letten. Bekken- en lage rugpijn Zwangerschapshormonen verslappen de bekkenbanden en maken het kraakbeen in de gewrichten weker. In combinatie met het gewicht van de zwangere baarmoeder wordt het bekken minder stabiel. De toegenomen bewegelijkheid vergemakkelijkt de bevalling. In de zwangerschap kan het echter ook pijnklachten. Veel zwangere vrouwen ervaren in min of meerdere mate lage rugpijn. Anderen geven de pijn meer aan rond het schaambot. Soms treden de klachten pas op na de bevalling. Klachten die gepaard gaan met een minder stabiel bekken zijn: moeilijk lopen (waggelgang); startproblemen bij opstaan en lopen; pijn bij lopen, fietsen, lang staan, lang zitten, bukken, tillen, vrijen en omdraaien in bed; lage rugpijn die soms uitstraalt naar een of beide benen; pijn rond het schaambeen of heiligbeengewrichten; krakend geluid in het bekken.

53


Tips Als iemand bovenstaande klachten heeft, is het goed hiermee naar de huisarts te gaan en - als het tijdens de zwangerschap voorkomt - het tegen de verloskundige te zeggen. Bovendien is het verstandig naar een hiertoe opgeleide fysiotherapeut te gaan, die ondersteunende therapie en gedragsregels kan geven. Bijvoorbeeld over hoe je het beste kunt lopen, tillen, fietsen, liggen enzovoort. Het is belangrijk bij bekkenklachten je eigen pijngrens te respecteren. Dus niet uit alle macht proberen alles te blijven doen wat je gewend was. Daarnaast is het voor elke zwangere vrouw belangrijk om op haar houding te letten. Dus niet met een holle rug zitten, staan of liggen, maar het bekken kantelen. Het volgende rijtje kan een geheugensteuntje zijn om het bekken te kantelen: bilspieren aanspannen, buikspieren aanspannen, rug recht, hoofd omhoog. Verder is het belangrijk op een goede manier te tillen: rug recht houden en tillen door de benen te strekken. Tijdens zwangerschapsgymnastiek leren vrouwen allerlei oefeningen om de spieren aan te sterken en een goede houding aan te nemen (zie ook paragraaf 6.2 voor voorlichting hierover). Een goed hulpmiddel voor de houding en stevigheid in de onderrug is een stevige sjaal/ band, die rond het bekken en de onderzijde van de buik wordt gebonden. Hoe snel iemand na de bevalling herstelt van bekkenklachten is wisselend. Dat hangt niet per se af van de ernst van de klachten. Ook in de periode van herstel is het goed je te laten begeleiden door een fysiotherapeut die met bekkenklachten bekend is. Bij de 'Stichting voor Bekkenproblemen in relatie tot Symfysiolyse' is een videoband te koop waarop drie vrouwen met verschillende ervaringen aan het woord komen. Deze Stichting heeft tevens een uitgebreide (Nederlandstalige) folder uitgebracht met daarin ergotherapeutische adviezen voor mensen met bekkenklachten. Zie hoofdstuk 10. Vaginale afscheiding Een zwangere vrouw heeft altijd wat meer afscheiding dan normaal. Zo lang de kleur wit of geelachtig is, is het niet erg. Wanneer ze veel te veel afscheiding heeft en ze ook last heeft van jeuk en irritatie, kan dat wijzen op een infectie. Het is goed hiervoor de verloskundige of huisarts te raadplegen. Wanneer er bloed bij de afscheiding zit, moet direct contact worden opgenomen met de verloskundige. Tips Het is goed om te baden en te douchen en daarbij goed te spoelen tussen de schaamlippen. Niet met zeep bij de vagina-ingang komen, al heeft een zwangere vrouw wat meer last van afscheiding. Gewoon met water spoelen is het beste. Zeker niet binnen in de vagina wassen of spoelen. Dat kan bloedverlies veroorzaken, doordat tijdens de zwangerschap de slijmvliezen zachter zijn en beter doorbloed. Pijnlijke of gevoelige borsten Zoals al werd beschreven, worden de borsten al vrij snel in de zwangerschap groter. Ze kunnen 'zwaar' aanvoelen en gevoelig zijn of pijn doen. De tepelhof kan wat donkerder van kleur worden en de tepel kan wat meer gaan uitsteken. Na een paar maanden kan er al wat vloeistof uit de tepels komen.

54


Tips Smeer in principe niets op de tepels; de melkkanaaltjes kunnen hier verstopt van raken. Het is goed om de borsten te wassen met een washand en koud water. Dat maakt de huid op de tepels harder. Vaak plassen/ pijn bij het urineren Vaak plassen is een normaal verschijnsel tijdens de zwangerschap. Aan het begin van de zwangerschap heeft dat te maken met de verandering van hormonen. Later drukt de groeiende baarmoeder vaak tegen de blaas aan. Pijn bij het plassen kan echter betekenen dat de vrouw een urineweginfectie heeft. Ze kan dan beter raad vragen aan de verloskundige of huisarts. Gebitsproblemen/ bloedend tandvlees Het komt vaak voor dat een zwangere vrouw gebitsproblemen heeft. Dat kan komen door een gebrek aan calcium. Maar als de vrouw genoeg melk en melkproducten eet (zit veel kalk in), worden deze problemen niet door een calciumgebrek veroorzaakt. Het kan zijn dat bij het tandenpoetsen eerder braakneiging ontstaat dan voor de zwangerschap en dat daarom het poetsen achterwege wordt gelaten. De neiging tot bloeden van het tandvlees is bovendien tijdens de zwangerschap groter. Het tandvlees wordt namelijk zachter en beter doorbloed, waardoor het sneller gaat bloeden. Het is tijdens de zwangerschap extra belangrijk om goed te blijven poetsen. Anders kan een tandvleesontsteking ontstaan, met als gevolg het eerder optreden van cariës/ tandbederf. Tot slot verhoogt veel snoepen (tijdens de zwangerschap hebben sommige vrouwen ineens veel zin in zoetigheid) de zuurgraad in de mond en vergroot daarmee de kans op tandbederf. De kans op tandbederf wordt ook groter bij aanstaande moeders die veel moeten braken (zorgt ook voor een hogere zuurgraad). Tips Het kan helpen om het gebit extra te verzorgen door vaker te poetsen (eventueel met een wat zachtere tandenborstel) en voorzichtig te flossen. Op tijd op controle bij de tandarts is eveneens belangrijk om achteruitgang van het gebit te voorkomen. De tandarts moet het ook weten als iemand zwanger is, dus de vrouw moet hem dat zelf vertellen. Eventueel kan iets vaker naar de tandarts gegaan worden.

4.4. Instructies voor voorlichting

4.4.1 Lichamelijke veranderingen en zwangerschapsverschijnselen De manier waarop voorlichting kan worden gegeven over de veranderingen in het lichaam van de vrouw en de verschijnselen die dat met zich meebrengt, hangt erg af van de groep. Wanneer er deelnemer zijn die zwanger zijn of dat zijn geweest, kan dit hoofdstuk een goede aanleiding zijn om over de verschillende klachten ervaringen en tips uit te wisselen. Het doel is dan naast de informatieoverdracht het uitwisselen van ervaringen en tips. In dat geval is het mogelijk om het onderwerp kort te introduceren en vervolgens enkele vragen te stellen aan de deelnemers.

55


Voorbeelden van vragen zijn: - Wat merk je, naast het uitblijven van de menstruatie, nog meer als je zwanger bent? - Van welke zwangerschapsverschijnselen heb je zelf (of bijvoorbeeld een vriendin) last gehad? - Heeft iedereen dezelfde klachten en zijn ze bij iedereen even erg? - Wat kun je doen om deze klachten te verhelpen? - Hoe komt het dat je deze klachten krijgt wanneer je zwanger bent? Wanneer de groep bestaat uit mannen of jonge vrouwen, zal het doel meer het geven van informatie zijn. Bovenstaande vragen dienen dan op een andere manier gesteld te worden. Bovendien zal er minder tijd aan besteed hoeven te worden dan in een groep waarin zwangere vrouwen zitten. Bijvoorbeeld als volgt: - Hoe kun je aan een zwangere vrouw merken dat ze zwanger is? - Wat merkt een zwangere vrouw zelf? - Welke klachten heeft een zwangere vrouw vaak? - Heeft iedere vrouw dezelfde klachten en zijn de klachten bij iedereen even erg? - Hoe komt het dat deze klachten tijdens de zwangerschap optreden? Wat betreft de informatie over achtergronden en oorzaken van lichamelijke veranderingen, die aan de groep gegeven kan worden, is het goed om bij rekening te houden met het niveau van de groep. Wat betreft de voorlichting over zwangerschapsverschijnselen, is de manier waarop deze in paragraaf 4.3 beschreven zijn (inclusief tips) een bruikbare manier om de informatie over te dragen. Bij enkele van de beschreven tips kan het duidelijk zijn om voor te doen wat bedoeld wordt. (Dit is alleen nuttig als er ook zwangere vrouwen in de groep zitten!)Zo kunt u demonstreren wat een goede en een slechte houding is in verband met rugklachten. Ook het gebruik van een kussen in bed, om zuurbranden te voorkomen kan worden voorgedaan. Bijvoorbeeld goede houding als volgt voordoen. - Laat zien: holle rug, rechte rug. - Benoem vervolgens het rijtje: 'bilspieren aanspannen, buikspieren aanspannen, rug recht, hoofd omhoog'. Uitvoeren: - één voor één de stappen voordoen. - Geef aan dat de houding die u na deze stappen heeft, een goede stand van het bekken is. - Geef tot slot aan hoe de deelnemers zelf kunnen oefenen met het bekkenkantelen. Iets wat ook belangrijk kan zijn om aan bod te laten komen als er zwangere vrouwen deelnemen, is het feit dat zwangere vrouwen vaak langs alle kanten tips krijgen van familie en bekenden. Deze ‘goede raad’ is altijd goed bedoeld, maar is niet altijd goed voor de pas zwangere vrouw. Sommige adviezen zijn onschuldig, maar andere adviezen kunnen schadelijk zijn voor de aanstaande moeder of haar kind. Bovendien kan de vrouw er zich ook onzeker door gaan voelen. Vertel de vrouwen daarom dat zij voor vragen altijd bij de verloskundige terechtkunnen. Bij het bespreken van de verschillende zwangerschapsverschijnselen is het goed om aan te geven dat deze verschijnselen meestal niet iets zijn om ongerust over te worden. Vertel dat als een vrouw er toch niet helemaal zeker van is dat alles 'normaal' is, zij altijd de verloskundige of

56


huisarts kan raadplegen. In het volgende stukje wordt ingegaan op redenen voor een extra consult bij de verloskundige of een bezoekje aan de huisarts. Voor het bespreken van dit hoofdstuk kunt u in het algemeen waarschijnlijk volstaan met een uur (of de helft van een bijeenkomst). U kunt het bijvoorbeeld koppelen aan (een gedeelte van) hoofdstuk 5.7, over voeding en verzorging tijdens de zwangerschap.

4.4.2 Redenen voor extra controles tijdens de zwangerschap Met plaat 28 (redenen voor extra consult bij de verloskundige) kunnen verschillende redenen aangehaald worden, op grond waarvan een extra controle door de verloskundige nodig kan zijn. Hang plaat 28 op en behandel de verschillende redenen voor extra controle stuk voor stuk. In paragraaf 4.3 is aan de verschillende punten al aandacht besteed. De voorlichtster kan hier nog even goed naar kijken voor ze de voorlichting geeft.

Plaat 28: Extra consult nodig bij verloskundige.

57


Doel van deze plaat is: Het bespreken van en informatie geven over wanneer een zwangere vrouw de verloskundige om extra controle moet vragen: - Erg misselijk/ veel overgeven - Veel buikpijn/ bloedverlies - Vaginale jeuk/ veel afscheiding - Ziek/ koorts - Oedeem: dikke enkels en vingers/ te zwaar - Duizeligheid Vragen: - Wat zien de deelnemers uitgebeeld op de verschillende platen? - Vinden ze de genoemde redenen voor een extra controle zelf ook reden genoeg om de verloskundige te raadplegen? Informatie geven over: De verschillende redenen die extra controlebezoeken noodzakelijk maken. Inhoudelijk hoeft er niet echt op ingegaan te worden. Vertel de deelnemers dat ze voor extra controlebezoeken contact met de verloskundigen op moeten nemen binnen de spreekuren. Contacten met de verloskundigen buiten de spreekuren is alleen bedoeld voor de bevalling en voor echte spoed. Spoed is bijvoorbeeld bij acuut bloedverlies samengaand met buikpijn of bij acute hoofdpijn met klachten van slechter zien en braken. Opmerking: Let er als voorlichtster op dat u de deelnemers op de verschillende punten attent maakt, zonder ze te overdrijven. Als de deelnemers met hun eigen klachten bij u komen, kunt u hen verwijzen naar de verloskundige. Het is beter hier niet te veel inhoudelijk op in te gaan. Geef aan dat ook bij een extra controle de zwangerschapskaart meegenomen moet worden. In het volgende hoofdstuk wordt beschreven waar een vrouw tijdens de zwangerschap wat betreft voeding en verzorging aandacht aan kan en moet besteden. Waar ze op moet letten, welke controles belangrijk zijn enzovoort. Tevens worden instructies gegeven voor voorlichting hierover.

58

| Begeleiding en onderzoeken tijdens de zwangerschap

5

Begeleiding en onderzoeken tijdens de zwangerschap

5.1. Controles tijdens de zwangerschap Het is belangrijk, dat een zwangere vrouw prenatale zorg krijgt. Prenatale zorg is de zorg voor moeder en kind vóór de bevalling. Deze zorg wordt gegeven door een verloskundige, in de vorm van controles. Door de regelmatige controles, gedurende de gehele zwangerschap, kunnen afwijkingen of complicaties vroegtijdig ontdekt worden. Het kan gaan om afwijkingen in de ontwikkeling van de foetus, maar ook om afwijkingen met betrekking tot de gezondheid van de moeder. Sommige complicaties kunnen behandeld worden. Bij andere afwijkingen kunnen de gevolgen beperkt blijven, door bijvoorbeeld de bevalling in het ziekenhuis te laten plaatsvinden. Meestal verwijst de verloskundige een vrouw met een afwijkende zwangerschap door naar de gynaecoloog. Zoals al eerder vermeld werd, zijn (onder andere) door de goede prenatale zorg in Nederland de sterftecijfers van moeders en baby's laag. Daarnaast zijn ook in het algemeen de risico's voor moeder en kind sterk verminderd. De eerste controle Sinds eind 2004 krijgen alle zwangere vrouwen prenatale screening aangeboden. Omdat prenatale screeningstesten vroeg in de zwangerschap uitgevoerd worden, is het eerste bezoek aan de verloskundige vervroegd. Dat bezoek vindt nu bij ongeveer acht weken zwangerschap plaats. Het is niet noodzakelijk om eerst naar de huisarts te gaan. De verloskundige zal tijdens het eerste bezoek vragen naar de datum van de eerste dag van de laatste menstruatie. Die datum wordt als het begin van de zwangerschap beschouwd. Het begin van de zwangerschap is voor de verloskundige van belang, om te kunnen controleren of de groei van de foetus in overeenstemming is met de duur van de zwangerschap. Tijdens het eerste bezoek stelt de verloskundige met name vragen over de gezondheid van de vrouw, nu en in het verleden. Dit wordt het afnemen van de anamnese, de voorgeschiedenis, genoemd. Daarnaast geeft de verloskundige informatie over de zorgverlening, prenataal onderzoek, en algemene informatie over gezonde leefstijl tijdens de zwangerschap. Bij het eerste onderzoek zal in de meeste gevallen geen uit- of inwendig onderzoek plaatsvinden. Wel wordt de bloeddruk gemeten, het gewicht bepaald, en eventueel bloed afgenomen. Na de 3e maanden wordt tijdens de controle wel een uitwendig onderzoek gedaan. Hieronder worden het hoe en waarom van de diverse onderdelen van de zwangerschapscontrole beschreven Anamnese In het eerste gesprek met de verloskundige komen verschillende zaken aan bod. Zoals gezegd, wordt bijvoorbeeld de duur van de zwangerschap en de vermoedelijke einddatum van de zwangerschap vastgesteld. Op grond van verder onderzoek kan dan worden vergeleken of de duur van de zwangerschap overeen komt met de grootte van de foetus. Er wordt bij de eerste controle een uitgebreide lijst met vragen doorgenomen, met vooral vragen over de gezondheid van de zwangere vrouw, vroeger en nu. Als een vrouw eerder zwanger is

59


geweest, wordt gevraagd hoe de zwangerschap toen verlopen is. Ook naar ziekten in de familie van de vrouw en de man zal worden gevraagd, zoals naar diabetes en aangeboren afwijkingen. Op deze manier probeert de verloskundige erachter te komen of de vrouw en de baby in haar buik tijdens de zwangerschap of daarna bepaalde risico's lopen. De lijst met vragen bevat ook vragen over voedings- en leefgewoonten van de zwangere vrouw. De verzamelde informatie zal door de verloskundige worden opgeschreven en worden bewaard in een persoonlijk dossier. In de meeste gevallen krijgt de zwangere vrouw tijdens haar tweede bezoek aan de verloskundige de zogenaamde zwangerschapskaart mee. Daarop worden de resultaten van het onderzoek tijdens elke controle bijgehouden. Het gewicht Tijdens het eerste controlebezoek en verdere controles wordt de vrouw soms gewogen. Zo kan worden gecontroleerd of de vrouw aankomt en hoe veel ze aankomt. Teveel aankomen kan schadelijk zijn voor de gezondheid van de vrouw en eventueel voor de foetus. Ook kan een plotselinge toename in gewicht wijzen op het vasthouden van vocht (zie ook bij zwangerschapshypertensie, onder 'De volgende controles'.) Een richtlijn voor de toename in gewicht tijdens de zwangerschap kan zijn: - in totaal niet meer dan 13 kilo zwaarder worden; - in de eerste 30 weken 5 tot 7.5 kilo aankomen; - in de laatste 10 weken niet meer dan 0.5 kilo per week aankomen(zie ook hoofdstuk 2 Gezond zwanger worden). De bloeddruk Bij de eerste controle en bij iedere volgende controle wordt de bloeddruk van de zwangere vrouw gemeten en genoteerd. De bloeddruk wordt gemeten met behulp van een bloeddrukmeter. Het is een belangrijke meting, omdat bij zwangere vrouwen de bloeddruk eerst zal dalen en later soms kan gaan stijgen tijdens de zwangerschap. Bij de eerste controle wordt als het ware de beginmeting van de bloeddruk gedaan. Aan de hand van de eerste meting kan later worden vastgesteld of de bloeddruk relatief veel of weinig gedaald en gestegen is. Bloedonderzoek Er zal een bloedonderzoek plaatsvinden. Soms wordt het bloed door de verloskundige afgenomen, soms moet de vrouw naar een ziekenhuis voor bloedafname. De bloedgroep en de resusfactor worden bepaald. De bloedgroep vanwege een eventuele nabloeding in het kraambed of bij een keizersnede, waarbij het nodig kan zijn bloed toe te dienen. Wat betreft de resusfactor wordt een en ander nader uitgelegd in 5.3, over het vermijden van schadelijke invloeden tijdens de zwangerschap. Verder wordt de suikerspiegel in het bloed ook gemeten omdat de kans op (tijdelijke) suikerziekte tijdens de zwangerschap aanwezig is. Er wordt ook gecontroleerd op eventuele bloedarmoede, en het vóórkomen van infectieziekten als hepatitis B en syfilis. Als een zwangere vrouw hepatitis B of een seksueel overdraagbare aandoening (soa) als syfilis heeft, kan dat gevaarlijk zijn voor de foetus. Op dit onderwerp wordt uitgebreider ingegaan in paragraaf 5.3. Een infectieziekte die eveneens grote invloed heeft op een zwangere vrouw en haar ongeboren kind is de seksueel overdraagbare aandoening hiv (human immunodeficiency virus). Hiv is het virus dat aids veroorzaakt. Als een vrouw besmet is met hiv, bestaat de kans dat zij het virus tijdens of na de bevalling overdraagt op haar kindje. Er zijn echter maatregelen te nemen die de kans dat het kindje ook besmet wordt met hiv sterk verkleinen. Bij de juiste maatregelen kan de kans dat het kindje besmet wordt zelfs teruggebracht worden tot één procent.

60


Maatregelen zijn: - als vrouw medicatie gebruiken tijdens de zwangerschap; - afhankelijk van virusgehalte in het bloed wordt vaginaal bevallen of via een keizersnee; - na de bevalling geen borstvoeding geven. - na de geboorte begint de baby meteen met medicatie Tegenwoordig bestaat er een beleid in Nederland, waarbij aan alle zwangere vrouwen toestemming wordt gevraagd voor het uitvoeren van een hiv-test. Vanzelfsprekend beslist de vrouw zelf of ze de test wil doen. Echter, vanwege de grote gevolgen van het kind wordt wel sterk aangedrongen op de hiv-test. Het is daarom belangrijk dat vrouwen weten wat de voor- en nadelen van een hiv-test zijn. Voor meer informatie kan verwezen worden naar de folder 'Informatie over de hiv-test en zwangerschap', uitgegeven door het NIGZ (zie hoofdstuk 10). Meestal wordt er bij de prenatale controle wel een routineonderzoek gedaan naar antilichamen voor rode hond en soms van toxoplasmose. Dit zijn infectieziekten die onschadelijk zijn voor de zwangere vrouw, maar wel invloed kunnen hebben op de ontwikkeling van de foetus. Als er antistoffen in het bloed gevonden worden, betekent dat je de ziekte al gehad hebt en niet opnieuw kunt krijgen. De foetus ondervindt er dan geen schade van (zie ook paragraaf 2.1 over het vermijden van schadelijke invloeden tijdens de zwangerschap). Het onderzoek naar toxoplasmose wordt echter meestal niet meer standaard gedaan, omdat het niet vaak voorkomt en het een zeer duur onderzoek is. Urine onderzoek Soms wordt ook het eiwitgehalte in de urine bepaald. Dit gebeurt aan de hand van (bij voorkeur) ochtendurine van de zwangere vrouw. De urine wordt gecontroleerd op eiwitten om het functioneren van de nieren in de gaten te houden. Eiwit in de urine kan betekenen dat de nieren niet goed functioneren, wat soms een gevolg is van een te hoge bloeddruk (zwangerschapshypertensie, zie onder 'De volgende controles'). Tijdens het eerste controlebezoek kan gelijk een afspraak worden gemaakt voor het maken van een echo (zie hieronder, bij 'De volgende controles'). Als er aangeboren afwijkingen in de familie voorkomen of als de vrouw boven de 36 jaar is, kan besproken worden of er een vlokkentest of vruchtwaterpunctie moet worden gedaan (zie paragraaf 5.6 ‘Prenataal onderzoek’). Dit kan echter alleen als de vrouw op tijd een afspraak heeft voor de eerste controle (na 12 tot 14 weken zwangerschap is dit niet meer mogelijk). Als een vrouw in dienst is bij een werkgever dan krijgt zij van de verloskundige een zwangerschapsverklaring mee (zie ook hoofdstuk 9). De volgende controles In het algemeen wordt er een schema voor de zwangerschapscontroles gehanteerd, dat er voor vrouwen die zwanger zijn van hun eerste kind ongeveer als volgt uitziet: - vanaf de 12de week tot en met 23 weken controle om de vier weken; - van 24 tot en met 31 weken om de drie weken; - van 32 tot en met 36 weken om de 14 dagen controle; - na de 36ste week (tot aan de bevalling) iedere week. Bij al deze controles wordt er gelet op de algemene lichamelijke toestand van de moeder, haar gewicht, haar bloeddruk, de groei van haar baarmoeder en op de ligging en hartslag van de foetus. Als er aanleiding toe is, kan er een extra bloed- of urineonderzoek worden gedaan. Bij zwangere vrouwen met een negatieve resusfactor (van het bloed), moet bij de 30e week worden gecontroleerd of er zich antistoffen in haar bloed vormen (zie ook paragraaf 5.5, onder

61


'resus-antagonisme'). Om te voorkomen dat zich antistoffen vormen en er daardoor problemen ontstaan bij de bevalling, wordt bij 30 weken bij deze vrouwen al anti-D gegeven. Dit geldt alleen voor vrouwen die zwanger zijn van hun eerste kind. De verschillende vormen van onderzoek worden hieronder kort toegelicht. Gesprek met de verloskundige Bij alle controlebezoeken zal er een gesprekje plaats vinden tussen de zwangere vrouw en de verloskundige. De verloskundige vraagt hoe het ermee gaat en of er nog bijzonderheden zijn. Zo krijgt de vrouw de gelegenheid om ook andere klachten ter sprake te brengen, zoals rugpijn, misselijkheid en dergelijke. Het kan zijn dat de vrouw vragen wil stellen over de bevalling, borstvoeding of andere dingen, bijvoorbeeld geslachtsgemeenschap. Het kan zijn dat ze spanningen en angsten wil uiten tegenover iemand. In een dergelijk gesprek met de verloskundige komen ook vaak andere onderwerpen aan bod, zoals financiële en praktische zaken. Hierover is in deze handleiding meer informatie te vinden in hoofdstuk 9. De groei en stand van de baarmoeder Vanaf de derde maand is de baarmoeder in de meeste gevallen voelbaar boven het schaambot. Door met lichte druk de buik van de moeder te betasten, voelt de verloskundige naar de bovenrand van de baarmoeder, de fundus. De fundus schuift tijdens de zwangerschap naar boven richting de ribbenboog. Aan de hand van de stand van de fundus kan de verloskundige schatten of de baarmoeder voldoende groeit. Sommige verloskundigen meten de hoogte van de fundus met een centimeter op, anderen gebruiken het schaambot, de navel en onderste gedeelte van het borstbeen als meetpunten. Per maand wordt hieronder de gemiddelde stand van fundus aangegeven. Met drie maanden: net boven het schaambeen uit Met vier maanden: halverwege het schaambeen en de navel Met vijf maanden: tot de onderrand van de navel Met zes maanden: tot de bovenrand van de navel Met zeven maanden: op een kwart van de navel tot het borstbeen Met acht maanden: halverwege de navel tot het borstbeen Met negen maanden: op driekwart van de navel tot het borstbeen De stand van de fundus komt natuurlijk niet bij iedere vrouw overeen met bovengenoemde omschrijving. Er zijn wel bepaalde richtlijnen voor zwangere vrouwen. Bijvoorbeeld dat de fundus na 24 weken ter hoogte van de navel moet zijn en bij 36 weken ter hoogte van de ribbenboog. Bij een vrouw die voor het eerst zwanger is, gaat de fundus hierna weer even dalen tot net onder de ribbenboog. Dit komt doordat het hoofdje van de baby dan al een beetje in het bekken zakt, voor de geboorte (het 'indalen'). Bij een volgende zwangerschap gebeurt dit vaak niet. Het indalen vindt dan pas tijdens of vlak voor de bevalling plaats. Stand van de fundus bij duur (weken) van de zwangerschap. Met cijfers 1 en 2 worden ribbenboog en navel aangewezen.

62


Illustratie 5: Stand van de fundus. In geval van een tweeling kan de buik van de moeder heel dik worden. De baarmoeder kan dan wel veertig centimeter lang worden, in acht maanden tijd. Door de buik te betasten kan de verloskundige meestal na ongeveer 20 weken al voelen of er twee hoofdjes zijn. Of het inderdaad een tweeling is, kan worden bevestigd door het maken van een echoscopie. Dat kan al vrij vroeg in de zwangerschap. Ook wanneer de verloskundige twijfelt of de foetus wel goed groeit, kan ze de vrouw doorverwijzen voor een echoscopie. De ligging van de baby Gewoonlijk kan de verloskundige na 26-28 weken de ligging van de baby bepalen. Ze voelt dan of de baby in een lengte van de baarmoeder ligt of dwars. Ze kan vaak het hoofd van de billen onderscheiden, en bepaalt welk deel voor de uitgang van de baarmoeder ligt. Dit is vooral in de laatste maand van de zwangerschap belangrijk. Dan gaat de baby namelijk een vaste positie innemen. Voor een normale bevalling ligt het hoofdje naar beneden. Slechts drie procent van de foetussen ligt aan het einde van de zwangerschap niet in de hoofdligging. Deze drie procent hebben door hun ligging meer risico op een moeilijke bevalling, waarbij door de verloskundige of de gynaecoloog ingegrepen moet worden. Zie ook in paragraaf 7.6 'Andersoortige bevallingen'. De hartslag van de foetus De hartslag van de foetus kan al vanaf twaalf weken worden gehoord met de doptone. De hartslag van een foetus telt ± 120 - 160 slagen per minuut, tegen een hartslag van ± 60 - 80 slagen per minuut bij een volwassene. De verloskundige luistert tijdens de controles steeds naar de

63


hartslag van de foetus, om de conditie van het kindje te controleren. Door middel van een doptone-apparaat worden de geluiden uit de buik van de moeder versterkt weergegeven. De aanstaande moeder (en eventueel ook vader) kan zo het hartje van haar kind zelf horen kloppen. Als de verloskundige met behulp van de houten toeter (de verloskundige stethoscoop) luistert, kan dat niet. De bloeddruk Zoals al bij de beschrijving van de eerste controle gesteld werd, is het meten van de bloeddruk een belangrijke meting. Hoewel een stijging van de bloeddruk tijdens de zwangerschap vaak voorkomt zonder schade op te leveren, kan het voorkomen dat een zwangere vrouw een té hoge bloeddruk krijgt. Dat wordt dan ook wel zwangerschapshypertensie genoemd (vroeger noemde men het ook wel toxicose ofwel zwangerschapsvergiftiging). Dat is een ziekte, die ernstige gevolgen kan hebben voor zowel moeder als kind. Zwangerschapshypertensie wordt door de vrouw vaak opgemerkt door plotselinge gewichtstoename, die vooral ontstaat door oedeemvorming. Het oedeem (vocht) zit dan niet alleen in de enkels en de benen, waar het bij veel zwangere vrouwen voorkomt. De rest van het lichaam houdt ook veel vocht vast en bijvoorbeeld het gezicht en de vingers zwellen daardoor op. Naast een hoge bloeddruk en de vorming van oedeem kan bij een zwangere vrouw met zwangerschapshypertensie ook eiwit in de urine gevonden worden. Dit is een teken dat de nieren minder goed functioneren. Als er niets aan de zwangerschapshypertensie gedaan wordt, zouden er nog meer klachten op kunnen treden, bijvoorbeeld hoofdpijn, slecht zien (of sterretjes zien), pijn in de maag, het gevoel alsof er een strakke band om de buik zit, misselijkheid en weinig urine (met donkere kleur). Dit wordt ook wel preëclampsie genoemd. Uiteindelijk kan de hypertensie leiden tot leverstoornissen en zelfs epileptische aanvallen (op dat moment noemt men het eclampsie). Dit kan in ernstige gevallen leiden tot de dood van moeder en/of kind. Aan vrouwen met een verhoogde bloeddruk wordt vaak geadviseerd rustig aan te doen en de werkzaamheden te beperken. Vroeger werd een zoutarm of zoutloos dieet voorgeschreven; dit heeft geen aantoonbaar nut. Wanneer de bloeddruk verder stijgt zal de vrouw door worden gestuurd naar het ziekenhuis. Daar zullen uitgebreidere controles van bloed en urine (lever en nierfuncties), plaatsvinden en de conditie van de foetus nauwlettend in de gaten worden gehouden. In ernstige gevallen van zwangerschapshypertensie wordt de vrouw opgenomen in het ziekenhuis. Inwendig onderzoek Doorgaans wordt tijdens de controle geen inwendig onderzoek verricht. Wel kan de verloskundige een inwendig onderzoek voorstellen wanneer de vrouw 41 weken zwanger of meer is. De verloskundige beoordeelt dan of de baarmoedermond rijp genoeg is om de vrouw te ‘strippen’. Als de baarmoedermond week en zacht is en wat open staat (ontsluiting), kan de verloskundige met haar vingers de vliezen van de baarmoedermond losmaken. Hiermee wordt de aanmaak van hormonen gestimuleerd die de bevalling in gang helpen zetten. De echoscopie De echoscopie is een techniek waarbij organen en structuren in het lichaam zichtbaar worden op een beeldscherm. Dat kan doordat een bundel ultrageluidgolven op bijvoorbeeld de buik wordt gericht en weer wordt teruggekaatst. Het is een pijnloos en ongevaarlijk onderzoek. Echoscopie kan gebruikt worden om de foetus te controleren tijdens de zwangerschap. In het begin van de zwangerschap kan met behulp van een echo de termijn van de zwangerschap worden vastgesteld

64


en later, met bijvoorbeeld de 20-weken echo is het ook mogelijk om bepaalde afwijkingen bij de foetus vast te stellen. De vrouw krijgt eerst een gelachtig glijmiddel over haar buik gesmeerd. Daarna gaat men er met een instrument overheen, dat onzichtbare signalen naar de buik van de vrouw toestuurt. De organen in de buik sturen deze signalen terug, waardoor ze op een beeldscherm kunnen worden afgebeeld. Zo is de foetus, het ongeboren kind, op het scherm te zien.

Illustratie 6: Echo. Op de echo worden ook bijvoorbeeld de hoeveelheid vruchtwater en de placenta zichtbaar. Maar zoals al werd gezegd kan het ook op de echo te zien zijn als het kindje bepaalde afwijkingen heeft (zie ook paragraaf 5.6 o ver prenataal onderzoek). De echoscopie wordt tegenwoordig vaker toegepast als controlemiddel tijdens de zwangerschap. De meeste ziekenhuizen in Nederland beschikken over het materiaal om een echo te kunnen maken. Maar ook in veel verloskundige praktijken staat een echoapparaat. Dankzij de echoscopie kan men een zwangerschap al in een vroeg stadium zien. Al vanaf de zesde of zevende week kan met een echo de zwangerschap worden vastgesteld. De hartslag, de ligging en de bewegingen van de foetus en de plaats van de placenta zijn duidelijk te zien. Met een echo is meer duidelijkheid te geven over de grootte van de foetus en kan men het hoofdje van de foetus meten. Zo kan precies worden vastgesteld hoe ver de zwangerschap al is en of het kindje goed groeit. Ook kan men al vroeg vaststellen of er sprake is van een tweeling. Als de verloskundige of de gynaecoloog iets constateert wat duidt op een afwijking, zoals een open rug, waterhoofd, ernstig hartgebrek of skeletafwijkingen, wordt verwezen naar een centrum voor prenataal onderzoek. Daar kan vanaf 16 weken gericht echo-onderzoek worden gedaan. Niet alle afwijkingen kunnen worden herkend middels een echoscopie. Een kindje met het syndroom van Down bijvoorbeeld (een mongooltje) ziet er normaal uit op de echo. Tegenwoordig hoort het maken van een echo voor veel mensen bij de normale prenatale controles. Verloskundigen bieden een echo aan rond de 12e en 24e week. Bij 12 weken gaat het om een termijnecho. Aan de hand van de hoofdomtrek wordt de zwangerschapsduur en uitgereken-

65


de datum vastgesteld. Tevens wordt dan gekeken of het om een kindje of om een meerlingzwangerschap gaat. Het structurele echografisch onderzoek (SEO) bij 24 weken is een onderzoek op afwijkingen van organen en ledematen van de foetus. Natuurlijk hebben vrouwen de keuze om deze echografisch onderzoeken niet te ondergaan. Sommige vrouwen vinden het niet noodzakelijk om een echo te doen omdat zij zeker zijn van de duur van de zwangerschap. Er zijn ook vrouwen die afzien van de SEO-echo omdat zij liever niet willen weten of hun kindje afwijkingen heeft. Daarnaast zijn er ook nog zogenaamde pretecho’s. Dit zijn echo’s zonder medische reden maar omdat ouders het leuk vinden om hun kindje in de buik te zien. Het is goed ervan bewust te zijn dat tijdens het maken van een pretecho niet wordt gekeken naar afwijkingen bij het kind, zoals een verloskundige of gynaecoloog bij een controle wel doet. Voor mensen die het idee hebben dat het kindje door een regelmatige extra echo goed in de gaten gehouden wordt, komt de klap van een eventuele afwijking bij de geboorte extra hard aan. Mede hierdoor is het beter voorzichtig met pretecho’s om te gaan.

5.2. Voeding tijdens de zwangerschap (zie ook hoofdstuk 2 Gezond zwanger worden) Een goede voeding tijdens de zwangerschap is belangrijk. De groeiende embryo (later foetus genoemd) krijgt de voeding namelijk via het bloed van de vrouw. Wat de vrouw eet, komt dus ook (gedeeltelijk) bij de foetus terecht. Als een vrouw gezond eet, betekent dat dat de foetus via het bloed ook gezonde voedingsstoffen binnen krijgt. Dat bevordert de ontwikkeling van de foetus. Goede voeding betekent: - genoeg eten (dus niet te veel of te weinig); - gezond voedsel eten; - variatie in dat gezonde voedsel aanbrengen. Een zwangere vrouw hoeft niet méér te gaan eten dan voor ze zwanger werd. Ze moet juist op haar gewicht letten. Te dik worden kan consequenties hebben voor de zwangere vrouw en voor de foetus. Je lichaam wordt onnodig meer belast en je hebt meer kans op een hoge bloeddruk en op het ontwikkelen van zwangerschapsdiabetes. Overigens is streng lijnen tijdens de zwangerschap ook niet goed. Als je veel afvalt, komen uit het vetweefsel giftige stoffen vrij, die via het bloed bij de foetus kunnen komen. Dit kan de ontwikkeling van de foetus schaden. Alles wat we eten (en drinken) wordt in de mond, maag en darmen afgebroken tot bouwsteentjes. Die bouwsteentjes zijn de voedingsstoffen. De voedingsstoffen komen via de darmwand in het bloed. Het bloed brengt ze naar alle cellen van het lichaam. Er zijn drie soorten voedingsstoffen: - Brandstof, nodig voor bewegen, werken en lichaamswarmte; voorbeelden zijn vetten, suikers en koolhydraten. - Bouwstof, nodig voor groei en genezing; eiwitten zijn bouwstoffen. - Beschermende stof, nodig om alle processen in het lichaam goed te laten verlopen en ons tegen ziekte te beschermen; dit zijn de vitaminen en mineralen.

66


Het is belangrijk dat je van al deze drie soorten voedingsstoffen iedere dag voldoende binnenkrijgt. Een hulpmiddel hierbij is de voedingsschijf. Hiervan is een folder verkrijgbaar bij Voedingscentrum (zie hoofdstuk 10). Daarnaast is het mogelijk rekening te houden met wat je eet om een gezonde ontwikkeling van de foetus te bevorderen of als je last hebt van bepaalde zwangerschapsverschijnselen. Voor de groei van een foetus zijn extra voedingsstoffen nodig. Met name de volgende stoffen zijn hiervoor belangrijk: - eiwitten (uit eieren, vis, vlees en melk), - calcium (uit melk en melkproducten: die moeten in grotere hoeveelheden worden genuttigd), - vitaminen en mineralen (uit fruit en rauwe en gekookte groenten). Het is goed om tijdens de zwangerschap het gebruik van zout in het eten een beetje te beperken. Door veel zout in het lichaam wordt namelijk vocht vastgehouden. Door andere kruiden te gebruiken kun je voorkomen dat het eten flauw gaat smaken. Let ook op met het eten van producten waar veel zout inzit, zoals chips, haring, zoute vleeswaren en drop. Ook in zoete drop zitten stoffen die voor een verhoogde bloeddruk zorgen. Maar er zit bijvoorbeeld ook veel zout in zakjes soep en jus (om op te lossen). Als je last hebt van verstopping (doordat de darmen te langzaam werken) kan een vezelrijke voeding goed helpen. Vezels zijn de onverteerbare delen uit de voeding. Deze zitten veel in: groente en fruit (met schil) en producten van de hele graankorrel, zoals bruin brood. Bruin brood eten is trouwens ook goed tegen bloedarmoede. Als het eten van dit soort producten niet tegen verstopping helpt, kun je dagelijks een eetlepel zemelen eten. Zemelen zijn de vliesjes die de bakker overhoudt van meel voor wit brood. Daarbij is het heel belangrijk veel te drinken. Als je zwanger bent is het goed twee liter extra te drinken per dag. Zoals al naar voren kwam, komt het vaak voor dat een zwangere vrouw gebitsproblemen heeft. Als zij voldoende melk en melkproducten eet, worden deze problemen niet door een calciumgebrek veroorzaakt. Bij allochtonen komt wel eens lactose-intolerantie voor; zij verdragen dan geen koemelk en krijgen er buikpijn van of gaan braken. Zij moeten dan andere producten eten of drinken waar calcium in zit. Bijvoorbeeld Optimel, dit is (drink)yoghurt met extra calcium erin. Het slikken van extra foliumzuur vanaf vier weken voor de bevruchting tot acht weken na de bevruchting is belangrijk. Dit verkleint de kans op een kind met bepaalde afwijkingen. Het is van belang dat u, als voorlichtster, de deelnemers hier op wijst. Informatie over foliumzuur en de instructie voor de voorlichting over dit onderwerp vindt u in hoofdstuk 2. Verder is het goed om te weten dat in bepaalde producten stoffen kunnen voorkomen die schadelijk zijn voor de foetus. Zo kan door het eten van rauw vlees (zoals rauw gehakt, wat bijvoorbeeld in bepaalde Turkse gerechten verwerkt wordt) toxoplasmose opgelopen worden. Deze ziekte is voor de moeder niet ernstig, maar voor de foetus wel (zie paragraaf 2.1). Ook in zachte kaas die van rauwe melk gemaakt zijn, zoals camembert en brie, komt nogal eens een bacil voor, die bij infectie kan leiden tot een miskraam.

67


5.3. Persoonlijke verzorging tijdens de zwangerschap Overwerktheid, zwaar werk en lange reistijden zijn voor niemand goed, maar zeker niet voor de zwangere vrouw en het kindje in haar buik. Maar het is ook niet goed, helemaal niets meer te doen. Tenzij de arts of verloskundige dit uitdrukkelijk geadviseerd heeft. Een zwangere vrouw moet juist dagelijks aan lichaamsbeweging doen. Wandelen, fietsen en zwemmen zijn bijvoorbeeld heel geschikt. Een veelgehoord advies aan zwangere vrouwen is dan ook om iedere dag een uur te wandelen. Tijdens de zwangerschap worden de spieren extra belast. Het is goed hiermee rekening te houden bij het sporten, maar ook in de dagelijkse bezigheden. Het kan vrouwen helpen om voor ze 's ochtends uit bed stappen, eerst even al hun spieren aan te spannen. Wat sporten betreft kan een zwangere vrouw in principe dezelfde sporten blijven doen als voor ze zwanger was. In verband met het slapper wordende weefsel is het wel verstandig er rekening mee te houden dat sneller blessures kunnen optreden. In principe voelt een vrouw zelf aan of ze nog in staat is haar sport te beoefenen. Gewoonlijk kan geslachtsgemeenschap zonder bezwaar plaatsvinden. Wanneer de vrouw eerder een miskraam heeft gehad en/ of de baarmoeder erg sterk samen trekt tijdens de gemeenschap, is het verstandig met de verloskundige te overleggen. De zwangere vrouw moet voldoende slapen. Zij heeft vaak meer behoefte aan rust dan anders; het zal haar goed doen 's middags even te gaan liggen. Baden en douchen is ook goed. Vooral omdat er vaak wat meer vaginale afscheiding is. Rond de vaginaopening en in de vagina kan beter nooit zeep gebruikt worden. Goed afspoelen is voldoende. Benadruk naar de deelnemers toe dat ze nooit vanbinnen moeten wassen, ook al is dat in sommige culturen heel gebruikelijk. Zoals ook al eerder werd beschreven, kan het beste niets op de tepels gesmeerd worden tijdens de zwangerschap. Crème zou de melkkanaaltjes kunnen verstoppen. Het is verstandig de tepels de laatste maanden van de zwangerschap ook niet meer met zeep te wassen. Gewoon afspoelen met koud water is het beste. Als een vrouw af en toe zonder beha loopt, worden de tepels door de aanraking met de kleren wat minder gevoelig. Alles goed en wel beschouwd moet de zwangere vrouw een normaal, rustig leven leiden. Zwangerschap is geen ziekte!

5.4. Erfelijke en aangeboren afwijkingen Veel aanstaande ouders vragen zich af of hun baby wel gezond zal zijn. Dat is begrijpelijk, maar gelukkig worden de meeste baby's gezond geboren. Maar er worden ook kinderen geboren met een (ernstige) aandoening, al is de kans daarop klein. Als een kind geboren wordt met een ziekte of lichamelijke afwijking, spreken we van een aangeboren aandoening. Aangeboren aandoeningen zijn alle ziektes en lichamelijke afwijkingen die al bij de geboorte aanwezig zijn. Hieronder vallen ook alle aandoeningen die bij de geboorte wel in aanleg aanwezig zijn maar pas later tot uiting komen. Het is belangrijk dat paren al voor de zwangerschap nadenken over de vraag of zij misschien een verhoogde kans hebben op een erfelijke of aangeboren aandoening. Als dat het geval is, kunnen zij een zwangerschapswens het beste bespreken met de huisarts of verloskundige. De huisarts of verloskundige kan als het nodig is verwijzen naar een klinisch genetisch centrum.

68


Aangeboren of erfelijk? Aangeboren aandoeningen kunnen erfelijk zijn, maar dit is niet altijd zo. Soms ontstaan aangeboren aandoeningen door invloeden van buitenaf. Bijvoorbeeld door roken of alcoholgebruik van de aanstaande moeder tijdens de zwangerschap, door medicijngebruik, of besmetting van de aanstaande moeder door infectieziekten, zoals rode hond of hiv. Dan kan er meer kans zijn op een kind met een aangeboren aandoening die niet erfelijk is. Erfelijke aandoeningen zijn aandoeningen of ziektes die in een familie voorkomen en die doorgegeven kunnen worden aan de kinderen. Een erfelijke aandoening is ook altijd aangeboren. Als een baby met een erfelijke ziekte geboren wordt, kun je niet altijd al zien dat de baby die ziekte heeft. Soms krijgt een baby er pas later in het leven last van. Dit is bijvoorbeeld het geval bij bepaalde spierziekten, maar ook soms bij suikerziekte. Tenslotte zijn er ziektes waarbij het erfelijk materiaal van het kind spontaan veranderd is. Dit kan gebeuren als er bij de bevruchting iets mis gaat. De ouders kunnen daar niets aan doen, want de ouders hebben de ziekte niet doorgegeven aan het kind. Dit zijn aangeboren ziektes. In sommige gezinnen is er meer kans op een erfelijke aandoening bij de kinderen. Dit is bijvoorbeeld het geval in gezinnen waar (één van) de ouders, familieleden of andere kinderen een (aangeboren) erfelijke aandoening of ziekte heeft of in gezinnen waar de ouders familie van elkaar zijn. Er zijn ook aandoeningen waarvan bekend is dat ze vaker voorkomen bij mensen uit bepaalde gebieden. Een belangrijk voorbeeld zijn de ziekten sikkelcelziekte en thalassemie, die meer voorkomen bij mensen die van oorsprong uit het gebied rondom de Middellandse Zee, Afrika, Azië of de Cariben komen (zie het kader Erfelijke bloedarmoede voor een toelichting). Erfelijke ziekten kun je niet voorkomen door een gezonde levensstijl. Maar als mensen ouders al voor de zwangerschap weten dat ze meer kans lopen op een kind met een erfelijke aandoening, hebben de keuzes. Ze kunnen kiezen voor onderzoek voor of tijdens de zwangerschap. Als ze risico lopen op een kind met een erfelijke ziekte, dan kunnen ze zich voorbereiden op een kind dat misschien een aandoening heeft. Daarom is het belangrijk dat mensen die kinderen willen voor een zwangerschap nagaan of ze misschien meer kans hebben op een kind met een aandoening. Aangeboren aandoeningen kunnen, zoals hierboven staat, ontstaan door invloeden van buitenaf, zonder dat er sprake is van veranderingen in het erfelijk materiaal. Voorbeelden van invloeden van buitenaf waarbij er meer kans is op een kind met een aangeboren aandoening zijn infectieziekten (zoals de rode hond), een chronische ziekte (zoals suikerziekte en epilepsie), medicijnen. Vrouwen waarvan de moeder DES heeft gebruikt. Voor al deze invloeden van buitenaf geldt dat het altijd gaat om een ‘verhoogde kans’ op een kind met een aandoening, dat wil zeggen een kans die groter is dan de gemiddelde kans op een kind met zo’n aandoening. Dit hoeft niet te betekenen dat het ook om een grote kans gaat! De meeste kinderen worden gewoon gezond geboren. Ook als een vrouw eerder een kind heeft gehad met een aangeboren aandoening betekent dit niet dat haar volgende kind(eren) ook geboren worden met een aandoening. Om inzicht te krijgen in de mogelijke kans van een vrouw op een kind met een aandoening, stelt de verloskundige bij de eerste zwangerschapscontrole een aantal vragen. In paragraaf 5.1 werd uitgelegd dat dit vragen zijn over doorgemaakte of chronische ziekten van de vrouw, haar partner en hun familie en over het verloop van eerdere zwangerschappen. Als er kans is op aangeboren of erfelijke aandoeningen kan dit onderzocht worden bij een klinisch genetisch centrum. Hiervoor is een doorverwijzing door de huisarts of verloskundige nodig.

69


Als de ouders zelf al vermoeden dat zij kans hebben op een kind met een (bepaalde) erfelijke of aangeboren aandoening, dan is het verstandig om niet af te wachten tot de eerste zwangerschapscontrole, maar dit al voor een zwangerschap te bespreken met de huisarts of verloskundige. Soms kunnen er namelijk maatregelen getroffen worden om de kans op een aandoening zoveel mogelijk te verkleinen. Bijvoorbeeld erfelijkheidsonderzoek, of het voorschrijven van andere medicijnen. Hieronder staat een lijstje met vragen. Als mensen op één van de onderstaande vragen ja antwoorden, dan is het verstandig om voor een zwangerschap naar de huisarts of verloskundige te gaan en dit te bespreken. Als de huisarts of verloskundige vindt dat verder onderzoek nodig is, zal hij/zij verwijzen naar een klinisch genetisch centrum voor een uitgebreid gesprek en misschien een erfelijkheidsonderzoek: - Hebben jij en je partner een aangeboren ziekte? - Hebben jij en je partner een ernstige, chronische ziekte? - Hebben jullie al een kind met een aangeboren/erfelijke ziekte? - Heb je ooit een zwangerschap stopgezet omdat de ongeboren baby een aangeboren ziekte had? - Heb je meerdere miskramen gehad? - Zijn er in je familie kinderen dood geboren? - Zijn er in je familie kinderen op jonge leeftijd dood gegaan? - Zijn er in je familie kinderen met een ziekte met een onbekende oorzaak? - Heeft een familielid een erfelijke ziekte (en is die hieraan doodgegaan)? - Heeft een familielid een aangeboren afwijking (en is die hieraan doodgegaan)? - Zijn je partner en jij familie van elkaar? Zie het kader Bloedverwantschap voor een toelichting. - Komen jij en je partner uit het Middellandse Zeegebied, Afrika, het Midden en Verre Oosten of het Caribische gebied? Zie het kader Erfelijke bloedarmoede voor een toelichting. - Komen de (voor)ouders van jou en je partner uit het Middellandse Zeegebied, Afrika, het Midden en Verre Oosten of het Caribische gebied? Zie het kader Erfelijke bloedarmoede voor een toelichting. - Gebruiken jij en je partner medicijnen? - Komen jij en je partner op het werk in aanraking met röntgenstraling of schadelijke stoffen (lood, kwik, verf, organische oplosmiddelen of andere chemicaliën)? Achtergrondinformatie voor de voorlichtster: In hoofdstuk 10 staat waar je terecht kunt voor meer informatie over erfelijke en/of aangeboren ziekten Erfelijke bloedarmoede: sikkelcelziekte en thalassemie Sikkelcelziekte en thalassemie zijn erfelijke vormen van (ernstige) bloedarmoede, waarvoor iemand zijn hele leven onder behandeling is bij specialisten. Bij beide aandoeningen is iets mis met de rode bloedkleurstof (hemoglobine) in de rode bloedcellen. De rode bloedcellen zitten in het bloed. Deze cellen vervoeren zuurstof. De zuurstof gaat naar de organen. De organen hebben zuurstof nodig om goed te kunnen werken. Omdat erfelijke bloedarmoede van oorsprong mensen beschermt tegen malaria, komt het voornamelijk voor in tropische gebieden. In Nederland komt het daarom vooral voor onder mensen die afkomstig zijn uit gebieden rond de Middellandse Zee (Turkije, Marokko, Italië, Griekenland, etc.), Afrika, het Midden en Verre Oosten (China, India, Zuidoost Azië) en het Caraïbisch gebied (Suriname, Curaçao, etc.).

70


Sikkelcelziekte Sikkelcelziekte wordt veroorzaakt doordat de rode bloedcellen na het afleveren van zuurstof bij de organen de vorm van een sikkel (halve maan) kunnen krijgen. Deze ‘sikkelcellen’ worden vaak versneld opgeruimd door het lichaam. Hierdoor hebben mensen met sikkelcelziekte vaak last van (lichte) bloedarmoede. Daarnaast krijgen zij eens in de zoveel tijd een ‘aanval’: een sikkelcelcrisis. Een sikkelcelcrisis ontstaat als sikkelcellen zich ophopen en kleine bloedvaatjes verstoppen. Hierdoor krijgen organen minder zuurstof, kunnen ze beschadigd raken en pijnlijk worden. Een sikkelcelcrisis kan leiden tot koorts en hevige pijn. In Nederland worden elk jaar ongeveer 30-40 kinderen geboren met sikkelcelziekte. Thalassemie Er zijn verschillende vormen van thalassemie. De ernstigste vorm is bèta-thalassemie major. Bij deze aandoening is er een tekort aan hemoglobine en rode bloedcellen. Hierdoor hebben mensen met thalassemie altijd last van ernstige bloedarmoede. Zij hebben daarom regelmatig bloedtransfusies nodig. Door de bloedtransfusies kan ijzer zich gaan ophopen in het lichaam van de patiënt. Omdat dit ernstige klachten kan geven, krijgen mensen met thalassemie ‘ontijzeringsmedicijnen’ voorgeschreven. In Nederland worden er elk jaar ongeveer 5-10 kinderen met thalassemie geboren. Onwetende dragers Het is van belang dat mensen die zelf uit de hierboven genoemde gebieden afkomstig zijn of (voor)ouders hebben uit deze gebieden, nagaan of zij misschien kans hebben om een kind te krijgen met een van deze aandoeningen. Het is namelijk mogelijk dat zij zonder het zelf te weten drager zijn van erfelijke bloedarmoede. Dragers zijn zelf gezond en hebben meestal geen klachten van erfelijke bloedarmoede. Het is toch belangrijk dat mensen weten of ze wel of geen drager zijn van erfelijke bloedarmoede. Hieronder staat waarom: - Als iemand bloedarmoede heeft, krijgt hij/zij van de dokter meestal staaltabletten. Bij erfelijke bloedarmoede zijn staaltabletten meestal niet nodig en soms zelf schadelijk. - Als dragers van erfelijke bloedarmoede zich moe voelen, kan het slikken van foliumzuur hier soms bij helpen. - Als twee dragers van erfelijke bloedarmoede een kind krijgen, kunnen ze erfelijke bloedarmoede, zoals sikkelcelziekte of thalassemie, wel doorgeven aan hun kinderen. Ze hebben dus kans dat hun kinderen wel een ernstige vorm van bloedarmoede hebben. - Het beste kunnen zij vóór de zwangerschap advies vragen aan hun huisarts of verloskundige, zodat eventueel erfelijkheidsonderzoek gedaan kan worden.

Illustratie 4: De erfelijkheid van sikkelcelziekte als beide ouders dragers zijn.

71


Bloedverwantschap Als partners familie van elkaar zijn (bloedverwanten), hebben zij een grotere kans op een kind met een (erfelijke) aandoening. Voor alle aanstaande ouders geldt een algemene kans van 3 tot 5 op de 100 (3 tot 5%) dat hun kind een erfelijke en/of aangeboren aandoening heeft. Als een baby met zo’n aandoening geboren wordt, kun je soms al zien dat de baby die ziekte heeft, maar dat hoeft niet. Soms krijgt een baby er pas later in het leven last van. Als een volle neef en nicht kinderen krijgen, hebben hun kinderen een extra kans van 2 tot 3 op de 100 (2 tot 3 %) op een erfelijke en/of aangeboren ziekte. De totale kans op een kind met een erfelijke ziekte is voor een neef en nicht dus 5 tot 8 op de 100 (5 tot 8%). Dit geldt ook als in de familie geen erfelijke ziektes voorkomen. Daarnaast kan de kans op een kind met een ziekte veel groter zijn als er erfelijke ziekten in de familie voorkomen. Als een vrouw en haar man familie van elkaar zijn is het belangrijk om voor de zwangerschap een gesprek te hebben met de huisarts of verloskundige. Als de huisarts of verloskundige vindt dat meer onderzoek gedaan moet worden, kan die verwijzen naar een klinisch genetisch centrum.

5.5. Vermijden van schadelijke invloeden tijdens de zwangerschap (zie ook hoofdstuk 2 Gezond zwanger worden) Er is een aantal gewoonten en omstandigheden waar een zwangere vrouw rekening mee moet houden tijdens de zwangerschap, omdat deze schadelijke gevolgen kunnen hebben voor het kind. De gewoonten en omstandigheden waar de zwangere vrouw zelf wat aan kan doen om schadelijke invloeden te vermijden, worden hier besproken. Ook wordt er aandacht besteed aan de afwijkingen die veroorzaakt kunnen worden door deze schadelijke invloeden. Hoewel hier in paragraaf 2.2 'Erfelijke en aangeboren afwijkingen' eveneens aandacht aan is besteed, is er voor gekozen ook op deze plaats uitgebreid in te gaan op de verschillende invloeden. Roken Roken tijdens de zwangerschap is ongezond en onverstandig. Het is schadelijk voor de foetus. Bij iedere sigaret die de vrouw rookt wordt er tijdelijk minder bloed naar de placenta vervoerd en krijgt de foetus te weinig zuurstof en voedingsstoffen binnen. Baby's van rokende moeders wegen bij de geboorte gemiddeld minder, groeien niet zo goed en lopen iets meer risico op aangeboren afwijkingen (bijvoorbeeld een hazenlip). Rokende aanstaande moeders hebben ook meer kans op een miskraam of vroeggeboorte. Roken brengt schade toe aan de placenta, wat er toe kan leiden dat de baby tijdens de bevalling een tekort aan zuurstof krijgt. Maar ook rokende vaders hebben een verhoogde kans op kinderen met aangeboren afwijkingen. De moeder kan beter zelf niet roken, maar ze moet ook zorgen dat ze niet te veel in een omgeving is waar veel gerookt wordt. Ook ‘passief roken’ kan de gezondheid van het kind schaden. Zo zijn kinderen van moeders die veel in een rokerige omgeving verblijven ook vaak kleiner en er is een verhoogde kans op wiegendood. Kinderen van rokende ouders hebben meer kans op bronchitis of andere infecties van de luchtwegen.

72


Alcohol Het drinken van alcohol tijdens de zwangerschap kan ook slecht zijn voor de ontwikkeling van de foetus. Als een zwangere vrouw alcohol drinkt, komt dat regelrecht in het bloed van haar ongeboren kind terecht. Vooral in de eerste maanden is dat gevaarlijk, omdat dan alle organen worden gevormd. Bijvoorbeeld ook het hart en de hersenen. Van de schade die alcohol kan aanrichten, kan het kind het hele leven last hebben. Tijdens de hele zwangerschap is zelfs één glas per dag al te veel. Medicijnen Verder kunnen bepaalde medicijnen gevaarlijk zijn voor de foetus. Deze kunnen soms beschadigingen (misvormingen) bij de baby veroorzaken. Vooral in de eerste drie maanden, als de organen en ledematen van de foetus gevormd worden. Zo kan bijvoorbeeld de aanleg van de armpjes verstoord raken, waardoor het armpje van het kind later niet volledig uit kan groeien. Een zwangere vrouw moet dus zeker geen medicijnen innemen zonder eerst een arts te hebben geraadpleegd: overleg altijd eerst met de huisarts of bepaalde medicijnen schadelijk kunnen zijn. Zelfs als het om een paracetamol gaat. Vertel ook de apotheek dat je zwanger bent, dan kunnen zij ook advies geven over de medicijnen. Ook de tandarts kan medicijnen voorschrijven, dus licht de tandarts ook in over je zwangerschap. Sommige vrouwen moeten medicijnen blijven gebruiken, ook tijdens de zwangerschap. Overleg ook als je al bepaalde medicijnen gebruikt eerst met je arts. Stop niet uit jezelf omdat je zwanger bent. Röntgenstralen/ chemische stoffen In de periode van de bevruchting en tijdens de eerste drie maanden van de zwangerschap moet een vrouw oppassen met het (laten) maken van röntgenfoto's. Maar ook bij andere medische onderzoeken is het goed te melden dat je zwanger bent (ook bij de tandarts dus). Ook het werken met chemische stoffen kan risico's met zich meebrengen. Röntgenstralen en chemische stoffen kunnen de eicel of de foetus beschadigen. Om deze reden worden er in principe dan ook geen röntgenfoto's gemaakt bij vrouwen die nog geen drie maanden zwanger zijn. Ook zaadcellen van mannen die met gevaarlijke stoffen werken kunnen aangetast worden. Al voor de bevruchting kan de zaadcel dan beschadigd zijn. Dat brengt een risico voor de foetus met zich mee als zo'n zaadcel een eicel bevrucht. Rode hond Rode hond (rubella) is een infectieziekte. Voor een volwassene is dit een onschuldige ziekte. Maar als een zwangere vrouw er tijdens de eerste zestien weken van de zwangerschap mee besmet wordt, is het een heel gevaarlijke ziekte voor de foetus. In deze fase zijn de ledematen en de organen van de foetus namelijk nog niet helemaal gevormd. Rode hond kan bij het ongeboren kindje dan de dood veroorzaken, of afwijkingen zoals oog- en oorstoornissen (doofheid, blindheid) en hersenbeschadigingen. De enige manier om de schadelijke invloed van rode hond te vermijden, is als zwangere vrouw niet besmet te raken met het virus dat rode hond veroorzaakt. Besmetting kan voorkomen worden door een inenting tegen rode hond (vóór de zwangerschap) of door contact met mensen die rode hond hebben te vermijden. Dit laatste is moeilijk, omdat je vaak niet weet dat iemand rode hond heeft. Iedere vrouw die minder dan zestien weken zwanger is en misschien een besmetting met rode hond heeft opgelopen (door contact met iemand die het virus bij zich droeg), moet direct contact

73


opnemen met de verloskundige. Als de vrouw al eerder rode hond heeft gehad (wat je vaak niet merkt, omdat het lijkt op een griepje) of als ze is ingeënt tegen rode hond, is er waarschijnlijk geen gevaar voor de foetus. Door middel van een bloedprik kan worden nagaan of een vrouw rode hond heeft gehad of niet. Als zij deze ziekte niet heeft gehad, niet ingeënt is en niet zwanger is, is het verstandig zich alsnog te laten inenten. Voorwaarde is wel dat zij gedurende de drie volgende maanden niet zwanger wordt, omdat ze dan het virus van rode hond nog in haar bloed heeft. Als een vrouw al zwanger is, kan zij niet worden ingeënt, want de entstof is voor de ongeboren baby even gevaarlijk als de ziekte zelf. Na de bevalling krijgt een vrouw wel een rodehond vaccinatie ter bescherming bij een eventuele volgende zwangerschap. In Nederland worden tegenwoordig alle kinderen ingeënt tegen rodehond, om besmetting te voorkomen (de BMR-prik). Toxoplasmose Toxoplasmose is een ziekte, die mensen kunnen hebben zonder er direct ziek van te worden. De ziekte is heel onschuldig voor een volwassene. Maar als een zwangere vrouw toxoplasmose heeft, kan dat ernstige neurologische stoornissen veroorzaken bij de foetus. Soms zelfs zo ernstig dat het kindje sterft, nog voor het geboren wordt. Door middel van een bloedprik kan aan het begin van de zwangerschap worden vastgesteld of de moeder al toxoplasmose heeft gehad; in dat geval is er geen gevaar. Dit onderzoek vindt echter niet standaard meer bij iedere zwangere vrouw plaats. De ziekte komt nog maar weinig voor in Nederland en bovendien is het onderzoek zelf erg duur. Deze infectieziekte kan worden voorkomen door altijd goed doorbakken vlees te eten en rauwe groenten en vruchten goed te wassen. Tevens kan een zwangere vrouw beter uit de buurt blijven van kattenbakken en ze moet ze vooral niet schoonmaken. In de uitwerpselen van met name jonge katten, kan namelijk eveneens de veroorzaker van toxoplasmose voorkomen. Via de handen en de mond (als de handen niet goed gewassen zijn) kan iemand besmet raken. Daarom is het ook belangrijk dat zwangere vrouwen handschoenen aandoen als ze in de tuin werken. In tuinen liggen namelijk ook vaak uitwerpselen van katten (deels begraven), zelfs als je zelf geen katten hebt. Syfilis Ook als een zwangere vrouw de besmettelijke ziekte syfilis heeft of krijgt, kan dit gevaarlijk zijn voor de foetus. Syfilis is een ziekte die overgedragen wordt door seksueel contact, waarbij slijmvliezen met elkaar in aanraking komen, of via besmet bloed bij een bloedtransfusie of besmette bloedproducten. Daarnaast kan de bacterie ook worden overgedragen van een (besmette) zwangere vrouw naar haar ongeboren kind. De syfilis bacterie kan tijdens de hele zwangerschap worden overgedragen, maar kan voornamelijk vanaf de 16de week via de placenta de foetus bereiken. Besmetting tijdens de zwangerschap kan voor de foetus verschillende gevolgen hebben. Als syfilis onbehandeld blijft tijdens de zwangerschap, wordt de kans op schadelijke gevolgen voor het (ongeboren) kind steeds groter. Zo kan een miskraam of doodgeboorte optreden of kan het kind bij de geboorte afwijkingen hebben, zoals een vergrote milt of lever. Het is ook mogelijk dat het kind na de geboorte allerlei symptomen van een verder gevorderde syfilis krijgt. Behandeling met een penicillinekuur bij een zwangere vrouw met syfilis kan voorkomen dat de foetus schade ondervindt. Met die behandeling moet dan wel op tijd begonnen worden. Daarom is het belangrijk dat syfilis in een vroeg stadium ontdekt wordt. Onderzoek naar syfilis tijdens

74


de zwangerschap gebeurt via bloedafname bij de moeder tijdens de eerste controle over de verschillende onderzoeken tijdens de prenatale controle). De beste manier om de schadelijke invloed van syfilis op de foetus te vermijden, is uiteraard te voorkomen dat besmetting plaats vindt. Voor een zwangere vrouw betekent dit dat ze geen (onbeschermd) seksueel contact moet hebben met iemand die syfilis heeft. Het is belangrijk dat de vrouwen weten dat ze een condoom moeten gebruiken als ze zwanger zijn en hun (seks)partner mogelijk syfilis heeft (bijvoorbeeld als de (seks)partner wisselende contacten heeft). Dit is echter een moeilijk onderwerp voor veel vrouwen, omdat ze niet weten of hun man ook met anderen naar bed gaat. De meeste vrouwen worden namelijk besmet door hun eigen man/ partner, zonder dat ze weten dat hij andere (seksuele) contacten heeft. Een goed advies kan dan ook zijn om altijd met een condoom te vrijen tijdens de zwangerschap, om te voorkomen dat de vrouw en haar ongeboren kindje besmet worden met een ziekte als syfilis. Echter niet alleen syfilis, ook hiv (het virus dat aids veroorzaakt) kan via seksuele gemeenschap overgedragen worden op de moeder en via de moeder op het kindje in haar buik. Hiv Hiv is een infectieziekte is, die grote invloed heeft op het kindje, als een zwangere vrouw ermee besmet is. Tevens werden een aantal maatregelen genoemd die hiv-positieve vrouwen kunnen nemen om te voorkomen dat hun kindje ook besmet wordt. Iedere vrouw wordt bij de eerste prenatale controle toestemming gevraagd voor het uitvoeren van een hiv-test. Voor meer informatie zie ook de folder 'Informatie over de hiv-test en zwangerschap' (hoofdstuk 10). Belangrijk is natuurlijk dat vrouwen die zwanger willen worden weten hoe ze een hivbesmetting zelf kunnen voorkomen, bijvoorbeeld door veilig vrijen. Het is ook mogelijk je te laten testen voor je zwanger probeert te raken, eventueel samen met de partner. Hepatitis B De leverziekte hepatitis B is eveneens een ziekte die een zwangere vrouw op haar kind kan overdragen. De zwangere vrouw kan de baby vooral tijdens en na de geboorte besmetten (als haar bloed in aanraking komt met het bloed van de baby). Als ontdekt wordt dat de moeder het virus bij zich draagt, krijgt de baby direct na de geboorte een prik. Later krijgt het nog meer vaccinaties. De baby wordt zo immuun, zodat het beschermd is tegen deze ziekte. Een vrouw kan hepatitis B hebben zonder dat zij zich ziek voelt (zij is dan 'drager' van het virus). Of iemand het virus bij zich draagt, is door bloedonderzoek te ontdekken. Omdat steeds meer vrouwen draagster zijn van het virus worden alle zwangere vrouwen in Nederland hierop onderzocht bij de eerste prenatale controle (zie ook paragraaf 5.1 over de verschillende onderzoeken bij prenatale controles). Zo kan al op een vroeg tijdstip worden vastgesteld of het kind na de geboorte een serie prikken tegen hepatitis B moet krijgen of niet. Resus-antagonisme Tenslotte kan een foetus schade ondervinden van het bloed van de moeder, als de zwangere vrouw een negatieve resusfactor heeft en de foetus een positieve. Doordat het embryo een eigen bloedsomloop heeft, kan het ook een eigen bloedgroep hebben, met een andere resusfactor dan de moeder. Dat kan problemen geven als de resusfactor van een zwangere vrouw negatief is. Bij een eerste zwangerschap geeft het meestal geen problemen, omdat de wand van de placenta het bloed van moeder en kind gescheiden houdt. Tijdens de bevalling echter, kan er wel een beetje bloed van het kind in het moederbloed terechtkomen. De moeder kan dan antistoffen gaan aanmaken tegen de 'vreemde' positieve resusfactor. Bij een tweede zwangerschap waarbij

75


de foetus een positieve resusfactor heeft, heeft de moeder dan al resus-antistoffen in haar bloed. Deze antistoffen zorgen er voor dat de rode bloedlichaampjes van de foetus worden afgebroken. Daarbij ontstaan giftige afvalstoffen, die met name de hersenen van de foetus aantasten. Dit kan zelfs leiden tot de dood van de foetus 'in utero' (in de buik van de moeder). Als een foetus hier last van heeft, kan een arts dat zien door het vruchtwater te onderzoeken. Dit is namelijk geel wanneer de foetus ziek is. Dit soort resusproblemen tijdens de tweede zwangerschap zijn te verhinderen door direct na de eerste bevalling een serum bij de moeder in te spuiten. Om resusproblemen te voorkomen, wordt tegenwoordig in de 30ste week van de zwangerschap het bloed van de moeder gecontroleerd op de aanwezigheid van resus-antistoffen en krijgt zij een anti-D injectie, als ze nog geen kind heeft. Zo wordt voorkomen dat ze antistoffen gaat aanmaken. Daarnaast wordt bij elke bevalling van een resus negatieve vrouw, in het navelstrengbloed de bloedgroep en resusfactor van de baby bepaald. Heeft de baby een resus positieve factor dan krijgt de moeder een anti-D injectie. Heeft de baby een resus negatieve factor, dan hoeven er geen verdere acties worden ondernomen. Stress Het lijkt erop dat stress van invloed kan zijn op het zwanger worden en de zwangerschap bij de vrouw. Bij mannen kan stress ervoor zorgen dat ze tijdelijk minder zaadcellen maken. Vrouwen en mannen kunnen stress voorkomen door ervoor te zorgen dat hun omgeving, zoals thuis en op het werk, rustig is. De gezinsleden kunnen helpen om spanning te vermijden door bijvoorbeeld geen ruzie te maken.

5.6. Prenataal onderzoek Prenataal onderzoek is onderzoek tijdens de zwangerschap. Hieronder wordt niet hetzelfde verstaan als onder prenatale controles (zie paragraaf 5.1) Er zijn twee soorten prenataal onderzoek: prenatale screening en prenatale diagnostiek. Elke zwangere vrouw mag gebruik maken van prenatale screening, maar prenatale diagnostiek wordt alleen gedaan als er een reden voor is (zie verder ook de informatie over Prenatale Diagnostiek). Als een vrouw eerst prenatale screening laat doen en daar een ongunstige uitslag uit komt, kan zij daarna alsnog prenatale diagnostiek laten doen als vervolgonderzoek. Prenatale screening Met prenatale screening wordt onderzocht hoe groot de kans is op een kind met downsyndroom. Ook kan worden onderzocht of het kind misschien een lichamelijke afwijking heeft, zoals een open ruggetje. Prenatale screening biedt geen absolute zekerheid of een kind wel of geen downsyndroom of lichamelijke afwijking heeft, het is een inschatting van een kans. Er zijn twee onderzoeken mogelijk: De combinatietest Met de combinatietest wordt onderzocht of het ongeboren kind een verhoogde kans heeft op downsyndroom. Deze test bestaat uit een combinatie van twee onderzoeken, namelijk een

76


bloedtest bij de moeder en een nekplooimeting bij het kind (echo). De test wordt gedaan tussen 9 en 13 weken zwangerschap. De uitslag van de combinatietest is een kans. Bij een kans groter dan of gelijk aan 1 op 200 krijgen de ouders vervolgonderzoek aangeboden. Het gaat dan om de vlokkentest of de vruchtwaterpunctie. Hiermee kan worden onderzocht of het ongeboren kind downsyndroom heeft of niet. De 20-weken echo Met de 20-weken echo (ook wel structureel echografisch onderzoek of SEO genoemd) wordt onderzoek gedaan naar lichamelijke afwijkingen bij het ongeboren kind. Zoals bijvoorbeeld een open ruggetje. Dit is een andere echo dan de ‘gewone’ echo’s waarmee de duur van de zwangerschap, de plaats van de placenta en de groei en ligging van de foetus in de gaten worden gehouden tijdens de zwangerschap. Bij deze echo wordt namelijk uitgebreid gekeken naar de ontwikkeling van de organen van het kind. Ook wordt gekeken of het ongeboren kind goed groeit en of er voldoende vruchtwater is. Deze echo wordt gemaakt tussen 18 en 22 weken zwangerschap. Als bij de 20-weken echo wordt vermoed dat de baby een lichamelijke afwijking heeft, wordt de ouders vervolgonderzoek aangeboden. Dit vervolgonderzoek bestaat uit een uitgebreid echoscopisch onderzoek (ook wel geavanceerd ultrageluidsonderzoek genoemd). Screeningstesten geven nooit zekerheid. Deze testen laten alleen de kans zien of het kind de aandoening waarop getest wordt heeft of niet. Ook als de uitslag van een test gunstig lijkt, dan is er toch nog een (heel) kleine kans dat uw kind geboren wordt met downsyndroom of met een andere aangeboren aandoening. Andersom betekent een verhoogde kans op downsyndroom, of een afwijkende bevinding bij de 20-weken echo, meestal niet dat het kind die aandoening inderdaad heeft. Zekerheid of het kind echt de aandoening heeft kan alleen verkregen worden met vervolgonderzoek. Wat is Downsyndroom? Downsyndroom is een aangeboren aandoening. Mensen met downsyndroom hebben een aantal uiterlijke kenmerken, zoals een dikke tong of een extra huidplooi bij de oogleden. Bijna de helft van de kinderen met downsyndroom wordt geboren met een hartafwijking. Vaak kan deze afwijking operatief behandeld worden. Een deel van de kinderen met downsyndroom wordt geboren met een maagdarm afwijking waarvoor ook een operatie nodig is. Ook is er een kans op onder meer gehoorproblemen, oogafwijkingen, schildklierproblemen. Mensen met downsyndroom ontwikkelen zich trager, zowel lichamelijk als verstandelijk. Zij hebben gemiddeld een matige verstandelijke handicap. Er zijn veel verschillen in hoe zij zich ontwikkelen en hoe ernstig de gezondheidsproblemen zijn. Een deel van de mensen met downsyndroom kunnen zich ontwikkelen tot redelijk zelfstandige volwassenen. Anderen hebben juist veel begeleiding nodig. Downsyndroom wordt veroorzaakt door een 'extra' chromosoom. Chromosomen zitten in al onze lichaamscellen. Ze zien eruit als draden. Op de draden liggen onze erfelijke eigenschappen, ook wel genen genoemd. Op één chromosoom liggen wel duizenden eigenschappen. Normaal gesproken hebben we in elke cel 46 chromosomen. Twee van de chromosomen zijn onze geslachtschromosomen: bij een vrouw twee X-chromosomen, bij een man een X- en een Y-chromosoom. Van de andere 44 chromosomen zijn er steeds twee hetzelfde: de chromosomenparen. Elk chromosomenpaar heeft een nummer van 1 tot en met 22.

77


Iemand met downsyndroom heeft van één bepaald chromosoom (chromosoom nummer 21) geen twee, maar drie exemplaren. Mensen met downsyndroom hebben dus in elke cel niet 46, maar 47 chromosomen. De ouders beslissen Als een zwangere vrouw voor het eerst op controle komt bij de verloskundige, huisarts of gynaecoloog, zal deze de ouders vragen of zij informatie willen over prenatale screening. Als de ouders informatie willen dan volgt een uitgebreid gesprek waarin zij: - informatie krijgen over het onderzoek - uitleg krijgen over de manier waarop het onderzoek wordt uitgevoerd - uitleg krijgen over de betekenis van de uitslag - informatie krijgen over downsyndroom en open ruggetje. Zij bepalen daarna zelf of zij de onderzoeken willen. Het onderzoek is niet verplicht. De ouders kunnen ook altijd weer op elk moment stoppen met de onderzoeken, als zij dat willen. Voor dit onderzoek is het belangrijk dat men zich vóór de negende week - gerekend vanaf de eerste dag van de laatste menstruatie - aanmeldt. Het is belangrijk dat de ouders al vóór de onderzoeken goed nadenken over wat zij met de uitslag van prenatale screening zouden doen. Door de uitslag kunnen zij namelijk voor moeilijke beslissingen komen te staan: Als uit het onderzoek blijkt dat hun kind een verhoogde kans heeft op downsyndroom of dat het mogelijk een lichamelijk afwijking heeft, dan moeten ze beslissen of ze wel of geen vervolgonderzoek (prenatale diagnostiek) laten doen. Bij sommige vormen van prenatale diagnostiek is er een risico van 3 tot 4 op de 1000 op een miskraam. Het is aan de ouders of zij dit risico willen nemen. Mogelijk bevestigt het vervolgonderzoek dat het kind downsyndroom of een lichamelijke afwijking heeft. Op dat moment moeten de ouders beslissen of zij de zwangerschap uitdragen of laten afbreken. Als de ouders al van tevoren weten dat zij de zwangerschap niet willen afbreken ongeacht de gezondheid van hun kind, kunnen zij om die reden beslissen om dan ook geen prenatale screening te laten doen. Aan de andere kant kan het soms juist goed zijn om al van tevoren te weten dat het kind een aangeboren aandoening heeft. Want dan kan de zorg voor moeder en kind tijdens de zwangerschap en rond de bevalling daar beter op afgestemd worden, bijvoorbeeld met een bevalling in het ziekenhuis onder begeleiding van medisch specialisten. Dit zou een reden kunnen zijn om toch prenatale screening te laten doen, ook als de ouders de zwangerschap niet willen afbreken. Het is goed wanneer de ouders over deze keuzes al hebben nagedacht. Zij zijn dan beter voorbereid op de moeilijke beslissingen die genomen moet worden. Het zijn beslissingen die de ouders zelfstandig nemen, maar ze kunnen daarbij wel ondersteund worden. Prenatale diagnostiek Prenatale diagnostiek is onderzoek waarmee al voor de geboorte een diagnose kan worden gesteld. Dit onderzoek biedt meer zekerheid en mogelijkheden dan prenatale screening, maar bij sommige onderzoeken is er een kans op een miskraam. Prenatale diagnostiek onderzoek wordt alleen gedaan als er aanwijzingen zijn dat het kind een afwijking zou kunnen hebben. Redenen om te kijken of het ongeboren kind misschien een bepaalde ziekte of afwijking heeft zijn bijvoorbeeld: - als men prenatale screening heeft laten doen en daar een ongunstige uitslag uit kwam;

78


-

als de ouders al een gehandicapt kind hebben; als er een erfelijke ziekte in de familie voorkomt; als er in de heel nabije familie iemand met een aangeboren afwijking is; als de vrouw al twee of meer miskramen heeft gehad; als de vrouw suikerziekte heeft of bepaalde medicijnen gebruikt tegen epilepsie; als de moeder ouder is dan 36 jaar.

Met prenatale diagnostiek kan men alleen bepaalde ziekten onderzoeken. Men kan niet zien of het kindje misschien een andere aandoening heeft. Als een ziekte of afwijking ontdekt wordt, kunnen de ouders beslissen of ze het kindje geboren willen laten worden. De andere mogelijkheid is te kiezen voor een abortus. Omdat een abortus alleen mogelijk is in een vroeg stadium van de zwangerschap, worden prenatale onderzoeken zo vroeg mogelijk in de zwangerschap gedaan. Bij het merendeel van de onderzochten wordt de afwijking waarop onderzocht wordt niet gevonden. Zij kunnen gerustgesteld naar huis gaan. Zekerheid dat alles goed zal zijn met hun kindje kan echter nooit gegeven worden. Bij een klein deel van degenen die onderzocht worden, wordt wel wat gevonden. Niet alle erfelijke ziekten en afwijkingen kunnen worden aangetoond. Prenatale diagnostiek wordt daarom alleen gedaan als duidelijk vaststaat om welke aandoening het gaat en als deze aandoening voor de geboorte aantoonbaar is. Als er een reden is voor prenatale diagnostiek zal de verloskundige of de huisarts verwijzen naar een centrum voor prenatale diagnostiek of naar een ziekenhuis waar een gynaecoloog het onderzoek uit kan voeren. Afhankelijk van het soort prenataal onderzoek dat plaats zal vinden, wordt een afspraak gemaakt voor een eerste gesprek en voor het onderzoek zelf. Er zijn verschillende vormen van prenatale diagnostiek. De meest voorkomende en bekende vormen zijn het uitgebreid echoscopisch onderzoek, de vlokkentest en de vruchtwaterpunctie. Uitgebreid echoscopisch onderzoek Dit is een echo-onderzoek dat langer duurt dan het maken van een gewone echo, maar verder op dezelfde manier verloopt. Deze echo is ook uitgebreider dan de 20-weken echo. Het opsporen van afwijkingen kan vanaf 16 weken. Vaak zijn herhaalde echo-onderzoeken nodig om zekerheid over de aandoening te verkrijgen. Vlokkentest Voor de vlokkentest wordt een afspraak gemaakt in de tiende week van de zwangerschap, voor het eerste gesprek en een echo. De echo is bedoeld om de duur van de zwangerschap vast te stellen. Bij het tweede bezoek, dat bij tien tot twaalf weken zwangerschap plaatsvindt, wordt het onderzoek uitgevoerd. Eerst wordt opnieuw een echo gemaakt, om de plaats van de vrucht en de placenta te bepalen. Vervolgens wordt met een naald via de buikwand een stukje placenta opgezogen.

79


Illustratie 7: Vlokkentest. Het stukje placenta dat wordt opgezogen ziet er wat 'vlokkig' uit, vandaar het woord vlokkentest. Deze vlokken worden in een laboratorium onderzocht op de afwijking(en) waar men naar op zoek is. De vlokkentest kan in de tiende tot en met de twaalfde week worden gedaan. Er is wel een risico verbonden aan de vlokkentest. Er is een kans van ongeveer 3 tot 4 op de 1000 dat er door het onderzoek een miskraam optreedt. De uitslag van de vlokkentest is bekend na 10 dagen. Het is ook mogelijk de vlokkentest uit te voeren via de schede. Met een dun slangetje wordt via de schede een klein stukje placenta opgezogen. Hierbij is er echter meer kans op infectie dan wanneer de vlokkentest via de buikwand wordt uitgevoerd. De methode via de schede wordt dan ook niet meer veel toegepast. Het voordeel van de vlokkentest boven de vruchtwaterpunctie is dat de uitslag al veel eerder tijdens de zwangerschap bekend is. Als de uitslag ongunstig is, heeft men iets langer tijd om na te denken over verdere stappen. Na de vlokkentest is de zwangerschap te beëindigen door middel van zuigcurettage. Deze is lichamelijk minder belastend dan een zwangerschapsonderbreking later in de zwangerschap. Het nadeel is het grotere risico op een miskraam. Soms is het nodig na een vlokkentest een vruchtwaterpunctie te doen. Met name wanneer er twijfel bestaat over de uitslag van de vlokkentest. Het is echter niet gebruikelijk dat het gebeurt. Vruchtwaterpunctie Voor de vruchtwaterpunctie vindt een eerste gesprek plaats bij 12 tot 14 weken. In de 15de of 16de week van de zwangerschap kan vervolgens de vruchtwaterpunctie worden gedaan. Net als bij de vlokkentest is er een kans op een miskraam als gevolg van het onderzoek van 3 tot 4 op de 1000. Wel komt dit na de vruchtwaterpunctie iets vaker voor dan na de vlokkentest. Eerst wordt met een echo de precieze plaats van de vrucht en de placenta bepaald. Door de buikwand wordt vervolgens met een dunne naald 20 cc (twee eetlepels) vruchtwater opgezogen. Op het beeldscherm van het echoapparaat kan men precies zien waar de naald zich

80


in de baarmoeder bevindt. Het opzuigen van het vruchtwater is niet pijnlijk, maar veel vrouwen vinden het een naar gevoel.

Illustratie 8: Vruchtwaterpunctie Het vruchtwater wordt onderzocht in een laboratorium. De uitslag is pas na drie weken bekend. De vrouw is dan tussen de 19 en 20 weken zwanger (vijf maanden). Als de uitslag van de punctie ongunstig is, is er nog maar weinig tijd om de gevolgen hiervan te bespreken. Het is goed wanneer de ouders al van tevoren hierover hebben nagedacht. Het pas laat in de zwangerschap kunnen stellen van een diagnose bij een vruchtwaterpunctie heeft echter nog een nadeel. Als uit het onderzoek blijkt dat het ongeboren kindje een ernstige ziekte of afwijking heeft, en het echtpaar wil de zwangerschap afbreken, dan moet de vrouw worden opgenomen in het ziekenhuis. Zij krijgt dan medicijnen om de weeën op te wekken. Omdat niet precies in te schatten is wanneer deze medicijnen aanslaan, is een opname noodzakelijk. Doordat de medicijnen weeën opwekken, maakt de vrouw eigenlijk gewoon een bevalling - van een onvolgroeid kind - door. Deze ingreep is veel ingewikkelder dan een zuigcurettage en is zowel lichamelijk als geestelijk (meestal) meer belastend.

5.7. Instructies voor voorlichting De informatie uit dit vijfde hoofdstuk kan met de deelnemers besproken worden aan de hand van verschillende discussiepunten. Bij een aantal onderwerpen kunnen praatplaten aanleiding tot discussie zijn. Dit wordt bij het betreffende punt vermeld. Wat de plaats van dit hoofdstuk in de cursus betreft kan het in een bijeenkomst met hoofdstuk 4 aan bod komen. Bijvoorbeeld voor de pauze hoofdstuk 4 bespreken en na de pauze hoofdstuk 5. Als er behoefte in de groep is om over bepaalde onderwerpen langer door te praten, kunt u de tijdsindeling naar eigen inzicht aanpassen. Zo zou u bijvoorbeeld na de pauze alleen een deel van dit hoofdstuk kunnen behandelen en de rest van het hoofdstuk in een volgende bijeenkomst naar voren kunnen brengen.

81


5.7.1 Controles tijdens de zwangerschap Om de verschillende controles bij de verloskundige ter sprake te brengen, wordt plaat 27 (onderzoeken tijdens de zwangerschap)gebruikt worden. Beschreven is al hoe in een bijeenkomst het belang van het bezoeken van een verloskundige besproken kan worden. Het eerste contact met de verloskundige is daar ook aan bod gekomen. Herinner de vrouwen daar eventueel aan of herhaal kort de belangrijkste dingen.

Plaat 27: Onderzoeken tijdens de zwangerschap. Bespreek ook met de vrouwen of ze gewend zijn al zo vroeg in de zwangerschap op controle te gaan. Wat vinden ze hier van? Hoe kunnen vrouwen weten dat dit in Nederland de gewenste werkwijze is? En hoe gaan illegale vrouwen hiermee om? Het kan ook zijn dat je dit al met de vrouwen besproken hebt bij het bespreken van hoofdstuk 3. Dat is uiteraard ook goed. Het is belangrijk dat deze onderwerpen wel aan bod komen tijdens de cursus. Hang daarna plaat 27(onderzoeken tijdens de zwangerschap) op en behandel de verschillende onderzoeken stuk voor stuk. Doel van deze plaat is het geven van informatie over de verschillende onderzoeken die de verloskundige doet. Tevens kan de noodzaak om de afsprakenkaart mee te nemen benadrukt worden. Daarop wordt telkens het gewicht en de bloeddruk genoteerd.

82


Gesprek met de verloskundige Doel: Geven van informatie over de vele vragen die een verloskundige kan stellen bij een controlebezoek. Discussievragen: - Wat voor vragen stelt de verloskundige bij het eerste bezoek? - Wat voor vragen stelt de verloskundige bij verdere controles? - Waarom worden al die vragen gesteld? Te geven informatie: Bij een eerste bezoek worden vele vragen gesteld, ook bijvoorbeeld over ziekten en afwijkingen die in de familie van beide aanstaande ouders voorkomen (in verband met erfelijkheid, zie ook paragraaf 2.2 en 5.4). Verder zal altijd gevraagd worden naar hoe de vrouw zich de afgelopen tijd gevoeld heeft en of er nog bijzonderheden zijn. Opmerking: Allochtone vrouwen zijn vaak niet gewend zelf vragen te stellen aan de verloskundige. Benadruk dat deze mogelijkheid wel bestaat. Geef eventueel tips om vragen niet te vergeten, zoals de vragen op een briefje schrijven of iemand meenemen die je kan helpen de vragen te onthouden. Urineonderzoek Doel: Geven van informatie over urineonderzoek. Discussievragen: - Wordt de urine iedere keer gecontroleerd? - Wat wordt er gecontroleerd in de urine? Te geven informatie: De urine wordt af en toe gecontroleerd op eiwitten (in verband met de werking van de nieren).Vertel de vrouwen dat urineonderzoek nog zelden standaard gedaan wordt, en verder alleen op indicatie. Het is dus niet noodzakelijk bij iedere controle de urine mee te nemen, maar alleen als de verloskundige erom vraagt. De urine die meegenomen moet worden, kan het beste ochtendurine zijn. De urine dient op te worden gevangen in een schoon potje (waar ook geen resten van afwasmiddel inzitten bijvoorbeeld). Gewicht meten Doel: Geven van informatie over de controle van het gewicht. Discussievragen: - Waarom wordt het gewicht van een zwangere vrouw gecontroleerd?

83


- Hoeveel mag je aankomen tijdens de zwangerschap? - Wat gebeurt er als je teveel aankomt? Te geven informatie: Het gewicht van een zwangere vrouw wordt meestal regelmatig door de verloskundige gecontroleerd. Het gebeurt echter niet meer altijd standaard. Het kan ook zijn dat de verloskundige de vrouw zelf vraagt wat haar gewicht is, omdat ze zich bijvoorbeeld thuis kan wegen. Dat kan echter niet iedereen. De vrouw kan dan ook zelf vragen of ze even op de weegschaal mag gaan staan bij de verloskundige. Een zwangere vrouw komt gemiddeld één kilo per maand aan; ze mag niet meer dan anderhalve kilo per maand aankomen. In de eerste maanden komen veel vrouwen nauwelijks aan of vallen soms zelfs af. Dit is niet erg. Vooral de laatste maand(en) komen veel vrouwen wel meer aan dan een kilo per maand. Opmerking: Voor een goede controle van het gewicht, is het makkelijk als een zwangere vrouw haar begingewicht weet. Hiervoor kan ze zichzelf wegen rond de tijd dat ze zwanger is geworden. Bij de eerste controle weegt de verloskundige de vrouw. Dat gewicht kan ook als beginwaarde worden gezien. Het is belangrijk te wijzen op overgewicht: te veel aankomen is niet goed en kan ook na de zwangerschap leiden tot een te hoog gewicht, dat niet vanzelf verdwijnt. Bloeddruk meten Doel: Geven van informatie over de controle van de bloeddruk. Discussievraag: Waarom wordt de bloeddruk gecontroleerd? Te geven informatie: Ook de bloeddruk moet regelmatig worden gecontroleerd. De bloeddruk mag niet te hoog worden, in verband met mogelijke zwangerschapshypertensie. Deze ziekte kan schadelijke gevolgen hebben voor moeder en kind. Zwangerschapshypertensie is te herkennen aan een hoge bloedruk, in combinatie met oedeemvorming (dat het lichaam veel vocht vasthoudt). Dat zie je vaak vooral aan de handen en voeten/ benen, die dik worden. Deze ziekte kan ook worden vastgesteld met behulp van een urinetest. Om te voorkomen dat de bloeddruk te hoog wordt, moet een zwangere vrouw voldoende rust nemen. De verloskundige controleert regelmatig de bloeddruk, omdat hierdoor zwangerschapshypertensie snel ontdekt kan worden en ook snel behandeld kan worden. Bij een te hoge bloeddruk wordt rust geadviseerd en worden moeder en kind nauwlettend gecontroleerd. Bloedonderzoek Doel: Informatie geven over het bloedonderzoek. Discussievragen: - Vindt u het vervelend om bloed te laten prikken?

84


- Weet u wat er wordt onderzocht? Te geven informatie: Bloedonderzoek vindt meestal twee tot drie keer plaats tijdens de zwangerschap. Het onderzoek van een kleine hoeveelheid bloed (4 - 6 buisjes) laat zien of de moeder en het ongeboren kind bepaalde infecties hebben. Onderzoeken van het bloed op eventuele infecties gebeurt echter alleen de eerste keer standaard. Verder wordt bijvoorbeeld de bloedsuikerwaarde van de moeder bepaald om te kijken of zijn geen diabetes heeft. Maak duidelijk dat echter niet gegarandeerd kan worden dat het kind gezond is, al zijn de uitslagen van het bloedonderzoek goed. Opmerkingen: Soms zijn vrouwen huiverig voor het afnemen van bloed, onder meer omdat alles wat uit het lichaam komt (urine, bloed enzovoort) onrein is. Bloedverlies wordt bovendien soms ervaren als verlies van levenskracht. U kunt benadrukken dat het bloed dat is afgenomen weer snel wordt aangemaakt, net zoals haar en nagels weer aangroeien. Het lichaam van een vrouw maakt bovendien tijdens de zwangerschap 0.5 liter bloed extra aan. Voelen aan de buik Doel: Informatie geven over het voelen aan de buik door de verloskundige. Discussievragen: - Hoe wordt de groei van het kindje in de gaten gehouden? - Wat kan de verloskundige voelen aan de buik van een zwangere vrouw? Te geven informatie: Het is van belang bij de controle ook de groei van de foetus in de gaten te houden. De groei van de foetus wordt in de gaten gehouden door te voelen aan de buik van de moeder en soms door een echo te maken. Vertel wat de verloskundige precies doet bij het voelen aan de buik en leg uit wat ze dan voelt (zie paragraaf 5.1). Opmerking: Het voelen aan de buik is iets wat in veel andere landen ook gebeurt. Is het niet door een arts, dan wel door een vroedvrouw. Veel vrouwen zullen dit onderzoek wel kennen. Echoscopie Doel: Informatie geven over de echoscopie. Discussievragen: - Hoe wordt de groei van het kindje in de gaten gehouden? - Wat is er te zien op een echoscopie? - Wanneer kan een echoscopie gemaakt worden? - Is een echoscopie schadelijk voor de foetus en/ of voor de moeder?

85


Te geven informatie: Het is van belang bij de controle ook de groei van de foetus in de gaten te houden. De groei van de foetus wordt in de gaten gehouden door te voelen aan de buik van de moeder en soms door een echo te maken. Dat laatste gebeurt met name als het kindje te groot of te klein lijkt te zijn of als er andere afwijkingen zijn. Leg uit hoe een echo gemaakt wordt en wat er dan allemaal te zien is. Opmerking: De echoscopie wordt hoe langer hoe meer toegepast. Er is voor dat onderzoek een volle blaas nodig. Probeer een afdruk van een echoscopie te krijgen voor de voorlichting, zodat de deelnemers een idee krijgen van wat er op een echo te zien is. Hartslag van het kind beluisteren Doel: Informatie geven over het beluisteren van de hartslag van de foetus. Discussievragen: - Wat voor manieren zijn er om de hartslag van de foetus te beluisteren? - Vanaf welk moment is de hartslag van de foetus te horen? - Hoe snel klopt het hartje van een foetus? Te geven informatie: Het is van belang tijdens de controle bij de verloskundige naar de hartslag van de foetus te luisteren. De hartslag van de foetus kan vanaf 12 weken beluisterd worden met behulp van de doptone. De doptone is een apparaat dat de geluiden uit de buik van de moeder (en dus de hartslag van de foetus) versterkt weergeeft. Het kloppen van het hartje is dan door de hele kamer te horen. Opmerking: Ter vervanging van de 'toeter' van de verloskundige kan wat later in de zwangerschap ook een wc-rolletje gebruikt worden. Zo kunnen de aanstaande vader en eventueel het broertje of zusje ook meeluisteren naar de hartslag van de foetus. Sommige aanstaande moeders (of andere aanwezigen) schrikken wanneer zij het geluid van het hartje versterkt weergegeven horen. Het hartje van een foetus klopt namelijk erg snel, vergeleken met de hartslag van een volwassene. Het klopt wel 120 tot 160 slagen per minuut (bij een volwassene in rust 60 tot 80 slagen per minuut).

5.7.2 Voeding en leefstijladviezen Voor voorlichting over voeding en verzorging tijdens de zwangerschap, kunnen de plaat 29 (leefstijladviezen) en 30 (werk en huishouden) gebruikt worden.

86


Voeding Doel: Uitleggen dat gezonde voeding voor zwangere vrouwen erg belangrijk is. Vertellen dat de voeding gevarieerd en evenwichtig moet zijn. Discussievragen: - Moet je meer eten als je zwanger bent? - Wat moet je vooral eten en wat minder. - Zijn er in de eigen cultuur bepaalde gebruiken met betrekking tot voeding, waar men zich tijdens de zwangerschap aan dient te houden? - Hoe komt het dat zwangere vrouwen soms ineens trek krijgen in iets of lusten ze iets ineens niet meer? Moet je wel of niet toegeven aan deze neigingen? Te geven informatie: Een zwangere vrouw moet niet méér eten dan normaal. Maar ze moet wel goede voeding eten. Als de vrouw gezond eet, komen er namelijk ook gezonde voedingsstoffen bij de foetus terecht. Daarom is het voor een zwangere vrouw goed om: - variatie aan te brengen in haar voeding; - regelmatig kleine porties te eten; - extra zuivelproducten te eten; - minder zout te gebruiken - voedingsvezels te eten; - minstens drie liter te drinken per dag. - minimaal vier weken voor de bevruchting tot acht weken na de bevruchting extra foliumzuur te slikken. Opmerking: Voor meer informatie rond deze afbeelding kunnen de deelnemers ook verwezen worden naar het 'Zwangerschapsboek voor aanstaande ouders' (zie hoofdstuk 10). Leefstijladviezen Aan de hand van de verschillende vakken van deze plaat kunt u het vermijden van verschillende invloeden bespreken met de deelnemers. Voor een goede uitleg bij de verschillende schadelijke invloeden zie paragraaf 2.1. Niet roken/ drinken en geen rauw vlees eten Doel: Zwangere vrouwen roken niet, drinken geen alcohol en eten geen rauw vlees Discussievragen: - Waarom is roken en drinken tijdens de zwangerschap extra ongezond? - Is het alleen voor de moeder ongezond? - Waarom kan een zwangere vrouw beter geen rauw vlees eten?

87


Informatie geven over: Roken en drinken: de schadelijke stoffen in sigaretten en alcohol komen direct bij het kind terecht via de placenta. Hierdoor heeft het kind kans op allerlei afwijkingen, vooral omdat de aanleg van bepaalde organen verstoord kan raken. Toxoplasmose: door rauw vlees te eten kan een zwangere vrouw besmet raken. Dit kan schade aan het ongeboren kind opleveren. Zie ook de vakken van infecties/ besmetting. Opmerking: Houd er rekening mee dat niet in alle groepen door vrouwen gerookt en gedronken zal worden. Deze adviezen zullen in bepaalde groepen dus overbodig zijn. Het eten van rauw vlees kan ook genoemd worden bij het bespreken van voeding. In sommige culturen zal de link tussen kattenuitwerpselen en rauw vlees niet graag gelegd worden, hoewel deze twee dezelfde schadelijke invloed hebben. Beiden veroorzaken toxoplasmose, een ziekte die schade aan het ongeboren kind kan opleveren. Benadruk in ieder geval dat rauw vlees dat (rauw) wordt verwerkt in gerechten dus ook schadelijk kan zijn (denk bijvoorbeeld aan gehakt in Turkse gerechten). Gezonde voeding eten om schadelijke invloeden te vermijden Zie ook het onderwerp voeding. Besmetting/ infecties vermijden Doel: Zwangere vrouwen vermijden contact met kinderen met rodehond, schoonmaken van de kattenbak (en het eten van rauw vlees) en mogelijke andere bronnen van infectie. Discussievragen: - Welke ziekten zijn gevaarlijk om tijdens de zwangerschap te hebben? - Heeft u vroeger rode hond gehad of bent u ertegen ingeënt? - Waarom kan een zwangere vrouw beter niet de kattenbak leegscheppen en rauw vlees eten? Informatie geven over: - Rode hond: in contact komen met mensen die rode hond hebben, kan gevaarlijk zijn bij een zwangerschapsduur van minder dan zestien weken. Daarom krijgen alle kinderen in Nederland een inenting als ze 14 maanden oud zijn: de BMR vaccinatie. - Toxoplasmose: door het schoonmaken van de kattenbak (contact met uitwerpselen van de kat) en door rauw vlees te eten kan een zwangere vrouw besmet raken. Dit kan schade aan het ongeboren kind opleveren. Opmerking: Deze informatie kan ook worden gegeven bij bespreking van hoofdstuk 6. Niet dramatiseren: rodehond komt amper meer voor. Als je als kind niet bent ingeënt, kunnen jonge vrouwen zich alsnog laten inenten tegen rodehond. Maar zij moeten er dan wel voor zorgen de eerste drie maanden niet zwanger te worden!

88


Niet in rokerige ruimten verblijven Doel: Zwangere vrouwen verblijven niet te veel in rokerige ruimten. Discussievragen: Waarom is het verblijven in een rokerige ruimte voor zwangere vrouwen niet goed? Ze roken toch zelf niet? Informatie geven over: Niet alleen zelf roken is schadelijk voor het ongeboren kind. Als een zwangere vrouw veel verblijft in rokerige ruimten dan kan dat ook effecten hebben op het kindje in de buik. Opmerking: Houd er rekening mee dat vrouwen niet altijd wat te zeggen hebben over de regels van roken in het huis. Niet iedereen kan dus rokerige ruimten vermijden. Het gaat er hier meer om de vrouwen er bewust van te maken dat passief roken ook schadelijk kan zijn. Medicijnen alleen in overleg met de huisarts Doel: De deelnemers weten dat ze geen medicijnen mogen innemen zonder de dokter te raadplegen. Ze weten waarom dit vooral tijdens de zwangerschap erg belangrijk is. Ze weten dat ze dan ook geen vitaminepreparaten en antibiotica naar eigen inzicht moeten gebruiken. Discussievragen: - Gebruikt u medicijnen tijdens de zwangerschap? - Waarom moet dit in overleg met de huisarts, verloskundige of apotheek? - Is het goed om tijdens de zwangerschap vitaminepillen te gebruiken? Informatie geven over: Bepaalde medicijnen kunnen gevaarlijk zijn voor de ongeboren baby en het verloop van de zwangerschap, omdat de medicijnen via het bloed van de moeder bij het kind terechtkomen. . Vertel waarom het belangrijk is dat de dokter, de tandarts en de apotheek altijd op de hoogte zijn van de zwangerschap. Opmerking: Er is vaak een groot vertrouwen in en een groot gebruik van medicijnen. Dit is een goed moment om het medicijnkastje thuis ter sprake te brengen. Ook het gebruik van de huismiddeltjes die vaak in het kastje staan, moet overlegd worden. Het is niet zo dat zwangere vrouwen helemaal geen medicijnen mogen gebruiken tijdens de zwangerschap. Soms moeten ze juist bepaalde medicijnen blijven gebruiken (bijvoorbeeld als de vrouw een ziekte heeft). Het gaat erom dat alle medicijnen alleen in overleg met de huisarts of de verloskundige gebruikt worden.

89


Röntgenstralen en schadelijke chemische stoffen vermijden Doel: De deelnemers weten dat röntgenstralen en chemische stoffen schade kunnen aanbrengen aan de zaadcellen bij de man en eicellen bij de vrouw en bovendien ook tijdens de zwangerschap een schadelijke invloed kunnen hebben op het kind. Discussievragen: - Waarom moet je ook al voordat je zwanger bent rekening houden met de invloed van röntgenstralen en chemische stoffen? - Waarom moeten ook mannen rekening houden met röntgenstralen en chemische stoffen als ze graag vader willen worden? Informatie geven over: De schadelijke effecten van röntgenstralen en chemische stoffen op de eicellen en de zaadcellen. Maar ook de invloed tijdens de zwangerschap op het ongeboren kind Opmerking: Het kan voor de deelnemers nieuw zijn dat ook een beschadiging van de zaadcellen van de man invloed kan hebben op afwijkingen bij het kindje. Het is goed hier even bij stil te staan. Stress Doel: Het lijkt erop dat stress van invloed kan zijn op het zwanger worden en de zwangerschap bij de vrouw. Bij mannen kan stress ervoor zorgen dat ze tijdelijk minder zaadcellen maken. Advies: Vrouwen en mannen kunnen stress voorkomen door ervoor te zorgen dat hun omgeving, zoals thuis en op het werk, rustig is. De gezinsleden kunnen helpen om spanning te vermijden door bijvoorbeeld geen ruzie te maken.

90


Plaat 30 Huishouden, werk en zwangerschapsgymnastiek

Huishouden, werk en zwangerschapsgymnastiek Werk Doel: Vermoeidheid en overwerktheid bij zwangere vrouwen voorkomen. Discussievragen: Heeft u doorgewerkt tijdens de zwangerschap? Hield men op het werk rekening met uw zwangerschap? Informatie geven over: Factoren die oververmoeidheid kunnen veroorzaken. Dit zijn bijvoorbeeld: - het werken van extra uren (overuren); - zwaar werk doen; - lange reistijden.

91


Vertel de deelnemers dat een werknemer recht heeft op rust en eventueel ander werk binnen hetzelfde bedrijf. Opmerking: Je krijgt geen miskraam van hard werken. Het is belangrijk je buik te steunen tijdens het werk. Bijvoorbeeld door een band om de buik te doen of ergens tegenaan te leunen. Verwar pijn door het werken niet met groeipijn, die heel normaal is. Huishouden Doel: Oververmoeidheid en andere gezondheidsklachten door huishoudelijke taken bij zwangere vrouwen voorkomen. Zorgen dat een zwangere vrouw zichzelf ontziet. Discussievragen: - Wat voor klachten over de gezondheid heeft u vooral tijdens de zwangerschap, bij het doen van huishoudelijke taken? - Wat doet u er zelf aan om de klachten te verminderen? - Krijgt u extra hulp thuis? Van wie en wanneer? Tijdens de zwangerschap al of alleen na de bevalling? - Welke huishoudelijke taken zijn zo aan te passen dat u minder klachten krijgt? - Rust u meer tijdens de zwangerschap? Informatie geven over: Vertel de deelnemers dat bepaalde huishoudelijke werkzaamheden zwaar zijn tijdens de zwangerschap. Bijvoorbeeld zware boodschappen doen, veel staan en lopen of kinderen dragen. Dit soort taken kunnen het lichaam overbelasten. Soms kan huishoudelijk werk zoals strijken en groenten schoonmaken net zo goed zittend worden verricht. Voor andere taken is het goed om hulp te vragen of die taken wat minder te gaan doen. Zwangere vrouwen moeten leren zichzelf wat te ontzien. De zwangerschap stelt extra eisen aan het lichaam; rust is daarom broodnodig. Mensen uit de omgeving horen hieraan mee te werken. Opmerking: Er moet niet de conclusie worden getrokken dat zwangerschap een ziekte is en dat de zwangere vrouw de hele dag op bed zou moeten blijven. Gewone werkzaamheden in huis zijn meestal ook geen probleem, behalve dan zwaar tillen. Moeheid en misselijkheid zijn normaal. Een beetje buikpijn is ook normaal, dit is groeipijn. Het is belangrijk je buik te steunen tijdens het werk. Bij de meeste huishoudelijke taken is het erg belangrijk om goed op de houding te letten. Afwisseling tussen rust en huishoudelijke taken is het beste. Dit is de gelegenheid om te praten over de noodzaak van voldoende frisse lucht en beweging. Het is goed om iedere dag twee keer een half uur extra te wandelen (naast gewone dingen als het wandelen naar de winkel).

92


5.7.3 Erfelijke en aangeboren aandoeningen Doel: - de deelnemers weten dat ze risico kunnen lopen een kind te krijgen met een aangeboren aandoening - de deelnemers weten dat dit risico soms erfelijk is bepaald - de deelnemers weten welke keuzes er zijn om met dit risico om te gaan - de deelnemers weten waar ze eventueel voor erfelijkheidsadvies terecht kunnen en waar ze informatie en begeleiding kunnen krijgen als ze voor de zwangerschap onderzoek willen laten doen. Aanpak: In deze instructie gaan we uitgebreid in op het thema erfelijke en aangeboren aandoeningen. Bespreken van dit thema bij een bijeenkomst over ‘zwanger worden’, is niet voor iedereen vanzelfsprekend. Het is een beladen onderwerp: het kan mensen afschrikken of onrustig maken. Deelnemers die een kind hebben met een erfelijke of aangeboren aandoening kunnen gevoelig reageren of schuldgevoelens krijgen. Culturele factoren spelen een belangrijke rol bij de verklaring die mensen geven aan kinderen die geboren worden met een erfelijke aandoening, bij de afweging om wel of niet voor abortus te kiezen of bij de soort behandeling die men zoekt voor bijvoorbeeld gehandicapte kinderen. Het is belangrijk te realiseren dat deze culturele factoren niet voor alle allochtone groepen hetzelfde zijn en ook dat binnen één allochtone groep toch heel verschillend kan worden gedacht. In deze paragraaf gaan wij in op een aantal mogelijke denkbeelden en gedragingen die tijdens de voorlichting naar voren kunnen komen en de soort reacties die u kunt krijgen als u het thema erfelijkheid behandelt. Daarna leggen we verschillende werkvormen uit die u bij dit thema kunt gebruiken. Opvattingen over de oorzaak van ziekte of handicap Ongeveer 4% van de kinderen wordt geboren met een erfelijke of aangeboren aandoening. Over het algemeen wordt door migrantenvrouwen nauwelijks verband gelegd tussen erfelijkheid en ziektes of handicap bij een kind. De oorzaak wordt vaak gezocht in invloeden van buitenaf of in bovennatuurlijke invloeden. Ziektes waarvoor geen duidelijke oorzaak gevonden kan worden of niet met medicijnen te behandelen zijn, worden over het algemeen toegeschreven aan bovennatuurlijke oorzaken, zoals het boze oog. Een andere veel voorkomende opmerking als een kind een erfelijke of aangeboren aandoening heeft, is: het is “God’s wil geweest”. Ook als er in de groep belang wordt gehecht aan deze opvattingen is het toch goed om aan te geven dat het zinvol kan zijn meer te weten te komen over mogelijke erfelijke ziektes in de familie. Het is daarbij belangrijk om te benadrukken dat de familiegeschiedenis van de man even belangrijk is als die van de vrouw. Voor zover een biologische opvatting wel lijkt te worden geaccepteerd, komt de misvatting voor dat het bloed van de man en de vrouw bij elkaar moeten passen. Bloedgroepen worden hier verward met erfelijke eigenschappen. Ook het feit dat verschillende bloedgroepen geen verhoogde kans geven op een aangeboren aandoening is niet altijd bekend. Als er erfelijke ziektes zijn in de familie Als men weet dat er erfelijke ziektes in de familie voorkomen, zullen verschillende vragen naar boven komen. De eerste vraag kan zijn: wil ik weten of ik kans heb om een kind krijgen met die

93


erfelijke ziekte? En als de kans op een kind met die ziekte ook echt aanwezig is: wil ik dan wel kinderen krijgen? Deze vragen zijn niet zomaar te beantwoorden. In veel culturen is het heel vanzelfsprekend dat er kinderen komen na het trouwen. Zelf bewust voor geen kinderen kiezen is dan een hele moeilijke beslissing. En als men wel voor kinderen kiest, is daar nog de vraag of men tijdens de zwangerschap wil laten onderzoeken of hun kind de aandoening wel of niet heeft geërfd. Als blijkt dat het kind de aandoening heeft, zullen de ouders voor de keuze komen te staan of ze de zwangerschap willen voortzetten of niet. Een abortus is niet voor iedereen acceptabel. Het is belangrijk om uit te leggen dat het, ook voor vrouwen die ongeacht de gezondheid van hun kind nooit een abortus zouden willen, toch zinvol kan zijn om na te gaan of er erfelijke ziektes in de familie zijn. Bij sommige ziektes is het namelijk voor het kind beter als ze al voor de bevalling bekend zijn. De zorg voor het kind tijdens en na de bevalling kan dan al voorbereid worden. Bovendien kunnen de ouders zich voorbereiden op de komst van een kind met een ziekte. Omgaan met gehandicapte kinderen Hoewel voor veel aangeboren en erfelijke ziektes een behandeling bestaat, kan een dergelijke aandoening vaak niet genezen worden. Ouders van een gehandicapt kind kunnen soms moeilijk accepteren dat genezing niet mogelijk is. Het is dan mogelijk dat zij naar genezing gaan zoeken buiten de reguliere zorg, bijvoorbeeld via: - Gebedsgenezers - Een bezoek aan het graf van een heilige - Middelen/ kruiden met bovennatuurlijke werking Ook anderen zoeken soms naar hulp buiten de reguliere zorg, zoals: - Mensen die zwangerschapswens hebben en al een kind hebben met (of verloren hebben aan) een erfelijke en/of aangeboren aandoening. - Mensen die niet zwanger kunnen worden. - Mensen die al een paar keer miskraam hebben gehad. Het gebruik van traditionele of alternatieve geneeswijze hoeft niet negatief te zijn. Mensen kunnen hier juist steun uit putten of het kan voor een verwerkingsproces zorgen. Je kunt hierbij mensen ook waarschuwen dat er ook genezers zijn die puur voor het geld alles beloven en hun behandeling geen effect kan hebben. Geef aan welke mogelijkheden er zijn in de reguliere zorg en waar ze meer informatie kunnen krijgen. Opbouw voorlichting over erfelijk en aangeboren aandoeningen Hieronder geven we aan in welke volgorde je dit onderwerp kunt behandelen. Ook zijn een aantal werkvormen beschreven, die je hierbij kunt toe passen. Uitleg van erfelijkheid Begin met uitleggen wat erfelijkheid betekent. Dat kan met werkvorm 6. Met die werkvorm kan je nagaan wat er al over erfelijkheid bekend is. Je kunt vervolgens ingaan op uiterlijke kenmerken die erfelijk worden overgedragen en tot slot op ziektes die erfelijk worden overgedragen.

94


Werkvorm a: Vragen stellen Doel: Het kan zijn dat je voorlichting gaat geven aan een groep waarvan je niet weet wat hun kennisniveau is. Door een aantal vragen te stellen aan de groep kan je hun kennis en de belevenis peilen. Het is niet de bedoeling dat de groep biologieles over erfelijkheid krijgt. Maar als je uit reacties merkt dat er misvattingen zijn over erfelijkheid, dan moet je deze kunnen corrigeren. Dit geeft vaak een goede gelegenheid om op een eenvoudige manier uit te leggen hoe het dan wél zit. Jijzelf moet de basiskennis over erfelijkheid wel kennen. Via internet kun je de belangrijkste feiten goed nalezen: ga naar www.erfelijkheid.nl Kies de letter E. uit het alfabet en klik daarna door op: algemene informatie over erfelijkheid. Je vindt dan uitleg over de volgende onderwerpen: Erfelijkheid Erfelijkheidsmateriaal Chromosomen DNA Genen Doorgeven erfelijke eigenschappen Genen: dominant, recessief, even sterk Afwijkingen erfelijk materiaal Drager Erfelijk / aangeboren / nieuwe mutatie Overervingspatronen Erfelijkheidsadvisering 1. Zoek foto’s van een familie of gezin. De koningin van Nederland staat bijvoorbeeld vaak met familieleden in een tijdschrift, maar ook filmsterren of voetballers. Je kunt ook foto’s van jezelf met je gezin of naaste familie gebruiken (als je familieleden het goed vinden). Kies foto’s waarop verschillen en gelijkenissen te zien zijn. Vraag de groep naar uiterlijke verschillen en gelijkenissen (kleur haar, bouw van het lichaam, wie lijkt op wie). Heb je foto’s van je eigen familie, dan kun je ook wat vertellen over verschillen en gelijkenissen die niet zichtbaar zijn. Bijvoorbeeld: talent, karakter en misschien ook kleine kwalen. Vat samen: in één gezin of familie komen verschillen, maar ook overeenkomsten voor. Soms zijn deze zichtbaar, soms niet. 2. Je kunt de reacties uitbreiden met de volgende vragen: - Kunnen jullie aangeven of je op je vader lijkt of op je moeder? - Kunnen anderen zien dat jullie daarop lijken? - Waaraan is dat te zien - Hoe komt het denken jullie dat je daarop lijkt? - Wie van jullie lijkt op een oma, opa, oom, tante, neef, nicht? Hoe komt dat denken jullie? Vat samen: erfelijke kenmerken zijn het gevolg is van de erfelijke informatie die je van je vader en je moeder hebt gekregen.

95


3. Als je tijd hebt, kun je erfelijke kenmerken ook laten beleven: vraag de deelnemers uit de groep vragen of zij met hun tong kunnen rollen (tot een fluitje dichtrollen). Dat is namelijk ook een erfelijke eigenschap: je kan het of je kan het niet. Ook de vorm van je oorlelletje is een erfelijk kenmerk: het hangt als een lelletje onder je oor, of het vormt een geheel met je oor naar de aanhechting van je hoofd. Vraag de deelnemers of zij weten hoe het bij de ouders, broers en zuster is. Leg vervolgens het volgende uit voordat je verder gaat met de vragen. Vrouwen die zwanger willen worden denken niet meteen aan ziektes of erfelijke aandoeningen. Meestal vragen ze zich af: Raak ik zwanger? Hoe lang gaat het duren? Wordt het een meisje of een jongen? En daarnaast denken ze wel over de inrichting van kamer of over de baby spullen. Ze willen het beste bieden aan hun kind. Maar waar mensen niet zo bij stil staan is dat je een kind al iets mee kunt geven tijdens de zwangerschap. Naast uiterlijke kenmerken zijn ook mogelijke erfelijke ziektes kenmerken. Werkvorm b: Praten over bijzondere verschillen en gelijkenissen Doel: Met deze werkvorm kun je de begrippen: ‘erfelijke ziekte en erfelijke aandoening” met de groep bespreken Net als de erfelijke kenmerken die je zojuist met de groep hebt besproken, zijn ook erfelijke ziektes en aandoeningen erfelijk kenmerken. Zij ontstaan op dezelfde manier. 1. Gebruik weer een foto uit je verzameling en wijs daarbij op typische overeenkomsten. Een kuiltje in de kin bijvoorbeeld. Je kunt ook via internet met een zoekmachine naar afbeeldingen zoeken, liefst in de Engelse taal. Type: ‘family chin dimple’. Of zoek naar beroemde mensen van wie je weet dat in de familie een bijzonder erfelijk kenmerk voorkomt. Acteur Michael Douglas en zijn vader Kirk Douglas (ook acteur) hadden bijvoorbeeld beiden kuiltjes in hun kin. Vraag de groep: stel dat deze persoon dit kenmerk (bijvoorbeeld ”kuiltje in de kin”) een vervelend kenmerk vindt. Hij heeft er zelf last van. Is dat dan een erfelijke aandoening? Probeer vervolgens met de groep een goede omschrijving te vinden voor wat een erfelijke aandoening is. Let erop dat in die omschrijving voorkomt: - een kenmerk dat het gevolg is van de erfelijke informatie die je van je vader en je moeder hebt gekregen. - Een kenmerk dat erge gevolgen heeft voor je lichamelijk of geestelijk welzijn. - Het is lastig om een geschikte afbeelding te vinden van een erfelijk kenmerk dat wél een aandoening of handicap te noemen is. Maar als het je lukt zo’n afbeelding te vinden, (bijvoorbeeld de kenmerken van beta-thalassemie, of van albinisme –type: family albinism- ) kun je nogmaals de vraag stellen of hier sprake is van een erfelijke aandoening. Praat met de groep verder aan de hand van de volgende vragen. Achtergrondinformatie voor de voorlichtster bij vraag 1 en 2: In Nederland worden er niet meer kinderen geboren met een erfelijke en aangeboren aandoening dan in het eigen land. Door de goede medische zorg in Nederland, blijven wel meer kinderen in leven. Terwijl deze in het land van herkomst vaak zouden komen te overlijden. En ze zijn misschien meer zichtbaar dan in het herkomstland. Er zijn vaak in Nederland meer voorzieningen

96


en technische mogelijkheden waardoor mensen met een handicap zich zelfstandig of met hulp zich in het 'normale' leven begeven. Naast uiterlijke kenmerken worden soms ook erfelijke of aangeboren aandoeningen doorgegeven. Denken jullie dat er in Nederland meer kinderen geboren worden met aandoening of aandoening? Waarom wel? Waarom niet? Hoe denken de mensen in je omgeving (eigen gemeenschap) over een gehandicapt kind hier in Nederland? En in het eigen land? Kennen jullie mensen die een kind hebben met een erfelijke of een aangeboren aandoening? Kun je met je man praten over ziekten die in zijn familie voorkomen? Heb je een verklaring voor hoe die erfelijke aandoening is ontstaan? Vertel nu, rekening houden met het bovenstaande, dat gelukkig de meeste kinderen gezond worden geboren, maar dat het goed is zich te realiseren dat het ook wel eens niet goed kan gaan. Dit heeft men niet altijd in de hand. Sommige mensen lopen iets meer risico. Men kan zichzelf de vraag stellen of er mogelijk een verhoogd risico is dat het kind een aangeboren ziekte krijgt. Hoe is het risico op erfelijke aandoeningen te bepalen Hier geeft u een toelichting op de mogelijke kans op een erfelijke ziekte. Er zijn verschillende aanwijzingen die u kunt noemen, zie paragraaf 2.2 en 5.4. Werkvorm c: Eenvoudige uitleg over erfelijkheid Doel: Al een paar keer heb je verteld dat erfelijke kenmerken het resultaat zijn van de erfelijke informatie die je van je vader en je moeder hebt gekregen. Met deze werkvorm kun je op een eenvoudige manier uitleggen hoe het doorgeven van erfelijke informatie werkt. 1. Een veel voorkomende misvatting is de verklaring dat erfelijke ziektes ontstaan doordat het bloed (en de bloedgroepen) van vader en moeder niet samen kunnen gaan. Leg uit dat de erfelijke informatie in alle cellen van je lichaam zit, niet alleen in het bloed. Leg uit dat de erfelijke informatie van een kind een combinatie is van de erfelijke informatie die het kind via de zaadcel van de vader heeft gekregen en via de eicel van de moeder (lees op de website van het Erfocentrum: doorgeven erfelijke eigenschappen). 2. Een manier om in eenvoudige taal iets uit te leggen over erfelijkheid, is om het erfelijkheidsmateriaal (chromosomen + DNA) te vergelijken met een kookboek. Het kookboek zit in alle cellen van het lichaam (dus niet alleen in bloed) Het bevat recepten voor hoe het lichaam werkt en zich ontwikkelt. Ouders geven nooit hun volledige recepten door aan een kind. Het kookboek van het kind zou dan te groot worden. De vader geeft van elk van zijn recepten de helft door via de zaadcel. De moeder geeft van elk haar recepten de helft door via de eicel. De ouders kunnen zelf niet bepalen welke onderdelen uit hun recepten aan het kind worden doorgegeven. Dat is een proces bij de vorming van de zaadcel en de eicel dat niet is te beïnvloeden.

97


3. Leg uit dat niet alle ingrediënten uit een recept even sterk zijn. (lees op de website van het Erfocentrum: dominant en recessief). Een onderdeel uit een recept kan zo sterk zijn dat het de boventoon voert in het “gerecht”. Vergelijk het doorgeven van erfelijke informatie met het maken van een simpel gerecht dat uit twee ingrediënten bestaat. Bijvoorbeeld: slagroom maken Het recept voor slagroom dat vader van zijn ouders heeft gekregen is: room & room Het recept dat moeder van haar ouders kreeg is: room & suiker. De ouders geven ieder maar de helft van hun recept door. Vraag de groep wat het recept voor slagroom bij het kind kan zijn. Antwoord: Vader: Room & Room Moeder: Room & Suiker Verdeling van de recepten (= vorming van de geslachtscellen): Room Room Room Suiker Het kind krijgt: (de ene) Room van de vader en Room van de moeder = Room & Room óf: (de andere) Room van de vader en Room van de moeder = Room & Room óf: (de ene) Room van de vader en Suiker van de moeder = Room & Suiker óf: (de andere) Room van de vader en Suiker van de moeder= Room & Suiker. Bij elke keer dat deze ouders slagroom maken, is er dus 50% kans dat er een recept ontstaat voor Room met Suiker (net als bij de moeder). De kans op een recept voor Room zonder Suiker (net als bij de vader) is even groot. 4. Met hetzelfde principe kun je nu ook uitleggen dat een kind een erfelijk kenmerk kan vertonen dat beide ouders niet vertonen. (recessieve erfelijkheid) Het recept voor slagroom dat vader van zijn ouders heeft gekregen is: room & eiwit Het recept dat moeder van haar ouders kreeg is ook: room & eiwit. De ouders geven ieder maar de helft van hun recept door. Vraag de groep wat het recept voor slagroom bij het kind kan zijn. Antwoord: Vader: Room & Eiwit

Moeder: Room & Eiwit

Verdeling van de recepten (= vorming van de geslachtscellen): Room Eiwit Room Eiwit Het kind krijgt: Room van de vader en Room van de moeder = Room & Room óf: Eiwit van de vader en Room van de moeder = Eiwit & Room óf: Room van de vader en Eiwit van de moeder = Room & Eiwit óf: Eiwit van de vader en Eiwit van de moeder = Eiwit & Eiwit Bij elke keer dat deze ouders slagroom maken, is er dus 25% kans (1 op 4) dat er een recept ontstaat dat niet naar slagroom smaakt, omdat het alleen uit eiwit bestaat. De kans dat een recept ontstaat gelijk is aan dat van de ouders is: 50% (room en eiwit)

98


De kans dat een recept ontstaat dat een recept ontstaat voor pure room is 25%. Een kind met dit recept kan dus nooit een kind krijgen met een recept voor puur eiwit. Want: wat je niet hebt kun je niet doorgeven Wat je wél hebt kun je doorgeven, ook al kan je dat niet altijd zien. Voor sommige allochtone groepen is het belangrijk dieper in te gaan op het familiehuwelijk als risicofactor. U kunt hiervoor werkvorm 7 gebruiken. Bedenk daarbij dat een al gesloten huwelijk binnen een familie vaak onomkeerbaar is. De licht verhoogde kans op een erfelijke aandoening bij een kind is hiermee ook een onomkeerbaar feit. Verwijzing naar een klinisch genetisch centrum kan zinvol zijn voor de bespreking van opties en keuzen; tegelijkertijd moet het paren niet de illusie geven dat in een klinisch genetisch centrum de kans op ziekte bij een kind precies kan worden voorspeld. Ook kan men daar de licht verhoogde kans op een erfelijke ziekte bij een kind niet wegnemen. Werkvorm d: vragen stellen over familiehuwelijken als een verhoogde risicofactor Doel: - Mensen wijzen op de risicofactor van een familiehuwelijk - Mensen wijzen op het feit dat er geen test bestaat waarmee vooraf kan worden aangetoond of een neef en nicht een gezond kind zullen krijgen. In sommige allochtone gezinnen komt het familiehuwelijk nog steeds voor. Zelfs bij de 3e generatie zien we het nog. Familiehuwelijken zijn meestal huwelijken tussen neef en nicht. Het is wel belangrijk om eerst bij de deelnemers na te gaan wat er bij de groep leeft en wat men weet over dit onderwerp. Bij ouders die laag opgeleid en zeer traditioneel zijn komt het vaker voor. Mensen kunnen hiervoor een aantal motieven hebben. Peil wat de groep vindt van het trouwen binnen de familie. U kunt hierbij de volgende vragen gebruiken: - Waarom trouwen sommige mensen met familie (neef of nicht)? - Wat zijn de voor- en nadelen? - Hoe denken jullie over een huwelijk tussen familie? - Keuren jullie dat goed of af? - Waarom wel/ niet? - Denk je dat trouwen met neef kwaad kan? o ja, denk je dat een neef en nicht daar iets aan kunnen doen? Er zullen antwoorden komen dat: ‘wat van je familie komt, goed is.’ . Maar ook een antwoord als: ‘in Nederland komen familiehuwelijken veel minder voor, maar toch zijn er gehandicapte kinderen’ te verwachten. Sommigen zullen wel eens iets over gehoord hebben maar weten niet hoe het precies zit. Leg uit: Mensen kunnen zonder dat ze zelf weten dragers zijn van een aantal erfelijke aandoeningen Dat wil zeggen dat ze de aandoeningen zelf niet hebben maar wel door kunnen geven aan hun kinderen (denk aan het eiwit in het recept voor slagroom).

99


Als de partners familie van elkaar zijn dan is de kans groter dat beide drager zijn van dezelfde aandoening. Dat betekent weer dat ze een grotere kans hebben op krijgen van een kind met een erfelijke aandoening. Of om weer een vergelijking met het kookboek te maken: in een familie komen vaker recepten voor waar dezelfde ingrediënten inzitten. Advies: Het is belangrijk vóór de zwangerschap na te denken of er bepaalde erfelijke aandoeningen in de familie bekend zijn. Als bepaalde ziektes voorkomen is het soms mogelijk om uit te laten zoeken of het toekomstige kind kans heeft op deze ziekte. Dit kan bij een klinisch genetisch centrum. De huisarts/verloskundige geeft dan een verwijsbrief voor dit onderzoek. Er zijn ook andere risicofactoren die kunnen leiden tot een aangeboren aandoening bij de baby, zoals leeftijd, leefstijlfactoren, gebruik van medicijnen etc.

5.7.4 Prenataal onderzoek Doel: De deelnemers weten wat prenatale screening is en wat prenataal onderzoek is en wie daarvoor in aanmerking komen. Zij weten wat het verschil is tussen prenatale screening en prenataal onderzoek De deelnemers weten dat de combinatietest en 20-weken echo voorbeelden zijn van prenatale screening. Zij weten dat uitgebreid echoscopisch onderzoek, de vlokkentest en de vruchtwaterpunctie voorbeelden zijn van prenataal onderzoek. Vragen: - Vraag de deelnemers of ze weten wat prenatale screening en prenataal onderzoek is. - Vraag of ze het verschil weten tussen prenatale controles en prenataal onderzoek. Uitleg: ; Prenataal onderzoek is onderzoek tijdens de zwangerschap. Hieronder wordt niet hetzelfde verstaan als onder prenatale controles (zie hiervoor 5.1 en 5.6). Er zijn twee soorten prenataal onderzoek: prenatale screening en prenatale diagnostiek. Elke zwangere vrouw mag gebruik maken van prenatale screening, maar prenatale diagnostiek wordt alleen gedaan als er een reden voor is (zie verder ook de informatie over Prenatale diagnostiek). Als een vrouw eerst prenatale screening laat doen en daar een ongunstige uitslag uit komt, kan zij daarna alsnog prenatale diagnostiek laten doen als vervolgonderzoek. Prenatale screening Met prenatale screening wordt onderzocht hoe groot de kans is op een kind met downsyndroom. Ook kan worden onderzocht of het kind misschien een lichamelijke afwijking heeft, zoals een open ruggetje. Prenatale screening biedt geen absolute zekerheid of een kind wel of geen downsyndroom of lichamelijke afwijking heeft, het is een inschatting van een kans. Er zijn twee onderzoeken mogelijk:

100


De combinatietest Met de combinatietest wordt onderzocht of het ongeboren kind een verhoogde kans heeft op downsyndroom. Deze test bestaat uit een combinatie van twee onderzoeken, namelijk een bloedtest bij de moeder en een nekplooimeting bij het kind (echo). De test wordt gedaan tussen 9 en 13 weken zwangerschap. De uitslag van de combinatietest is een kans. Bij een kans groter dan of gelijk aan 1 op 200 krijgen de ouders vervolgonderzoek aangeboden. Het gaat dan om de vlokkentest of de vruchtwaterpunctie. Hiermee kan worden onderzocht of het ongeboren kind downsyndroom heeft of niet. De 20-weken echo Met de 20-weken echo (ook wel structureel echografisch onderzoek of SEO genoemd) wordt onderzoek gedaan naar lichamelijke afwijkingen bij het ongeboren kind. Bijvoorbeeld een open ruggetje. Dit is een andere echo dan de ‘gewone’ echo’s waarmee de duur van de zwangerschap, de plaats van de placenta en de groei en ligging van de foetus in de gaten worden gehouden tijdens de zwangerschap. Bij deze echo wordt namelijk uitgebreid gekeken naar de ontwikkeling van de organen van het kind. Ook wordt gekeken of het ongeboren kind goed groeit en of er voldoende vruchtwater is. Deze echo wordt gemaakt tussen 18 en 22 weken zwangerschap. Als bij de 20-weken echo wordt vermoed dat de baby een lichamelijke afwijking heeft, wordt de ouders vervolgonderzoek aangeboden. Dit vervolgonderzoek bestaat uit een uitgebreid echoscopisch onderzoek (ook wel geavanceerd ultrageluidsonderzoek genoemd). Screeningstesten geven nooit zekerheid. Deze testen laten alleen de kans zien of het kind de aandoening waarop getest wordt heeft of niet. Ook als de uitslag van een test gunstig lijkt, dan is er toch nog een (heel) kleine kans dat uw kind geboren wordt met Downsyndroom of met een andere aangeboren aandoening. Andersom betekent een verhoogde kans op Downsyndroom, of een afwijkende bevinding bij de 20-weken echo, meestal niet dat het kind die aandoening inderdaad heeft. Zekerheid of het kind echt de aandoening heeft kan alleen verkregen worden met vervolgonderzoek. De ouders beslissen Als een zwangere vrouw voor het eerst op controle komt bij de verloskundige, huisarts of gynaecoloog, zal deze de ouders vragen of zij informatie willen over prenatale screening. Als de ouders informatie willen dan volgt een uitgebreid gesprek waarin zij: - informatie krijgen over het onderzoek - uitleg krijgen over de manier waarop het onderzoek wordt uitgevoerd - uitleg krijgen over de betekenis van de uitslag - informatie krijgen over downsyndroom en open ruggetje. Zij bepalen daarna zelf of zij de onderzoeken willen. Het onderzoek is niet verplicht. De ouders kunnen ook altijd weer op elk moment stoppen met de onderzoeken, als zij dat willen. Voor dit onderzoek is het belangrijk dat men zich vóór de negende week - gerekend vanaf de eerste dag van de laatste menstruatie - aanmeldt. Het is belangrijk dat de ouders al vóór de onderzoeken goed nadenken over wat zij met de uitslag van prenatale screening zouden doen. Door de uitslag kunnen zij namelijk voor moeilijke beslissingen komen te staan: Als uit het onderzoek blijkt dat hun kind een verhoogde kans heeft op downsyndroom of dat het mogelijk een lichamelijk afwijking heeft, dan moeten ze beslissen of ze wel of geen vervolgon-

101


derzoek (prenatale diagnostiek) laten doen. Bij sommige vormen van prenatale diagnostiek is er een risico van 3 tot 4 op de 1000 op een miskraam. Het is aan de ouders of zij dit risico willen nemen. Mogelijk bevestigt het vervolgonderzoek dat het kind downsyndroom of een lichamelijke afwijking heeft. Op dat moment moeten de ouders beslissen of zij de zwangerschap uitdragen of laten afbreken. Als de ouders al van tevoren weten dat zij de zwangerschap niet willen afbreken ongeacht de gezondheid van hun kind, kunnen zij om die reden beslissen om dan ook geen prenatale screening te laten doen. Aan de andere kant kan het soms juist goed zijn om al van tevoren te weten dat het kind een aangeboren aandoening heeft. Want dan kan de zorg voor moeder en kind tijdens de zwangerschap en rond de bevalling daar beter op afgestemd worden, bijvoorbeeld met een bevalling in het ziekenhuis onder begeleiding van medisch specialisten. Dit zou een reden kunnen zijn om toch prenatale screening te laten doen, ook als de ouders de zwangerschap niet willen afbreken. Het is goed wanneer de ouders over deze keuzes al hebben nagedacht. Zij zijn dan beter voorbereid op de moeilijke beslissingen die genomen moet worden. Het zijn beslissingen die de ouders zelfstandig nemen, maar ze kunnen daarbij wel ondersteund worden. Prenatale diagnostiek Prenatale diagnostiek is onderzoek waarmee al voor de geboorte een diagnose kan worden gesteld. Dit onderzoek biedt meer zekerheid en mogelijkheden dan prenatale screening, maar bij sommige onderzoeken is er een kans op een miskraam Prenatale diagnostiek onderzoek wordt alleen gedaan als er aanwijzingen zijn dat het kind een afwijking zou kunnen hebben. Redenen om te kijken of het ongeboren kind misschien een bepaalde ziekte of afwijking heeft zijn bijvoorbeeld: - als men prenatale screening heeft laten doen en daar een ongunstige uitslag uit kwam - als de ouders al een gehandicapt kind hebben - als er een erfelijke ziekte in de familie voorkomt - als er in de heel nabije familie iemand met een aangeboren afwijking is - als de vrouw al twee of meer miskramen heeft gehad - als de vrouw suikerziekte heeft of bepaalde medicijnen gebruikt tegen epilepsie - als de moeder ouder is dan 36 jaar. Met prenatale diagnostiek kan men alleen bepaalde ziekten onderzoeken. Men kan niet zien of het kindje misschien een andere aandoening heeft. Als een ziekte of afwijking ontdekt wordt, kunnen de ouders beslissen of ze het kindje geboren willen laten worden. De andere mogelijkheid is te kiezen voor een abortus. Omdat een abortus alleen mogelijk is in een vroeg stadium van de zwangerschap, worden prenatale onderzoeken zo vroeg mogelijk in de zwangerschap gedaan. Bij het merendeel van de onderzochten wordt de afwijking waarop onderzocht wordt niet gevonden. Zij kunnen gerustgesteld naar huis gaan. Zekerheid dat alles goed zal zijn met hun kindje kan echter nooit gegeven worden. Bij een klein deel van degenen die onderzocht worden, wordt wel wat gevonden. Niet alle erfelijke ziekten en afwijkingen kunnen worden aangetoond. Prenatale diagnostiek wordt daarom alleen gedaan als duidelijk vaststaat om welke aandoening het gaat en als deze aandoening voor de geboorte aantoonbaar is. Als er een reden is voor prenatale diagnostiek zal

102


de verloskundige of de huisarts verwijzen naar een centrum voor prenatale diagnostiek of naar een ziekenhuis waar een gynaecoloog het onderzoek uit kan voeren. Afhankelijk van het soort prenataal onderzoek dat plaats zal vinden, wordt een afspraak gemaakt voor een eerste gesprek en voor het onderzoek zelf. Er zijn verschillende vormen van prenatale diagnostiek. De meest voorkomende en bekende vormen zijn het uitgebreid echoscopisch onderzoek, de vlokkentest en de vruchtwaterpunctie. Uitgebreid echoscopisch onderzoek (illustratie 6 Echo) Dit is een echo-onderzoek dat langer duurt dan het maken van een gewone echo, maar verder op dezelfde manier verloopt. Deze echo is ook uitgebreider dan de 20-weken echo. Het opsporen van afwijkingen kan vanaf 16 weken. Vaak zijn herhaalde echo-onderzoeken nodig om zekerheid over de aandoening te verkrijgen.

Illustratie 7 Vlokkentest Vlokkentest Voor de vlokkentest wordt een afspraak gemaakt in de tiende week van de zwangerschap, voor het eerste gesprek en een echo. De echo is bedoeld om de duur van de zwangerschap vast te stellen. Bij het tweede bezoek, dat bij tien tot twaalf weken zwangerschap plaatsvindt, wordt het onderzoek uitgevoerd. Eerst wordt opnieuw een echo gemaakt, om de plaats van de vrucht en de placenta te bepalen. Vervolgens wordt met een naald via de buikwand een stukje placenta opgezogen. Het stukje placenta dat wordt opgezogen ziet er wat 'vlokkig' uit, vandaar het woord vlokkentest. Deze vlokken worden in een laboratorium onderzocht op de afwijking(en) waar men naar op zoek is.

103


De vlokkentest kan in de tiende tot en met de twaalfde week worden gedaan. Er is wel een risico verbonden aan de vlokkentest. Er is een kans van ongeveer 3 tot 4 op de 1000 dat er door het onderzoek een miskraam optreedt. De uitslag van de vlokkentest is bekend na 10 dagen. Het is ook mogelijk de vlokkentest uit te voeren via de schede. Met een dun slangetje wordt via de schede een klein stukje placenta opgezogen. Hierbij is er echter meer kans op infectie dan wanneer de vlokkentest via de buikwand wordt uitgevoerd. De methode via de schede wordt dan ook niet meer veel toegepast. Het voordeel van de vlokkentest boven de vruchtwaterpunctie is dat de uitslag al veel eerder tijdens de zwangerschap bekend is. Als de uitslag ongunstig is, heeft men iets langer tijd om na te denken over verdere stappen. Na de vlokkentest is de zwangerschap te beëindigen door middel van zuigcurettage. Deze is lichamelijk minder belastend dan een zwangerschapsonderbreking later in de zwangerschap. Het nadeel is het grotere risico op een miskraam. Soms is het nodig na een vlokkentest een vruchtwaterpunctie te doen. Met name wanneer er twijfel bestaat over de uitslag van de vlokkentest. Het is echter niet gebruikelijk dat het gebeurt.

Illustratie 8 Vruchtwaterpunctie Vruchtwaterpunctie Voor de vruchtwaterpunctie vindt een eerste gesprek plaats bij 12 tot 14 weken. In de 15de of 16de week van de zwangerschap kan vervolgens de vruchtwaterpunctie worden gedaan. Net als bij de vlokkentest is er een kans op een miskraam als gevolg van het onderzoek van 3 tot 4 op de 1000. Wel komt dit na de vruchtwaterpunctie iets vaker voor dan na de vlokkentest. Eerst wordt met een echo de precieze plaats van de vrucht en de placenta bepaald. Door de buikwand wordt vervolgens met een dunne naald 20 cc (twee eetlepels) vruchtwater opgezogen. Op het beeldscherm van het echoapparaat kan men precies zien waar de naald zich in de baarmoeder bevindt. Het opzuigen van het vruchtwater is niet pijnlijk, maar veel vrouwen vinden het een naar gevoel.

104


Het vruchtwater wordt onderzocht in een laboratorium. De uitslag is pas na drie weken bekend. De vrouw is dan tussen de 19 en 20 weken zwanger (vijf maanden). Als de uitslag van de punctie ongunstig is, is er nog maar weinig tijd om de gevolgen hiervan te bespreken. Het is goed wanneer de ouders al van tevoren hierover hebben nagedacht. Het pas laat in de zwangerschap kunnen stellen van een diagnose bij een vruchtwaterpunctie heeft echter nog een nadeel. Als uit het onderzoek blijkt dat het ongeboren kindje een ernstige ziekte of afwijking heeft, en het echtpaar wil de zwangerschap afbreken, dan moet de vrouw worden opgenomen in het ziekenhuis. Zij krijgt dan medicijnen om de weeën op te wekken. Omdat niet precies in te schatten is wanneer deze medicijnen aanslaan, is een opname noodzakelijk. Doordat de medicijnen weeën opwekken, maakt de vrouw eigenlijk gewoon een bevalling - van een onvolgroeid kind - door. Deze ingreep is veel ingewikkelder dan een zuigcurettage en is zowel lichamelijk als geestelijk (meestal) meer belastend. Instructie voor de voorlichtster Vraag de deelnemers na afloop van de bijeenkomst hoe ze het vonden om over dit onderwerp voorlichting te krijgen. Praat nog even na en stel de vrouwen zo nodig (en indien mogelijk) gerust.

105

| Het tweede en derde trimester van de zwangerschap

6

Het tweede en derde trimester van de zwangerschap

6.1. Het tweede trimester (4 - 6 maanden) In de eerste drie maanden van de zwangerschap worden bij het embryo alle organen aangelegd. Van de achtste week tot aan de geboorte ontwikkelen alle organen zich verder. Ze zijn dan al in aanleg aanwezig. De organen verfijnen zich geleidelijk, totdat zij beginnen te werken. Na ongeveer acht weken is de menselijke vorm te herkennen en wordt de vrucht (het embryo) foetus genoemd. Met drie maanden hebben gewicht en lengte van de foetus zich verdubbeld (± 30 gram, tien centimeter). Het hoofd heeft duidelijke menselijke gelaatstrekken; de oogleden en de oren zijn gevormd. Ook beginnen de nieren te functioneren, zoals blijkt uit de afvalstoffen in de vruchtzak. Vanaf ongeveer de twaalfde week is het mogelijk met behulp van een instrument (de doptone) de hartslag van de foetus te horen. De doptone versterkt het geluid van het hart dat in de buik gemaakt wordt. Na drieëneenhalve maand kan de foetus slikken en zelfs op de duim zuigen. Met vier maanden zijn alle beenderen aanwezig. Het is dan nog kraakbeen, waarin zich geleidelijk het beenweefsel begint te vormen. De verbening zal nog lang na de geboorte doorgaan. De foetus beweegt en reageert op prikkels van buiten. Na ongeveer 16 weken kan de aanstaande moeder die eerste bewegingen van haar kind beginnen te voelen. Bij een eerste zwangerschap is dat echter meestal wat later, omdat de vrouw dan nog niet weet wat ze kan voelen. De meesten voelen dan tussen de 18e en 22e week de eerste bewegingen. Na ongeveer 4½ maand (20 weken) kan de hartslag van de foetus ook gehoord worden als aan de buik van de moeder geluisterd wordt, bijvoorbeeld met een leeg wc-rolletje.

Illustratie 9 Tweede trimester van de zwangerschap (4 – 6 maanden)

106


Met vijf maanden is de huid van de foetus bedekt met fijne donshaartjes. Het spijsverteringsmechanisme begint te werken: regelmatig slikt de foetus een bepaalde hoeveelheid vruchtwater in. Het hartje klopt tweemaal zo snel als dat van een volwassene. Met zes maanden is de foetus soms al 'levensvatbaar'. Dat wil zeggen dat hij nu eventueel buiten de moederbuik zou kunnen overleven. De vrucht is dan echter nog niet 'voldragen'. Uiterlijk lijkt hij volgroeid, ook al is hij nog heel klein (ongeveer 35 centimeter lang). Het heeft nagels, hoofdhaar, haren op de huid en wimpers. Toch zijn de organen, met name de longen maar ook de lever, de spijsverteringsorganen, de nieren en het zenuwstelsel, nog niet volledig volgroeid. Zij hebben nog drie maanden nodig voor ze helemaal 'af' zijn.

6.2. Cursussen/ zwangerschapsgymnastiek In het tweede trimester van de zwangerschap beginnen veel vrouwen in Nederland met zwangerschapsgymnastiek of volgen ze een speciale zwangerschapscursus. Door het ziekenhuis en de plaatselijke thuiszorgorganisatie worden in de meeste woonplaatsen voorlichtingsbijeenkomsten over zwangerschap en bevalling georganiseerd. Vaak zijn deze bijeenkomsten alleen geschikt voor mensen die het Nederlands goed beheersen. Zwangere vrouwen komen in groepen bijeen, soms met hun echtgenoten. Afhankelijk van de behoeften van de deelnemers wordt er gesproken over: het ontstaan en het verloop van de zwangerschap; de bevalling; het kraambed; babyverzorging. Er wordt vooral ingegaan op vragen waarmee de aanstaande ouders zitten. De nadruk ligt op het uitwisselen van ervaringen. Men krijgt ook aanwijzingen voor een gezonde leefwijze. Daarnaast zijn er in Nederland cursussen zwangerschapsgymnastiek, waar veel vrouwen naar toe gaan. In veel andere landen bestaat zoiets helemaal niet.

Plaat 30 Huishouden, werk en zwangerschapsgymnastiek

107


Als deze gymnastiek door de Thuiszorg wordt georganiseerd is de deelname meestal gratis voor leden. In andere gevallen zijn de kosten voor eigen rekening. Meestal gaan vrouwen naar zwangerschapsgymnastiek als ze ongeveer vijf maanden zwanger zijn. Ze gaan dan 8 á 10 keer naar gymnastiek voordat ze gaan bevallen. Bij de meeste cursussen komt de man/ vriend, moeder/ zus of een vriendin van de vrouw één keer mee. Soms ook wel vaker. Hij of zij leert dan ook bepaalde vaardigheden, waarmee ze de vrouw tijdens de bevalling kunnen ondersteunen. De verloskundige heeft meestal wel adressen waar cursussen voor zwangere vrouwen gegeven worden in een bepaalde buurt. Er kunnen verschillende redenen zijn om naar de zwangerschapsgymnastiek te gaan. - De vrouwen willen graag leren hoe ze hun lichaam kunnen gebruiken tijdens de bevalling. - De vrouwen willen graag andere vrouwen ontmoeten die ook zwanger zijn. Sommige vrouwen hebben al eerder kinderen gekregen en kunnen over die ervaringen vertellen. Het kan ook gewoon gezellig zijn om andere zwangere vrouwen te ontmoeten. Soms leren vrouwen elkaar ook beter kennen en ontmoeten elkaar na de bevalling nog. - Bij de zwangerschapsgymnastiek wordt meestal ook een stukje voorlichting gegeven over de bevalling. Dit is goed voor de kennis van het eigen lichaam (zie ook 7.3 over de beleving van de vrouw bij de bevalling). Tijdens de zwangerschapsgymnastiek doen vrouwen onder meer oefeningen om te leren hoe je je lichaam kunt ontspannen. Tijdens de bevalling is het nodig om het lichaam zoveel mogelijk te ontspannen, omdat alle voedingsstoffen (energie) dan goed gebruikt kunnen worden op de plaatsen waar het nodig is. Het lichaam hoeft dan geen energie te steken in het aanspannen van spieren die voor de bevalling eigenlijk niet nodig zijn. Het kan de energie gebruiken om de pijn op te vangen. Die pijn is trouwens ook minder hevig als de rest van het lichaam ontspannen is. Daarnaast doen de vrouwen ademhalingsoefeningen: als ze op een bepaalde manier ademhalen en hun ademhaling leren beheersen kunnen ze de weeën makkelijker opvangen. Er wordt aandacht geschonken aan borsten buikademhaling, diepe en oppervlakkige ademhaling. Ook wordt er vaak uitleg gegeven over de verschillende houdingen waarin een vrouw kan bevallen. Zo kun je zittend, liggend, halfzittend en ook bijvoorbeeld gehurkt bevallen (meer informatie hierover staat in paragraaf 7.2). Niet op elke cursus leren de vrouwen alle houdingen. Als iemand al weet dat zij op een bepaalde manier wil bevallen, is het beter van tevoren na te vragen of deze houding ook geleerd wordt. Als dat niet zo is, kan die persoon beslissen ergens anders op gymnastiek te gaan. Naast oefeningen die nuttig zijn om de pijn tijdens de bevalling te verminderen of beter onder controle te kunnen houden, doen de vrouwen ook oefeningen om de spieren die tijdens de bevalling nodig zijn te versterken. De aandacht gaat vooral uit naar het trainen van de buiken de bekkenbodemspieren. Bij de Rutgers Stichting is een folder te verkrijgen waar oefeningen voor de buiken bekkenbodemspieren in beschreven staan (zie paragraaf 10, 'Aanvullend materiaal'). Dit soort oefeningen zijn echter ook in diverse boeken en tijdschriften regelmatig terug te vinden. Tot slot wordt tijdens de zwangerschapsgym ook nog aandacht besteed aan een goede houding bij het lopen en staan tijdens de zwangerschap. Als de houding goed is, treden minder snel rugklachten op. Dit laatste geldt eigenlijk altijd (ook als je niet zwanger bent). Voorbeelden voor een goede houding worden ook gegeven in paragraaf 9.4 in de voorlichtingsmap 'Begrijp je lichaam'.

108


6.3. Het derde trimester van de zwangerschap (7 - 9 maanden) Gedurende de laatste drie maanden groeit de foetus heel snel. Het gewicht neemt per week met ongeveer 150 gram toe. Met 7 maanden is het gemiddeld 40 centimeter lang en 1700 gram zwaar, met 8 maanden gemiddeld 45 centimeter en 2300 gram en met 9 maanden gemiddeld 50 centimeter en drie kilogram. In de laatste maanden kan de baarmoeder zo nu en dan samentrekken, wat een beetje lijkt op een 'pijnloze wee'. Dit verschijnsel wordt ook wel 'een harde buik' genoemd. Een harde buik kan ook al eerder tijdens de zwangerschap voorkomen. In de laatste maand kan de vrouw ook af en toe een contractie voelen. Dat is hetzelfde als een harde buik, maar nu is het pijnlijk. Het is echter nog niet zo erg als bij een wee Sommige baby's zijn erg beweeglijk in de baarmoeder. Daar is in de eerste acht maanden ook genoeg ruimte voor. Door te bewegen kan de foetus zijn spieren en gewrichten vast oefenen. De laatste maand van de zwangerschap liggen veel baby's echter met hun hoofd vast in het bekken, doordat de foetus vast indaalt. Dit is met name bij een eerste zwangerschap het geval. Bij een vrouw die al eerder bevallen is, daalt de foetus meestal pas later in of soms zelfs pas bij de bevalling. Na acht maanden is de foetus al volledig ontwikkeld. De laatste maand wordt het enkel nog zwaarder. Een baby is goed in staat buiten de baarmoeder te leven als hij tussen de 37ste en 42ste zwangerschapsweek geboren wordt. Wordt de baby tussen de 26ste en 37ste week geboren, dan is de foetus eigenlijk nog niet 'rijp'. Een te vroeg geboren baby, ook wel prematuur genoemd, kan met behulp van een couveuse toch vaak blijven leven. Door het beschermde leventje in een couveuse krijgt het baby'tje een kans alsnog verder te 'rijpen' en uit te groeien tot een gezond kindje. In een couveuse kan de omgevingstemperatuur goed worden geregeld en kan het kindje bovendien goed worden geobserveerd.

Illustratie 10 Derde trimester van de zwangerschap (7 – 9 maanden)

109


Wordt een baby niet voor de 42ste week geboren, dan is het nodig om dagelijks de conditie van de baby te bewaken door het maken van CTG's (hartfilmpjes) en echo's. Als blijkt dat de conditie niet meer optimaal is dan zal de bevalling 'ingeleid' worden. Dat wil zeggen dat de weeën kunstmatig opgewekt worden door hormonen in het bloed van de moeder te spuiten via een infuus. Hierdoor komt de bevalling dan op gang. Dit kan nodig zijn, omdat de placenta na de 40ste week steeds minder goed gaat werken, wat schadelijk kan zijn voor de gezondheid van de foetus.

6.4. Instructies voor voorlichting Dit hoofdstuk, over het tweede en derde trimester van de zwangerschap is een hoofdstuk waar geen volledige bijeenkomst aan besteed hoeft te worden. Het gaat er met name om dat de vrouwen inzicht krijgen in de verdere ontwikkeling van het kindje in de buik. Daarnaast wordt aandacht besteed aan de mogelijkheid tot het volgen van andere cursussen en zwangerschapsgymnastiek, aan de hand van praatplaten.

6.4.1 De foetus en de bloedsomloop

De foetus in de vierde maand Ophangen: plaat 4 (vooraanzicht zwangerschap van vier maanden) op plaat 24 (staand vrouwenlichaam) Uitleggen: Aan de hand van vragen als 'Wat is dat?', 'Wat zien we daar?', kan gewezen worden op: - de foetus - de navelstreng - de placenta - de vruchtzak - de gesloten baarmoederhals. De bloedsomloop Ophangen: plaat 6 (bloedtoevoer) op plaat 24 (staand vrouwenlichaam).

Met behulp van vragen kunt u weer werken aan het doen begrijpen van de afbeeldingen van het hart en van de bloedvaten, die voor de bloedtoevoer naar en de bloedafvoer van de placenta zorgen. Deze tekening is een versimpelde weergave. Uitleggen: Het hart werkt als een soort pomp. Het stuurt het bloed naar alle aders in het lichaam. Lucht (zuurstof) en voedsel komen in het bloed van de moeder. De placenta haalt zuurstof en voeding uit het bloed van de moeder en geeft ze aan het bloed van de baby. De baby groeit door de voeding en de zuurstof die het van de moeder krijgt.

110


De placenta haalt niet alleen de goede stoffen uit het bloed van de moeder, maar ook sommige slechte stoffen kunnen via het bloed bij de baby komen zoals alcohol, nicotine (uit sigaretten) en schadelijke stoffen uit medicijnen of uit bijvoorbeeld vitaminepillen.

6.4.2 Cursussen/ zwangerschapsgymnastiek Ophangen: Plaat 30 (Huishouden, werk en zwangerschapsgymnastiek) Op plaat 30 wordt zwangerschapsgymnastiek uitgebeeld. Houdt er rekening mee dat het voor veel vrouwen vreemd of nieuw kan zijn om je op een dergelijke manier voor te bereiden op de bevalling. Dergelijke cursussen zijn namelijk in veel landen onbekend. Doel: De deelnemers kennis laten maken met de verschillende soorten cursussen en bijeenkomsten als voorbereiding op de bevalling. Discussievragen: In Nederland zijn speciale cursussen voor vrouwen die zwanger zijn. Wat vindt u hiervan? Wat leren vrouwen tijdens die cursussen? Wat kost het om aan zo'n cursus mee te doen? Waar worden deze cursussen gegeven? Te geven informatie: Wat betreft de voorlichtingsbijeenkomsten over zwangerschap en bevalling: vertel de vrouwen dat dit soort bijeenkomsten meestal gratis toegankelijk zijn en vaak worden georganiseerd door de plaatselijke thuiszorgorganisatie. In de meeste woonplaatsen worden dergelijke bijeenkomsten wel georganiseerd. De verloskundige heeft meestal wel adressen. Vaak is deze voorlichting alleen geschikt voor mensen die het Nederlands goed beheersen. De zwangere vrouwen komen in groepen bijeen, soms met hun echtgenoten. Benadruk dat de inhoud van de voorlichting vooral afhangt van de behoeften van de deelnemers. Het kan bijvoorbeeld gaan over het ontstaan en het verloop van de zwangerschap, de bevalling, het kraambed en babyverzorging. Er wordt vooral ingegaan op vragen waarmee de aanstaande ouders zelf zitten. De nadruk ligt op het uitwisselen van ervaringen. Ze krijgen ook aanwijzingen voor een gezonde leefwijze. Vertel dat er daarnaast in Nederland cursussen voor zwangerschapsgymnastiek zijn, waar veel vrouwen naar toe gaan. Als deze gymnastiek door de Thuiszorg wordt georganiseerd is de deelname meestal gratis voor leden. In andere gevallen zijn de kosten voor eigen rekening. Vertel de deelnemers wat meer over de reden waarom vrouwen in Nederland naar zwangerschapsgym gaan: Om te leren hoe ze hun lichaam kunnen gebruiken tijdens de bevalling. Tijdens de zwangerschapsgymnastiek doe je oefeningen om te leren hoe je je lichaam kunt ontspannen, hoe je op een bepaalde manier kunt ademhalen om de weeën op te vangen. Verder leer je oefeningen om de spieren die tijdens de bevalling nodig zijn te versterken. Ook wordt aandacht besteed aan een goede houding bij het lopen en staan tijdens de zwangerschap. Tot slot leer je houdingen waarin je kunt bevallen: liggend, zittend, halfzittend of op je hurken. Om andere vrouwen te ontmoeten die ook zwanger zijn. Sommige vrouwen hebben al eerder kinderen gekregen en kunnen over die ervaringen vertellen. Het kan ook gewoon gezellig zijn om andere zwangere

111


vrouwen te ontmoeten. Soms leer je elkaar ook beter kennen en ontmoet je elkaar na de bevalling nog, zodat je niet alleen staat in deze fase. Meestal gaan vrouwen naar zwangerschapsgym als ze vijf maanden zwanger zijn. Ze gaan dan 8-10 keer naar gymnastiek, totdat ze gaan bevallen. Bij de meeste cursussen kun je je man, een vriendin of je (schoon)moeder één of meerdere keren meenemen. Hij of zij leert dan hoe te ondersteunen bij de bevalling. Het kan zijn dat u als voorlichter merkt dat de taal een probleem is waardoor vrouwen niet naar zwangerschapsgymnastiek gaan. Bij voldoende belangstelling zijn de meeste thuiszorgorganisaties wel bereid speciaal voor allochtone vrouwen een cursus te organiseren. Dat kan dan zijn in eenvoudig Nederlands of (bij een groep vrouwen uit één cultuur) in de eigen taal. Als de cursus in eenvoudig Nederlands wordt gegeven kan bijvoorbeeld met woordenlijstjes gewerkt worden. Zo kunnen de vrouwen ook de Nederlandse begrippen leren die zij moet kennen tijdens de bevalling. Sommige kraamverzorgsters gebruiken deze lijstjes ook. Als derde mogelijkheid kunnen ook de mannen worden uitgenodigd voor de cursus om eventueel te kunnen vertalen. Dat kan gelijk meer betrokkenheid van de man teweegbrengen. Opmerkingen: - Informeer naar de kraamcursus en de cursus zwangerschapsgymnastiek via de Thuiszorg of naar andere cursussen in de omgeving. Zorg dat u als voorlichtster op de hoogte bent van de plaats van de bijeenkomsten, de kosten en of er eventueel bijeenkomsten zijn die speciaal zijn gericht op allochtone vrouwen. - Niet op elke zwangerschapsgym worden alle baarhoudingen geleerd. U kunt de deelnemers het advies geven dit eerst na te vragen en desnoods op een andere plaats te gaan gymmen. - Geef voorbeelden van oefeningen die op de zwangerschapsgym geleerd worden en benoem en demonstreer deze.

Plaat 7 Vooraanzicht zwangerschap van 9 maanden

112


6.4.3 De foetus is voldragen Ophangen: plaat 7 (vooraanzicht zwangerschap van 9 maanden) op plaat 24 (staand vrouwenlichaam).

De bevalling Uitleggen: De foetus is negen maanden: hij is voldragen ('rijp'). Hij ligt met zijn hoofdje naar beneden, hij is klaar om naar buiten te komen. De baarmoeder is steeds meer uitgerekt. U kunt dit vergelijken met een ballon die steeds verder opgeblazen is. Ook hier kunt u zelf weer andere platen laten zien van de groei van het kind van maand tot maand, ter vergelijking en verduidelijking.

113

| De bevalling

7

De bevalling

Wanneer een vrouw gezond is, en zich geen complicaties of afwijkingen tijdens de zwangerschap hebben voor gedaan, kan ze zonder bezwaar gewoon thuis bevallen. Haar ‘eigen’ verloskundige zal haar dan thuis begeleiden. Sommige vrouwen geven de voorkeur aan een poliklinische ziekenhuisbevalling. Hierbij kan ook de 'eigen' verloskundige de bevalling doen. Bij een poliklinische bevalling vindt alleen de bevalling plaats in het ziekenhuis en gaat de vrouw binnen twee tot vier uur na de bevalling weer naar huis. Daarnaast kan het zijn dat de verloskundige vaststelt dat er kans op een complicatie bestaat en dat ze de zwangere vrouw doorverwijst naar een gynaecoloog (op 'medische indicatie'). De bevalling zal dan worden begeleid door een gynaecoloog in het ziekenhuis. Als de kans op complicaties al vroeg in de zwangerschap wordt vastgesteld, zullen ook de prenatale controles door de gynaecoloog worden gedaan. Soms is het zo, dat deze vrouwen in het ziekenhuis bevallen en daarna ook nog enige tijd in het ziekenhuis opgenomen zullen zijn. Men noemt dit een klinische bevalling. In dit hoofdstuk wordt informatie gegeven over bevallen thuis en in het ziekenhuis en over het verloop van de bevalling. Daarbij wordt er in principe vanuit gegaan dat het een normale bevalling thuis betreft. In paragraaf 7.5 over bevallen in het ziekenhuis wordt ingegaan op de bijzonderheden van (en voorbereiding op) een (poli)klinische bevalling. Daarna wordt aandacht besteed aan andersoortige bevallingen.

7.1. Voorbereiden op de bevalling thuis De voordelen van een thuisbevalling zijn dat men in de eigen vertrouwde omgeving kan bevallen. Dit werkt ontspannend, het kan zo een familiegebeurtenis worden. De bevalling kan thuis worden afgewacht; de onrust van naar een ziekenhuis moeten gaan is er niet. Er is minder kans op een infectie in het kraambed. De verloskundige die ook de controles heeft gedaan, begeleidt de bevalling. In sommige plaatsen komt iemand van het kraamcentrum in de laatste maanden voor de bevalling op bezoek om te kijken of de bevalling thuis kan plaatsvinden. Er wordt bijvoorbeeld gekeken of er goede verlichting en verwarming is en of eventueel een brancard naar binnen kan. Kraamcentra geven een lijst uit van wat er bij een bevalling thuis in huis moet zijn. Iedere Babyspeciaalzaak verkoopt complete 'kraampakketten' en heeft vaak ook een lijst met artikelen die in huis moeten zijn. Een kraampakket wordt meestal verstrekt door de ziektekostenverzekeraar. Bij de Thuiszorg kunnen ongeveer drie weken voor de vermoedelijke datum van de bevalling allerlei artikelen worden geleend, zoals bedverhogers (vier klossen), een groot bedzeil en een ondersteek. Het advies luidt in Nederland dat de gehele 'uitzet' vóór de zevende maand in orde dient te zijn. Maar Nederlandse hulpverleners dienen erop attent te zijn dat vrouwen uit andere culturen het kopen van kleertjes vóór de geboorte van het kind kunnen beschouwen als het tarten van God. Met name vrouwen die afkomstig zijn van het platteland kunnen deze ideeën hebben. Bij vrouwen afkomstig uit steden komt het minder voor. Bijvoorbeeld: Als de vrouw tweemaal een doodgeboren kind heeft gehad dan treft men soms nog wel de regel aan dat de familie voor de kleertjes zorgt en die pas op de zesde dag na de geboorte aan de moeder geeft.

114

| De bevalling

7.2. Verschillende (pers)houdingen Er zijn verschillende houdingen mogelijk tijdens de bevalling. De houding waarbij de vrouw plat op de rug ligt, met de benen opgetrokken, is vaak toegepast. Dit was vooral vroeger zo, omdat de verloskundige toen gebruik maakte van de houten toeter om het hartje van het kindje te horen. Hiervoor moest de vrouw liggen. Voor de barende vrouw zelf is deze houding niet altijd het prettigst. Men is tegenwoordig steeds meer van mening dat het ook in de laatste fase van de bevalling beter is dat het hoofdje van de baby naar beneden gericht is. Dus halfzittend, zittend in een speciale stoel, onder de douche of op een baarkruk óf hangend (bijvoorbeeld aan een touw aan het plafond) bevalt beter. Tegenwoordig kan dit ook makkelijker door het gebruik van de doptone tijdens de bevalling. Daarom bevallen dan ook steeds meer vrouwen niet meer op de Westerse wijze (liggend op bed). Veel bevallingen vinden plaats op de baarkruk. De vrouw neemt op een baarkruk een natuurlijke houding aan. Toch zijn er vrouwen die het prettiger vinden in bed te blijven liggen. Soms op de rug, soms op de zij, soms halfzittend. Het kan dan prettig zijn om goed door kussens te worden gesteund, bijvoorbeeld in de rug. Op alle manieren kan de baby goed geboren worden. Het is dus van belang dat de vrouw tijdens de bevalling de houding kiest die zij zelf het prettigst vindt. Enkele mogelijkheden zijn hiernaast aangegeven.

7.3. De beleving van de vrouw gedurende de bevalling In voorgaande hoofdstukken is al naar voren gekomen dat het belangrijk is dat een zwangere vrouw goed voor zichzelf zorgt. Als ze zich in de tijd dat ze zwanger is al voorbereid op de bevalling, is ze er zowel lichamelijk als geestelijk klaar voor. Een geboorte is een heel werk, waarbij tijd en geduld nodig zijn. Aandacht en zorg voor de moeder geven haar steun. Wat een vrouw voelt tijdens de bevalling, kan per persoon sterk verschillen. Angst en spanning maken een bevalling moeilijker en pijnlijker. Door angst komen er namelijk hormonen vrij, die voor spierspanning zorgen. De baarmoeder is ook een spier. Als deze tijdens de bevalling erg gespannen is, veroorzaakt dat pijn. Daarnaast is het zo dat door de spierspanning andere spieren ook aanspannen. Daardoor moeten die spieren ook meer zuurstof aangevoerd krijgen en moeten meer afvalstoffen afgevoerd worden. Als een vrouw zich tijdens de bevalling goed kan ontspannen kan al die zuurstof gebruikt worden voor het gebied rondom de baarmoeder en worden afvalstoffen sneller afgevoerd. De bevalling kan daardoor vlotter en met minder pijn verlopen. De vrouw kan dus zelf wel wat proberen doen om de bevalling minder pijnlijk te maken. Door minder angst te hebben. De angst tijdens de bevalling heeft vaak te maken met onwetendheid over het lichaam. Als de vrouw weet dat de vagina heel soepel en rekbaar is, hoeft ze zich ook niet zo'n zorgen te maken over hoe die baby uit zo'n klein gaatje zou moeten komen. Het is ook goed te beseffen dat het lichaam al heel de zwangerschap bezig is zich voor te bereiden op de bevalling. Vele zwangerschapsverschijnselen ontstaan namelijk doordat allerlei weefsels tijdens

115

| De bevalling

de zwangerschap losser en soepeler worden. Reden hiervoor is dat het lichaam zich klaar maakt voor de bevalling, waarbij het bekkenweefsel zo soepel moet zijn dat de baby erdoor kan. Door dit soort kennis over het eigen lichaam kan de vrouw meer voorbereid en een stuk rustiger de bevalling tegemoet zien. Door zich bovendien heel bewust te ontspannen kan een barende vrouw de weeën beter verdragen. Ze kan het beste zo lang mogelijk in beweging blijven en afleiding zoeken: eten of drinken als ze trek heeft en praten met de mensen die in de buurt zijn. Als een vrouw weet wat ze zelf kan doen om de bevalling zo goed mogelijk te laten verlopen, voelt ze zich ook minder gespannen. In Nederland kan iedere vrouw dit leren tijdens de zwangerschapsgymnastiek of een cursus. In paragraaf 6.2 is beschreven wat de vrouwen (en hun partners) tijdens dit soort cursussen en tijdens de gym leren. Als de man ook weet wat er tijdens de bevalling gebeurt en weet hoe hij kan helpen, kan dat er ook voor zorgen dat de vrouw meer ontspannen is. Verder kan ook met de verloskundige besproken worden wat je kunt verwachten en hoe je hiermee om kunt gaan.

7.4. Het verloop van de bevalling Wat te doen als de bevalling begint? De verloskundige zal tijdens de prenatale controles aan de zwangere vrouw vertellen hoe de bevalling kan beginnen en wat ze op dat moment moet doen. Er zijn verschillende manieren waarop de bevalling kan beginnen. Daarom bespreekt de verloskundige met de zwangere vrouw wanneer ze moet bellen en in welke situaties. De vrouw krijgt dan ook een lijstje met nummers en de instructie hoe ze de verloskundige kan bereiken, ook als de bevalling 's nachts zou beginnen. Het is erg belangrijk dat de belinstructies van de verloskundige worden opgevolgd. Het begin van de bevalling In de laatste maand van de zwangerschap is de foetus er al helemaal klaar voor is om buiten het lichaam van de vrouw te leven. De foetus komt dan alleen nog wat aan in gewicht. Dat betekent dat de geboorte al zou kunnen beginnen. Er is een aantal dingen dat het begin van de bevalling kunnen aankondigen: De vliezen kunnen breken en dan verliest de vrouw ineens of geleidelijk ongeveer 1 liter vruchtwater (een kleurloze, wat zoet ruikende vloeistof). Meestal is het in het begin een grote plas vruchtwater en daarna blijft het druppelen. Bij iedere beweging komt er weer een scheutje. Bij de instructies van de verloskundige, tegen het einde van de zwangerschap, zal de verloskundige de vrouw voor deze situatie een aantal voorschriften geven. Als de vliezen gebroken zijn, bestaat er namelijk gevaar voor infectie bij de baby. Vanwege dat gevaar moet de vrouw dan bijvoorbeeld haar temperatuur regelmatig meten. Meestal betekent het breken van de vliezen dat de bevalling aanstaande is. Hierna beginnen de weeën. Soms kan de bevalling echter nog dagen op zich laten wachten. Als de vliezen gebroken zijn en na 24 uur de weeën nog niet begonnen zijn, wordt het risico van infectie groter. Er wordt dan beter naar de conditie van de baby gekeken. Daarvoor wordt doorverwezen naar de gynaecoloog. Belangrijk als de vliezen gebroken zijn, is om te weten welke kleur het vruchtwater heeft: als het groen/ bruin is, betekent het dat het kind gepoept heeft. Dat is niet gebruikelijk, maar het

116

| De bevalling

kan gebeuren. Het is van belang dat direct contact met de verloskundige opgenomen wordt. De baby moet in dit geval in het ziekenhuis geboren worden. De vliezen kunnen ook pas veel later tijdens de bevalling breken. Soms zelfs pas vlak voordat het hoofdje geboren wordt. Het 'tekenen' kan ook het begin van de bevalling aankondigen. Dit betekent dat er een roodbruinachtige slijmprop afgescheiden wordt, die de baarmoederhals afgesloten hield tijdens de zwangerschap. Soms is er ook wat helderrood of roze bloedverlies. Het loslaten van de slijmprop kan ook al een week voor de bevalling optreden. Je hoeft hier dan ook niet voor te bellen. Je kunt rustig de weeën afwachten. Vaak vormen ook de eerste weeën het begin van de bevalling. Daarna breken dan pas de vliezen of verliest de vrouw de slijmprop. Het kan echter ook zo zijn dat de eerste weeën weer over gaan en bijvoorbeeld na een paar uren of dagen weer op gang komen. Op een gegeven moment gaan dan de weeën echt beginnen: de 'grote dag' is aangebroken. Weeen zijn samentrekkingen van de baarmoeder. De samentrekkingen beginnen vanuit de fundus (de bovenkant van de baarmoeder) en verplaatsen zich in een golfbeweging naar de baarmoederhals (de onderkant). De buik is hard en pijnlijk. Er zijn twee soorten weeën: ontsluitingsweeën en persweeën. De ontsluitingsweeën zorgen voor het openen van de baarmoeder (het ontsluiten). In het begin van de ontsluiting duren de weeën kort (vijftien seconden), met vaak onregelmatige tussenpozen. Als ze elkaar met regelmaat opvolgen, langer aanhouden en erg pijnlijk worden, is de bevalling echt begonnen. Zoals al eerder werd vermeld vertelt de verloskundige de vrouw tegen het einde van de zwangerschap wanneer de vrouw contact met haar kan opnemen, als de bevalling begonnen is. Meestal is dat als de weeën elkaar opvolgen met een tussenliggende periode van vijf minuten. Bij een eerste kind kan die tussenliggende periode nog korter zijn. Na de ontsluitingsweeën krijgt de vrouw persweeën, die zorgen dat de baby eruit komt (de uitdrijvingsfase). Op deze fase wordt later ingegaan. Sommige vrouwen vinden de ontsluitingsweeën de meest pijnlijke weeën, andere vrouwen juist de persweeën. Dit is per individu verschillend. De beschrijving die nu volgt, betreft een gewone bevalling: in werkelijkheid is het verloop telkens weer anders. De ontsluitingsfase: verstrijken en ontsluiten Tijdens de zwangerschap is de baarmoederhals een soort kokertje; het voelt hard en stug aan en is gesloten. In de laatste weken van de zwangerschap wordt de baarmoederhals weker en zachter. De baarmoederhals verstrijkt dan, d.w.z. het stugge kokertje wordt zachter en kleiner totdat alleen de baarmoedermond (de toegang tot de hals) nog voelbaar is. Het verstrijken gebeurt onder invloed van harde buiken die soms ook pijnlijk zijn. Het proces van verstrijken duurt bij vrouwen die voor het eerst bevallen soms dagen tot weken. Op het moment dat er regelmatig, pijnlijke weeën zijn die elkaar steeds sneller opvolgen, gaat de baarmoedermond open. De bevalling is dan echt begonnen. De tijd die nodig is voor de ontsluiting kan zeer uiteenlopen. Bij een eerste kind kan het zes tot achttien uur duren; bij de volgende gaat het sneller (drie tot tien uur) en vindt het verstrijken en het ontsluiten gelijktijdig plaats.

117

| De bevalling

Bij vrouwen die voor het eerst gaan bevallen, komt de verloskundige vaak meerdere keren thuis of in het ziekenhuis kijken hoe het proces verloopt. Ze observeert de weeënactiviteit, luistert naar de harttonen en voelt met haar vingers in de vagina naar de ontsluiting en indaling van het hoofdje van de baby. Bij vrouwen die voor de eerste keer bevallen kan het zijn dat er na een periode van weeën toch nog geen ontsluiting blijkt te zijn. De baarmoeder is dan enkel nog 'verstreken' en het kan nog even duren voor er ontsluiting is. Dat kan teleurstellend zijn voor vrouwen. Vanaf het moment dat er elke vijf minuten een pijnlijke wee is die een minuut aanhoudt en een verstreken baarmoedermond die zich opent, gaat de ontsluiting gemiddeld 1 cm per uur. Althans bij een eerste kindje. Bij een vrouw die al eens eerder bevallen is, gaat de ontsluiting vaak sneller. Aan het begin van de ontsluiting kan het 'tekenen' plaatsvinden: het verliezen van dik glazig slijm vaak vermengd met bloed die de baarmoederhals afgesloten hield tijdens de zwangerschap. Wanneer de opening tijdens het ontsluiten groter wordt, laat de slijmprop los. Dit kan echter ook al eerder gebeurd zijn. Zie ook onder 'Het begin van de bevalling', in deze paragraaf. Het ontsluitingsproces wordt niet bevorderd door een liggende houding. Het is goed om in beweging te blijven in de fase van ontsluiting. Als de vrouw rechtop staat, drukt het gewicht van de baby namelijk op de baarmoederhals en dit helpt mee om de ontsluiting sneller te doen verlopen. Daarom wordt vaak geadviseerd nog wat rond te lopen. Tijdens de weeën worden de baby en het omringende vruchtwater van alle kanten samengeperst. Het hoofdje van de baby, voorafgegaan door de vruchtzak (de vliezen), drukt krachtig tegen de binnenkant van de baarmoederhals. Hierdoor wordt de ontsluiting nog bevorderd. Zodra de baarmoederhals een beetje wijder is geworden, stulpt de vruchtzak, met daarin het kindje, naar buiten uit de vagina en breekt op een gegeven moment. Het vruchtwater vloeit dan weg. Dit kan echter ook al eerder gebeurd zijn (bijvoorbeeld aan het begin van de bevalling). Vanaf dat moment drukt het hoofdje van de baby direct op de baarmoedermond. Het komt voor dat de verloskundige zelf de vruchtzak (vliezen) breekt als dit niet spontaan gebeurt.

Illustratie 11 Ontsluiting en uitdrijving

118

| De bevalling

De ontsluiting is volledig, wanneer de rand van de baarmoederhals en -mond niet meer te voelen is en de opening helemaal week is. Meestal heeft de opening dan een doorsnee van ongeveer tien centimeter, wat voldoende is om het hoofdje van het kind door te laten. De baarmoeder en de vagina vormen nu samen een brede, ronde, soepele buis: het geboortekanaal. Tegelijkertijd met het laatste deel van de ontsluiting, daalt het hoofdje van de baby dieper het bekken in en gaat steeds meer druk uitoefenen op de anus. Op het moment dat de ontsluiting (bijna) volledig is, krijgt de vrouw vaak drang om mee te persen. beginnen. Vaak voelt de verloskundige of de vrouw volledige ontsluiting heeft en volledige ontsluiting heeft en mee kan persen. Soms is de persdrang zo hevig dat de vrouw het niet tegen kan houden. De uitdrijvingsfase is dan begonnen. De uitdrijving De schedel van de baby is nog niet helemaal dichtgegroeid. De verschillende botstukken kunnen een beetje over elkaar schuiven. Daardoor kan het hoofd zich aanpassen aan de vorm van het geboortekanaal. Het hoofdje is bij de geboorte vaak in de lengte uitgerekt, met een afgeplat voorhoofd. Deze vervorming trekt binnen enkele uren na de bevalling weg. Wanneer het hoofdje van de baby eenmaal voorbij de bekkenuitgang is, volgen de schoudertjes en de rest van het lichaampje vanzelf, want het hoofdje is het breedste gedeelte. Tijdens de uitdrijving wordt de vrouw in de pershouding geholpen die zij zelf prettig vindt. De verloskundige geeft op de juiste momenten aanwijzingen voor het ademhalen, het (mee)persen, het vasthouden van de adem en het ontspannen. Zo kan de baby worden 'uitgedreven'. Het gevaar van zelf te vroeg mee gaan persen als er nog geen volledige ontsluiting is, is dat er nog een randje van de baarmoederhals aanwezig is, dat door het persen kan gaan opzetten. Dat belemmert de uitdrijving. Dus de vrouw moet altijd pas na overleg met de verloskundige gaan persen, nooit zomaar op eigen initiatief. De druk van het hoofdje maakt dat de schaamspleet en de spieren tussen de anus en de schede (het perineum) verslappen. Het perineum is elastisch en heeft tijd nodig om op te rekken. Om te voorkomen dat het perineum inscheurt kan de vrouw met behulp van de ademhaling ('zuchten' of 'puffen') zorgen dat het hoofdje van de baby niet te snel uitgeperst wordt. De verloskundige houdt dit in de gaten en vertelt de vrouw wanneer ze moet zuchten, om de uitdrijving niet te snel te laten verlopen. Toch kan het gebeuren dat het perineum inscheurt wanneer het hoofdje naar buiten komt. Soms is het nodig dat de verloskundige zelf het perineum inknipt om de uitdrijving te vergemakkelijken; dit noemt men 'episiotomie'. De verloskundige geeft dan een schuine knip in het perineum, met een speciale steriele schaar. Dit wordt meestal gedaan nadat de huid verdoofd is en op het moment dat de vrouw een wee heeft, zodat ze de 'epi' nauwelijks voelt. Als het perineum te ver inscheurt, kan de kringspier van de anus inscheuren. Dit kan incontinentie tot gevolg hebben (het niet op kunnen houden van urine en/ of ontlasting). Illustratie 12 Inknippen of episiotomie

119

| De bevalling

Een 'epi' kan eveneens noodzakelijk zijn wanneer de baby in nood is. Een inscheuring of episiotomie moet na de geboorte van de placenta worden gehecht. Dit doet de verloskundige. Bij vrouwen die in hun jeugd besneden zijn, moet de verloskundige vaak het littekenweefsel (van de besnijdenis) inknippen om de baby geboren te laten worden. Ze geeft dan een knip naar boven. Bij besneden vrouwen, bekijkt de verloskundige tijdens de zwangerschap de vorm van besnijdenis en bespreekt zij wat er tijdens de bevalling gaat gebeuren. Na de bevalling zal de verloskundige het wondgebied zo hechten dat urineren en seksueel contact geen problemen opleveren. Als het persen en de uitdrijving heel snel gaan, kan het voorkomen dat het hele 'ei', dus de baby met placenta en al, ongeschonden naar buiten komt, en dat de baby nog omgeven is door de vliezen (zoals dat soms ook bij dieren gebeurt). Dan zegt men dat de baby 'met de helm op' is geboren: in Nederland is dat een teken van geluk. Als het kind ter wereld is gekomen, kan het door de verloskundige bij de moeder op de buik worden gelegd om een beetje van de schrik te bekomen. Het kindje kan dan namelijk weer de bekende hartslag van de moeder horen. Islamitische vrouwen zullen dit niet altijd waarderen. Alles wat met bloed, urine en faeces in aanraking is geweest, wordt als onrein beschouwd. Als de vrouw liever niet heeft dat het kindje direct na de geboorte op de buik of borst wordt gelegd, kan zij dat de verloskundige van tevoren vertellen. De navelstreng wordt meestal pas doorgeknipt als er geen bloed meer doorheen stroomt. De navelstreng klopt (pulseert) dan niet meer en wordt dun en bleek. Het bestaan van de verbinding tussen de placenta en het kind, komt zo nog even ten goede van de baby.

Illustratie 13 Knippen van de navelstreng

120

| De bevalling

Als er geen bloed meer doorheen stroomt, wordt de navelstreng zowel aan de kant van de placenta als aan de kant van de baby afgebonden. Daartussenin wordt de navelstreng doorgeknipt of doorgesneden met een steriel mesje of schaar. Meestal krijgt de vader van het kindje de gelegenheid dat te doen. Als de vader dit niet wil of hij niet bij de bevalling aanwezig is, doet de verloskundige dit. De navelstreng wordt ook altijd afgebonden aan de kant van de placenta, want als de placenta leegloopt komt daar behoorlijk wat bloed uit. Een andere reden voor het afbinden van de navelstreng aan de kant van de placenta is dat een placenta die goed met bloed is gevuld, gemakkelijker van de baarmoederwand loslaat. De nageboorte De laatste fase van de bevalling bestaat uit de uitdrijving van de placenta. Na de geboorte van het kind houden de weeën op en de baarmoeder krimpt geleidelijk in. Na tien tot vijftien minuten beginnen de naweeën: deze zijn nodig om de placenta eruit te laten komen en de baarmoeder verder in te laten krimpen. Naweeën zijn minder sterke samentrekkingen van de baarmoeder, maar kunnen toch vervelend zijn.

Illustratie 14 Nageboorte van de placenta De placenta raakt los van de baarmoederwand en komt in de vagina terecht. De verloskundige zal adviseren nog een keer goed te persen, waarbij ze de buik kan steunen met haar hand om te zorgen dat de placenta geboren wordt. De verloskundige controleert of de placenta in haar geheel naar buiten is gekomen (dus moederkoek en vliezen), anders moeten de resten onder narcose (in het ziekenhuis) worden verwijderd. Als dit niet gebeurt, loopt de vrouw gevaar bloedingen en infecties te krijgen. Het is belangrijk om na de bevalling te urineren, omdat een volle blaas het samentrekken van de baarmoeder verhindert. Als de baarmoeder niet kan samentrekken en kleiner kan worden, zal de vrouw langer nabloeden. De bloedvaten worden dan namelijk niet dichtgeknepen door de samentrekkingen van de baarmoeder.

121

| De bevalling

7.5. Bevallen in het ziekenhuis De meeste bevallingen verlopen zonder problemen. Toch is er een aantal vrouwen dat op eigen verzoek of op verzoek van de verloskundige poliklinisch in het ziekenhuis bevalt of, op medische indicatie, klinisch moet bevallen. Redenen voor (poli)klinisch bevallen Bij een poliklinische bevalling vindt alleen de bevalling in het ziekenhuis plaats en is men meestal binnen zes uur na de bevalling weer thuis. Ook bij een klinische bevalling kan de vrouw vaak de volgende dag weer naar huis. Redenen voor een (poli)klinische bevalling kunnen zijn: De vrouw wil het zelf. Voor een poliklinische bevalling worden als voordelen vaak genoemd dat de nabijheid van specialisten en apparatuur een gevoel van zekerheid geven en dat er geen rompslomp in huis is. Soms vindt de vrouw haar huis ongeschikt om thuis te bevallen; het is te klein of te gehorig om in alle rust te kunnen bevallen. In sommige gevallen raadt de verloskundige het aan om in het ziekenhuis te bevallen. Bijvoorbeeld: bij de vorige bevalling heeft de vrouw veel bloed verloren of is de placenta vast blijven zitten. Bij een poliklinische bevalling begeleidt de verloskundige bij wie de vrouw onder controle was ook de bevalling in het ziekenhuis. Op medische indicatie in het ziekenhuis bevallen wil zeggen dat de vrouw een verhoogd risico op problemen tijdens de bevalling heeft. Bijvoorbeeld: de vrouw heeft bij de vorige bevalling een keizersnee ondergaan of de bevalling komt te vroeg op gang (premature bevalling). Het kan zijn dat dit risico al vroeg tijdens de zwangerschap geconstateerd is, sommige risico’s komen later aan het licht. Ook kan de vrouw gedurende de zwangerschap al onder controle bij de gynaecoloog zijn geweest vanwege een verhoogd risico op complicaties tijdens de zwangerschap, zoals bij suikerziekte of verhoogde bloeddruk het geval is. De kans op complicaties tijdens de bevalling wordt groter bij: - zwangerschapshypertensie - diabetes en zwangerschapsdiabetes - te vroege geboorte (prematuur) - te late geboorte (serotien) - twee/meerlingen - afwijkende liggingen (stuitligging, dwarsligging enzovoort) - voorliggende placenta (placenta praeviae) - vroegtijdig bloedverlies - vrouwen die tijdens een vorige bevalling heel veel bloedverlies hadden. Voorbereiding op de bevalling in het ziekenhuis Het ziekenhuis geeft soms een lijst van artikelen, die men mee moet brengen. Daarnaast krijgt de vrouw aanwijzingen over het tijdstip waarop ze contact moet zoeken met het ziekenhuis, als de weeën begonnen zijn. Ze moet nooit zomaar naar het ziekenhuis gaan. Het kan namelijk vol zijn en dan wordt ze bijvoorbeeld doorgestuurd naar een ander ziekenhuis. Wanneer de zwangere vrouw in het ziekenhuis komt om te bevallen, wordt zij door een verloskundige of een gynaecoloog onderzocht. Deze stelt vast hoe ver het bevallingsproces is gevorderd (hoe ver de ontsluiting is) en controleert de ligging van de foetus. Het kan zijn dat de vrouw terug naar huis wordt gestuurd als de ontsluiting nog in de eerste fase is. Pas als het

122

| De bevalling

proces van de bevalling ver genoeg op gang is gekomen, wordt de vrouw opgenomen en naar een verloskamer gebracht. Terwijl de vrouw verder de weeën afwacht en opvangt, zal een verpleegkundige haar voorbereiden op de bevalling. De verloskundige of de gynaecoloog komt regelmatig bij de vrouw kijken en controleert de voortgang van de bevalling. Tegenwoordig is het ook in het ziekenhuis vaak mogelijk de pershouding aan te nemen die de vrouw het prettigst lijkt. Soms kan het echter in verband met mogelijke complicaties niet. Het is goed om dit van tevoren te bespreken en de eigen ideeën hierover te vertellen aan de verloskundige of de gynaecoloog. Vaak wordt daar naar geluisterd en wordt één en ander mogelijk gemaakt. Het kan nodig zijn dat de toestand van de baby constant in de gaten gehouden wordt. Dat kan met behulp van een CTG-apparaat (Cardio Toco Grafie = Hart Weeën registratie). De vrouw krijgt dan elektroden op haar lichaam, die worden bevestigd met behulp van soepele rubberbandjes om haar buik. Dat doet geen pijn en is ongevaarlijk. Het kan ook zijn dat de hartslag van het kindje gecontroleerd wordt met een klipje dat op het hoofd van de baby wordt gezet (via de vagina). De weeën kunnen dan ook geregistreerd worden met een drukmeter in de baarmoeder. De vrouw heeft dan twee dunnen snoertjes die uit de vagina komen. Deze worden aan het bovenbeen vastgemaakt en lopen zo naar het CTG-apparaat. De elektroden registreren de weeën van de baarmoeder en het kloppen van het hartje van de baby. De sterkte en de frequentie van de weeën worden in grafiekvorm weergegeven op papier, evenals de hartslag van de baby.

7.6. Andersoortige bevallingen Niet alle bevallingen verlopen zonder problemen. Soms is een (medische) ingreep noodzakelijk. Er kunnen problemen ontstaan door bijvoorbeeld een verkeerde ligging van de foetus of door een meerlingenzwangerschap. Het is afhankelijk van de mogelijkheden hoe een dergelijk probleem verholpen zal worden. De belangrijkste medische ingrepen bij een bevalling in het ziekenhuis zijn: - het ‘inleiden’ van de bevalling; - het gebruiken van de vacuümextractie of de verlostang - de keizersnede. In deze paragraaf wordt op een aantal andersoortige bevallingen wat dieper ingegaan. Tot slot wordt er nog kort aandacht besteed aan de bijzonderheden van bevallingen bij besneden vrouwen. Het 'inleiden' van de bevalling Als een bevalling 'ingeleid' wordt, houdt dat in dat de weeën kunstmatig opgewekt worden, om de bevalling op gang te brengen. Dit gebeurt meestal in het ziekenhuis, door middel van een infuus met daarin hormonen. Daarvoor moet de baarmoedermond wel rijp zijn (dat wil zeggen week en verstreken). Is dit niet het geval dan wordt de baarmoedermond voorbereid door een gel met hormonen vaginaal in te brengen. Dit wordt soms enkele dagen herhaald. Inleiden wordt voornamelijk gedaan als het voor de foetus beter is om buiten de baarmoeder te zijn dan binnen. Dit kan het geval zijn bij:

123

| De bevalling

Te late geboorte (serotiniteit) Soms gebeurt het dat de zwangerschap langer duurt dan tot de uitgerekende datum. Drie weken vóór of twee weken ná de uitgerekende datum wordt de bevalling nog als 'op tijd' beschouwd. Maar de zwangerschap moet na de uitgerekende datum wel nauwkeuriger worden gevolgd. De placenta werkt namelijk steeds minder goed, naarmate de normale zwangerschapsperiode langer verstreken is. Als de placenta te oud wordt, krijgt de baby als gevolg hiervan niet altijd voldoende voedingsstoffen. De toestand van de foetus kan hierdoor op den duur achteruit gaan. De bevalling kan dan worden ingeleid, zodra er een teken is dat het niet goed gaat met de baby. Bijvoorbeeld als de hartslag van de baby langzamer wordt, als de baby minder beweegt of het vruchtwater gekleurd raakt. Maar meestal komt de bevalling alsnog spontaan op gang. - Resus-antagonisme - Zwangerschapshypertensie - Gebroken vliezen, als de weeën na het breken van de vliezen niet spontaan beginnen. In dat geval wordt de bevalling ingeleid vanwege infectiegevaar. De verlostang en de vacuümextractie Als de uitdrijving niet echt vordert, en de baby al laag in het geboortekanaal zit, kan een gynaecoloog gebruik maken van vacuümextractie. Dit wordt gedaan als het nodig is om de bevalling wat sneller te doen verlopen. Een soort zachte of metalen halve bol wordt in de vagina gebracht en op het kinderhoofdje gezet. In de halve bol kan via een slang door een pomp de lucht worden weggezogen, zodat er een vacuüm ontstaat. Door dit vacuüm zuigt de bol zich als een zuignap vast aan het hoofdje. Het vacuüm is niet zo groot, zodat er ook niet erg hard aan getrokken kan worden. Er wordt voorzichtig getrokken tijdens een wee, terwijl de vrouw meeperst. Zo gaat de baby sneller door het laatste stuk van het geboortekanaal heen. De baby wordt door het instrument geboren met een tuithoofdje, wat een moeder ongerust kan maken. Ze kan dan gerustgesteld worden, want deze 'tuit'-vorm verdwijnt in een paar uur. Een minder gebruikte methode is de verlostang. Ook op die manier kan de geboorte van het hoofdje bevorderd worden. De verlostang heeft de vorm van twee lepels, waarmee men het hoofdje van de foetus aan beide kanten omklemt. Zo kan het in de gewenste richting worden getrokken. De tang is zo gemaakt dat hij het hoofdje van de baby zo min mogelijk beschadigt. Of de verlostang gebruikt wordt, verschilt van land tot land en hangt ook af van de ervaring van de arts. Veel vrouwen zijn bang voor een tangverlossing. Vroeger werd ook een tangverlossing gedaan als de baby nog hoog in het baringskanaal zat. Dat heeft soms blijvend letsel veroorzaakt. Hoge tangverlossingen worden in Nederland niet meer gedaan. De keizersnede Als de gynaecoloog denkt dat een bevalling via de schede niet mogelijk is, moet de keizersnede worden toegepast. Dit moet in het ziekenhuis gebeuren. De oorzaak van het probleem kan bij de moeder liggen: in de vorm van een bekkenvernauwing, voorliggende placenta of een bepaalde ziekte. Maar ook kan de oorzaak bij de baby liggen. Bijvoorbeeld als de harttonen van de baby onregelmatig worden, waardoor een snelle geboorte noodzakelijk is of als de baby een afwijkende ligging heeft. Soms is al van tevoren bekend dat er een keizersnede moet plaatsvinden. Dan kan de vrouw daarop worden voorbereid. De ingreep kan onder 'epidurale anesthesie' gebeuren. Er wordt dan een injectie in de rug gegeven zodat het onderlichaam wordt verdoofd, maar de moeder bij be-

124

| De bevalling

wustzijn blijft. De partner kan dan ook bij de bevalling aanwezig zijn om de vrouw te ondersteunen. Het kan echter ook voorkomen dat de vrouw op het laatste moment nog naar het ziekenhuis moet en de keizersnede acuut en onverwacht plaats moet vinden. Soms vindt de keizersnede dan onder algehele verdoving plaats. Na één keizersnede is er niet altijd automatisch bij de volgende zwangerschap wéér een keizersnede nodig. Dat is afhankelijk van de vraag waarom de vorige keer de keizersnede is gedaan. Meestal wordt wel aangeraden na een keizersnede minstens twee jaar te wachten met de volgende zwangerschap. Een keizersnede is een reden om volgende keer in het ziekenhuis te bevallen. Een litteken blijft namelijk een zwakke plek. De stuitligging en andere liggingen Meestal ligt de baby op het moment van de bevalling met het hoofdje naar beneden; dan drukt de bovenkant van de schedel tegen de baarmoederhals. Dit heet de 'hoofdligging' en dat is de beste garantie voor een goed verloop van de bevalling. Maar het komt ook voor dat de baby met zijn billen naar beneden ligt. Dat is te zien op het plaatje hiernaast. Dit heet de 'stuitligging'. Een stuitligging komt voor in drie procent van de gevallen. Meestal geeft de bevalling geen problemen, maar de bevalling moet in het ziekenhuis plaatsvinden om risico's te verminderen. Tijdens de zwangerschap maakt de gynaecoloog een inschatting van de grootte van de baby en het bekken van de vrouw. Samen met de vrouw bespreekt hij de mogelijkheden om een vaginale bevalling af te wachten of direct een keizersnee te doen. Als de baby in nood raakt, of de bevalling niet vordert, wordt dan snel besloten tot een keizersnee. Er komen ook nog andere liggingen voor, die echter zeldzaam zijn (voorhoofdsligging, dwarsligging). Soms kan een gynaecoloog nog proberen de baby met de hand van buiten af in de goede ligging te krijgen. In veel gevallen moet echter toch een keizersnee worden gedaan.

Plaat 9 Stuitligging

125

| De bevalling

De vroeggeboorte Men spreekt van een vroeggeboorte als de baby wordt geboren tussen de 27ste en de 37ste zwangerschapsweek. Bij een vroeggeboorte hoeft de bevalling niet altijd problematisch te verlopen. Wel is altijd extra controle nodig en dient er met name extra aandacht te worden besteed aan de lichamelijke toestand van het kindje. Een te vroeg geboren kind wordt bijna altijd in de couveuse verzorgd en verpleegd. Er wordt voor gezorgd dat het zich binnen de couveuse verder kan ontwikkelen. Zo kan de baby alsnog ‘voldragen’ worden. De oorzaak van een vroeggeboorte kan heel verschillend zijn en zowel bij de moeder als bij het kind liggen. Moederlijke factoren zijn bijvoorbeeld een tweelingzwangerschap, infecties, resusantagonisme, hormonale afwijkingen, het vroegtijdig breken van de vliezen of problemen met de placenta (bijvoorbeeld een verminderde werking van de placenta). Factoren bij het kind kunnen zijn een aangeboren of erfelijke afwijking. Meestal is de oorzaak onbekend. Door regelmatige controle tijdens de zwangerschap kan wel eens een vroeggeboorte voorkómen worden. Als er sprake is van een dreigende vroeggeboorte, kan het zijn dat de vrouw veel moet rusten, tot de baby groot genoeg is om geboren te worden. Dit betekent voor de vrouw soms wel enkele weken rusten, meestal thuis maar soms ook in het ziekenhuis. Tweelingen/ meerlingen Een vrouw die zwanger is van een tweeling (of meerling) moet in het ziekenhuis bevallen. Aan het geboren worden van een tweeling zitten bepaalde risico's vast. Deze risico's zijn: - ze worden vaak te vroeg geboren; - ze hebben vaker een verkeerde ligging; - tijdens de zwangerschap is er meer kans op zwangerschapshypertensie.

Illustratie 15 Andersoortige bevallingen Op illustratie 15 zijn een aantal zwangere vrouwen te zien die, om de risico's te verminderen, beter in het ziekenhuis kunnen bevallen.

126

| De bevalling

Bevalling bij besneden vrouwen Als een vrouw besneden is, kan dat het verloop van de bevalling moeilijker maken. Vooral de periode van de uitdrijving kan langer zijn dan bij niet-besneden vrouwen. Dit wordt veroorzaakt door de nauwe opening en het littekenweefsel dat is ontstaan door de besnijdenis. Maar met goede begeleiding door de verloskundige zijn de gevolgen voor de moeder en haar kind te beperken. In het land van herkomst worden besneden vrouwen vaak ingeknipt en na afloop al dan niet gehecht. Vaak worden vrouwen daar bij het hechten niet verdoofd. Veel vrouwen hebben dan ook veel pijn (meer dan niet-besneden vrouwen) en zijn daar erg bang voor. Het is belangrijk dat een vrouw die besneden is van tevoren met de verloskundige praat over de verwachtingen die ze heeft over de bevalling. En ook over de verwachtingen die ze heeft over het hechten van eventuele inscheuringen of inknippingen. Vaak zijn er al misverstanden opgetreden over de manier waarop de pas bevallen vrouw gehecht wilde worden. Het is goed als de zwangere vrouw en de verloskundige aan dit soort zaken al aandacht besteden tijdens de zwangerschapsbegeleiding. Als de verloskundige hier niet over begint, kan de vrouw dit het beste zelf na ongeveer zeven maanden ter sprake brengen.

7.7. Instructies voor voorlichting Afhankelijk van het doel van de bijeenkomst kunt u eerst een aantal platen bespreken, alvorens u de biologische informatie over de bevalling geeft. Als de deelnemers voornamelijk uit zwangere vrouwen bestaan kunt u aan de bevalling in totaal best een hele bijeenkomst besteden. Anders zou u dit hoofdstuk ook kunnen combineren met andere hoofdstukken. Bij voorlichting over de bevalling in een groep met zwangere vrouwen is het goed ook aandacht te besteden aan de Nederlandse termen die van belang zijn bij een bevalling. Met name de instructies die de verloskundige tijdens de bevalling normaal gesproken geeft aan een vrouw, zoals persen, wachten, zuchten/ puffen, ontspannen, etcetera. Voor het aanleren van deze woorden is de voorlichtingsbijeenkomst over bevallen zeer geschikt. Eventueel kunt u als voorlichtster aan een verloskundige vragen welke termen zij belangrijk vindt om te weten voor de vrouwen.

7.7.1 Het begin van de bevalling Het is goed met de deelnemers te bespreken hoe de bevalling zich aankondigt. Om de eerste tekenen van de bevalling te leren herkennen, kunnen de platen 10 en 13 gebruikt worden. Hang de beide platen op en bespreek ze aan de hand van de volgende punten.

127

| De bevalling

Plaat 10 Baarmoederhals met gesloten baarmoeder Plaat 13 Volledige ontsluiting en gebroken vliezen

De eerste weeën Doel: Informatie geven over de noodzaak de verloskundige op tijd te bellen bij een thuisbevalling. Discussievragen: - Wat zien we op deze platen? - Wanneer moet u de verloskundige bellen? - Is daarin verschil tussen het eerste en de volgende kinderen? Te geven informatie: Weeën zijn pijnlijke samentrekkingen van de baarmoeder. Bij de eerste weeën hoeft de verloskundige nog niet gebeld te worden. Regelmatige weeën wijzen erop dat de bevalling gaat doorzetten. Soms is er eerst een afscheiding van bloederig slijm. Men noemt dat 'het tekenen'. Ook bij het 'tekenen' hoeft de verloskundige niet gebeld te worden. Pas als de weeën regelmatig om de vijf minuten komen, is het meestal tijd om actie te ondernemen. Bel het nummer dat de verloskundige heeft opgegeven. Bij de eerste bevalling kunt u zelfs nog later bellen. Dat hangt af van de instructies die de verloskundige heeft gegeven. Houdt u altijd aan deze instructies.

128

| De bevalling

Opmerking: Meestal krijgt de vrouw van de verloskundige informatie over weeën, gebroken vliezen en het moment waarop ze de verloskundige moet bellen. Het nummer dat gebeld moet worden krijgt de vrouw mee naar huis. Nogmaals: houdt u aan de instructies van de verloskundige. Als er voor alles gebeld wordt, is het moeilijk voor de verloskundige om te bepalen wanneer zij in actie moet komen. Breken van de vliezen/ verliezen van vruchtwater Doel: Erop wijzen dat de vrouw contact opneemt met de verloskundige wanneer zij vruchtwater heeft verloren en dat zij moet opletten wat de kleur van het vruchtwater is. Discussievragen: - Hebt u wel eens meegemaakt dat de vliezen al waren gebroken terwijl u nog thuis was? - Wat heeft u toen gedaan? Te geven informatie: Als de vliezen zijn gebroken moet de vrouw - afhankelijk van de instructies - de verloskundige bellen. Als de vliezen breken verlies je acuut veel vocht (vruchtwater). Het gaat dan niet om kleine beetjes vocht. Het is belangrijk op de kleur van het vruchtwater te letten. De verloskundige zal hier naar vragen. Ze zal ook vragen hoe laat de vliezen gebroken zijn en of de vrouw het kindje nog heeft voelen bewegen. Na verlies van het vruchtwater bestaat er een verhoogde kans op infectie. Met name wanneer de bevalling na het breken van de vliezen nog niet echt doorzet. Het is goed de vrouwen te wijzen op infectiegevaar door inwendig wassen. Inwendig wassen (met zeep) is nooit goed, omdat de vagina door een zuur milieu beschermt tegen infecties (zie ook de map 'Vrouwenklachten). Dit komt echter erg vaak voor. Het is belangrijk de deelnemers te waarschuwen dat dit gevolgen kan hebben voor onder andere de bevalling. De buitenkant spoelen met water kan normaal gesproken wel. Na verliezen van het vruchtwater is het echter belangrijk dat er niets meer in de vagina komt. Het is daarom absoluut verboden om na het breken van de vliezen nog in bad te gaan, met de douchekop in de vagina te sproeien of geslachtsgemeenschap te hebben. De vrouw moet doen wat afgesproken is met de verloskundige. Opmerking: Soms breken de vliezen niet vanzelf tijdens de periode van de ontsluiting. Dan moet de verloskundige hierbij helpen. Dit is pijnloos, voor zowel moeder als kind. Vruchtwater ruikt weeïg, zoet en heel anders dan urine. Als de vrouw veel helder bloed verliest (meer dan bij een normale menstruatie), moet ze ook de verloskundige bellen.

7.7.2 De manier van bevallen Hierbij wordt informatie gegeven en uitgewisseld worden over de verschillende manieren waarop je kunt bevallen. Het is goed de verschillende pershoudingen te bespreken met de deelnemers. Met kunnen pershoudingen op bed en op de baarkruk bespreken.

129

| De bevalling

Hoewel er in deze handleiding vanuit wordt gegaan dat de meeste vrouwen thuis bevallen, is het goed ook kort het bevallen in een ziekenhuis te bespreken. Plaat 32

De bevalling Op de baarkruk Op bed

Doel: De vrouwen kennis laten maken met verschillende pershoudingen, die in Nederland gebruikelijk zijn. Discussievragen: - Welke houdingen om te bevallen kent u? - Hoe bevallen de meeste vrouwen in het land van herkomst? - Welke houding vindt u zelf prettig? Informatie geven: De vrouw kan vóór de bevalling afspreken met de verloskundige aan welke houding zij de voorkeur geeft: liggend, halfzittend of gehurkt. Sommige vrouwen hebben graag iets om zich aan op te trekken bij de uitdrijving of willen graag in een bad met water bevallen. Vertel de deelnemers dat je tegenwoordig ook in het ziekenhuis meestal zelf kunt kiezen in welke houding je wilt bevallen. Wijs de deelnemers erop dat het belangrijk is tijdens de bevalling te blijven luisteren naar de aanwijzingen van de verloskundige. Opmerking: Gehurkt bevallen is niet ouderwets: de Westerse maatschappij kan leren van deze gewoonte! Ook tijdens de bevalling kan de houding waar voor is gekozen nog gewijzigd worden. Belangrijk is om er tijdens de bevalling voor te kiezen wat voor jou het prettigst voelt. Dat hoeft niet altijd de houding te zijn waar van tevoren voor gekozen is.

130

| De bevalling

Plaat 31 Verschil thuis- en ziekenhuisbevalling De bevalling thuis Doel: De vrouwen kennis laten maken met het bevallen thuis. Duidelijk maken wat er in huis moet zijn. Informatie geven over: Het Kraamcentrum geeft een lijst waarop alles staat wat voor de bevalling in huis moet zijn. Maar een dergelijke lijst is ook vaak te krijgen bij de verloskundige. Dingen die je ongeveer drie weken voor de vermoedelijke bevallingsdatum in huis moet hebben zijn: - Klossen, voor onder het bed. Al een tijdje voor de uitgerekende datum moet het bed op klossen gezet worden. De verloskundige kan dan de bevalling beter begeleiden en ook voor na de bevalling is het gemakkelijker dat het bed hoger staat. Maar ook met een dikke buik is het makkelijker om in en uit bed te stappen als het hoger staat. - Een ondersteek, zodat je op bed kunt plassen als dat nodig is.

131

| De bevalling

- Een kom voor warm water en handdoeken. - Een bedzeil. - Een kraampakket (zowel het Kraamcentrum als babyspeciaalzaken verkopen meestal complete kraampakketten). Soms brengt iemand van het Kraamcentrum voor de bevalling een bezoek aan het gezin, soms ga je zelf naar het Kraamcentrum. Het kan ook telefonisch gebeuren. Belangrijk is om te zorgen dat er iemand aanwezig die voldoende Nederlands verstaat en spreekt. In Nederland wordt geadviseerd om alle spulletjes voor de baby zelf (kleertjes, bedje et cetera) al vóór de zevende maand in huis te hebben. Opmerking: Sommige islamitische vrouwen vinden het 'Allah verzoeken' om van tevoren babykleertjes klaar te leggen. Adviseer dan in ieder geval voldoende katoenen luiers in huis te hebben, om het kindje mee af te drogen en het in te wikkelen. Naar het ziekenhuis om te bevallen Doel: Informatie geven over de noodzaak alle papieren mee te nemen en het feit dat men zelf moet zorgen dat de vrouw in het ziekenhuis komt. Met familie of anders met een taxi. Discussievragen: - Wanneer zet u alles klaar om mee te nemen naar het ziekenhuis? - Wat moet u meenemen? - Wie brengt u naar het ziekenhuis en hoe? Informatie geven over: Wat mee te nemen: - de afsprakenkaart - het (pons)kaartje van het ziekenhuis - de verzekeringspapieren - toiletartikelen - nachtkleding (2 stuks) - bh's - ondergoed - ochtendjas en pantoffels - eventueel boek of handwerkje - babykleertjes, een hemdje, een navelbandje, 2 luiers, 2 omslagluiers , 2 dekentjes, een jasje en een muts. Te regelen: Dat er iets is georganiseerd voor het vervoer naar het ziekenhuis: met de eigen auto, met familie of met een taxi. Een vrouw die in het ziekenhuis gaat bevallen moet namelijk voor eigen vervoer zorgen. Veel vrouwen denken dat ze met de ambulance of door de verloskundige naar het ziekenhuis worden gebracht. Als je met de taxi naar het ziekenhuis gaat, zorg er dan voor dat er genoeg geld in huis is om de taxi te betalen.

132

| De bevalling

Opmerkingen: Soms vraagt men in het ziekenhuis om een identiteitsbewijs. Neem dit voor de zekerheid mee. Het is verstandig het paspoort en het trouwboekje thuis klaar te leggen. Als het kindje aangegeven gaat worden bij de burgerlijke stand, zijn die papieren nodig. Aangeven is verplicht en in het belang van de baby in verband met de hielpril. De verloskamer Doel: De deelnemers kennis laten maken met een verloskamer en met de diverse voorwerpen, om het schrikeffect te verzachten. Discussievragen: - Wat vindt u van de verloskamer? - Wie wilt u dat straks meegaat in de verloskamer, uw man, (schoon)moeder, zus of vriendin? Informatie geven: Zó kan een verloskamer eruit zien. Soms wordt de vrouw op een monitor aangesloten. Dat gebeurt door middel van een zogeheten CTG-apparaat. Hiermee wordt zowel de sterkte van de weeën geregistreerd als ook de hartslag van het kindje. Als het nodig is, komen er nog andere apparaten bij, naast het CTG-apparaat. De instrumenten op de verloskamer zijn (steriel) verpakt. Dit kan vreemd overkomen op de vrouw. Het is goed van tevoren af te spreken wie men bij de bevalling naast zich wil hebben: man, een familielid of een vriendin. Vraag in het ziekenhuis na hoeveel mensen er mee mogen en houdt u daar ook aan. Kleine kindreen zijn in een ziekenhuis niet welkom bij een bevalling. Natuurlijk wel als de baby eenmaal geboren is. Opmerking: Sommige vrouwen schrikken, wanneer zij de hartslag van de baby via het CTG-apparaat horen. Vooral als zij dit nooit eerder via een doptone hebben gehoord. Het hartje van de baby klopt namelijk erg snel.

7.7.3 De bevalling Biologische informatie over de bevalling is te geven aan de hand van de platen 10 en 13. U kunt uitleggen dat de baarmoederhals opengaan moet gaan tot een doorsnede van tien centimeter. Laat de groep deze platen met elkaar vergelijken. Het doel hiervan is dat de deelnemers begrijpen wat er met de baarmoederhals gebeurt. U kunt de vergelijking met een ballon ook hier gebruiken. Hoe meer druk er in een ballon komt (omdat deze groter wordt opgeblazen), hoe minder er van het 'tuitje' (waardoor je blaast) overblijft. U kunt dit voordoen en ook laten zien dat de ingang van het 'tuitje' hierdoor een 'kommetje' wordt. Hierna gaat het pas open. Uitleggen: Plaat 10: de negen maanden zijn voorbij en de baby ligt klaar om naar buiten te komen. De baarmoeder gaat samentrekken. Deze bewegingen noemt men weeën. In eerste instantie zijn er enkel voorweeën. De baarmoeder 'oefent' alvast. Met regelmaat wordt de buik van de vrouw

133

| De bevalling

hard. Dat is meestal pijnlijk, maar is voor moeder en kind ongevaarlijk. Het is te vergelijken met kramp in de kuit. Door de voorweeën (ontsluitingsweeën) zal de baarmoederhals soms al verdwijnen ('verstrijken'). Opmerking: Als de weeën regelmatig om de vijf minuten terugkomen, moet men het door de verloskundige opgegeven nummer of het ziekenhuis bellen. Bij het eerste kind kan zelfs gewacht worden tot de weeën een uur lang om de drie minuten komen, omdat de ontsluiting bij een eerste bevalling meestal langer duurt (gemiddeld 18 uur). Benadruk dat de vrouw zich hiervoor aan de instructies van de verloskundige moet houden. Met speciale ademhalingsoefeningen kunnen de pijnlijke weeën beter worden opgevangen. Het is beter niet direct te gaan liggen maar op te blijven. De vrouw moet proberen te ontspannen tussen de weeën door, bijvoorbeeld door rond te lopen, nog even te douchen of te praten met anderen. Plaat 13: de baarmoeder is helemaal open. De vliezen breken, als dat al niet eerder is gebeurd. De weeën duren nog langer en volgen elkaar sneller op. De vrouw krijgt een sterke drang om mee te persen. Opmerking Het is voor elke vrouw en bij elke bevalling weer verschillend hoe lang de weeën duren en wanneer de vliezen breken. Daarop moet u de deelnemers nogmaals wijzen. U kunt laten zien dat het bekken groot genoeg moet zijn om het hoofdje erdoor te laten. Als het bekken klein is, kan het hoofdje van de baby zich aanpassen. Vertel de deelnemers dat de schedel van een baby nog flexibel is. Als de ruimte van het bekken toch niet groot genoeg blijkt te zijn, dan is een keizersnede nodig. De bevalling (de uitdrijving) Ophangen: plaat 16 (foetus in de baarmoeder) op plaat 25 (liggend vrouwenlichaam) Illustratie 16 Foetus in de baarmoeder

Plaat 25 in combinatie met plaat 16 liggend vrouwenlichaam met foetus in de baarmoeder

134

| De bevalling

Uitleggen: Aan de hand van vragen kunt u de deelnemers nog eens (laten) wijzen op: - de ontsloten baarmoeder - de placenta - de navelstreng - de baby - de geopende baarmoederhals. Vanaf dit moment zal de verloskundige aangeven dat de vrouw moet gaan meepersen. Soms duurt de periode van uitdrijven maar enkele minuten, soms veel langer. Het kan zelfs wel twee uur duren. Ophangen: plaat 17 (de geboorte van het hoofd) op plaat 25 (liggend vrouwenlichaam). Illustratie 17 De geboorte van het hoofd

Plaat 25 in combinatie met plaat 17 liggend vrouwenlichaam met foetus met geboorte van het hoofd. Uitleggen: De baby komt naar buiten. De verloskundige vertelt de vrouw of ze moet persen of zuchten. Het is dus belangrijk dat de vrouw de termen die hiervoor gebruikt worden verstaat. Of er moet iemand aanwezig zijn die de aanwijzingen van de verloskundige kan vertalen voor de vrouw. Tijdens het zuchten (puffen) wordt niet geperst. Het is bedoeld als een soort pauze, tussen het persen door. De baby mag namelijk niet te snel naar buiten komen, omdat de vagina en het perineum dan niet genoeg tijd hebben om op te rekken. Hierdoor kan een vrouw dan wat inscheuren. De uitdrijving mag ook weer niet te lang duren, omdat de foetus daardoor in nood kan komen. Het kan in zo’n geval nodig zijn om in te knippen. Inknippen kan ook nodig zijn als gevolg van besnijdenis van de vrouw. Van het inknippen voelt de vrouw niets, omdat dat tijdens een wee gedaan wordt. Na de geboorte van de placenta wordt een eventueel scheurtje of een inknipping

135

| De bevalling

gehecht, meestal met een plaatselijke verdoving. De wond herstelt makkelijker wanneer je bent ingescheurd dan wanneer je bent ingeknipt. Een inknippen ('epi') kan jarenlang last geven.

Ophangen: plaat 18 (de geboorte van het hoofd) op plaat 25 (liggend vrouwenlichaam) Illustratie 18 Geboren foetus met doorgeknipte navelstreng

Plaat 25 in combinatie met plaat 18 liggend vrouwenlichaam met foetus in de baarmoeder Uitleggen: De baby is nu helemaal naar buiten gekomen. De navelstreng is op twee plaatsen afgebonden en doorgeknipt. Opmerking: Vaak wordt de baby direct na de geboorte bij de moeder op de buik gelegd. Het kindje kan dan weer het vertrouwde geluid van het hart van de moeder horen. Allochtone vrouwen vinden dit misschien vies (onrein), om het kindje met bloed en smeer op hun eigen borst te krijgen. Zij kunnen van tevoren tegen de verloskundige zeggen dat zij dit liever niet willen. Ook kunnen ze vragen om eerst een doek neer te leggen op de borst en daarop de baby.

136

| De bevalling

Illustratie 19 Lege baarmoeder met placenta, vliezen en navelstreng Ophangen: plaat 20 (lege baarmoeder) en plaat 21 (placenta, vliezen, navelstreng) op plaat 25 (liggend vrouwenlichaam) Uitleggen: Na nog enkele weeën zijn de moederkoek (placenta), de vliezen en de navelstreng er uit gekomen en is de baarmoeder leeg. Het helpt om zo gauw mogelijk na de geboorte van het kind te plassen. Verder trekt de baarmoeder ook sneller samen als het kind snel aan de borst wordt gelegd.

7.7.4 Andersoortige bevallingen Op de vele mogelijke andersoortige bevallingen hoeft u niet altijd in te gaan. Het hangt af van de vragen en ervaringen van de deelnemers, hoe diep u ergens op in gaat. Manieren van (anders) bevallen die u in de eerste plaats dient te benoemen, zijn: - het inleiden van de bevalling; - de vacuümextractie; - de keizersnede. Dit zijn de meest voorkomende ingrepen bij een bevalling. Ga daarbij steeds uit van de vragen van de deelnemers. Denk eraan dat de informatie niet te diepgaand hoeft te zijn, dit kan de deelnemers bang en onzeker maken, wat niet de bedoeling is. Een reden voor een andersoortige bevalling kan zijn dat de baby verkeerd in de baarmoeder ligt. Hier kunt u de deelnemers wat meer over vertellen, aan de hand van plaat 9 (stuitligging). Ophangen: plaat 9 (stuitligging). Ter vergelijking kunt u plaat 7 (vooraanzicht zwangerschap van 9 maanden) ernaast hangen. Uitleggen:

137

| De bevalling

Op deze plaat is de baby voldragen, maar zit op een andere manier in de baarmoeder. Meestal ligt de baby op het moment van de bevalling met het hoofdje naar beneden en het gezicht naar achteren. We zien dat de baby hier zo ligt, dat eerst de billetjes naar buiten zullen komen. Deze ligging zie je wel eens, maar slechts bij drie van de 100 baby's. De baby kan meestal wel via de gewone weg worden geboren. Soms is een keizersnede nodig. Opmerking Deze plaat kan aanleiding zijn voor verhalen over andere moeilijke liggingen. Voorhoofdsligging en dwarsligging zijn zeldzaam. Vertel dat tegenwoordig in Nederland een keizersnede vaak het leven van moeder en de baby kan redden.

138

| Na de bevalling

8

Na de bevalling

8.1. Verzorging en controle van de baby na de bevalling Verzorging van de baby Als de baby is geboren, wordt het vaak even bij de moeder op de buik of in de armen gelegd. Het beetje bloed dat er zit, kan met een nat doekje weggeveegd worden. Soms wordt wat slijm uit het neusje en de mond gezogen. Met het afbinden en doorknippen van de navelstreng wordt even gewacht tot er geen bloed meer doorheen stroomt (enkele minuten na de geboorte). Na het doorknippen of -snijden van de navelstreng wordt het stompje gedesinfecteerd. Hierna gaat er een droog steriel gaasje omheen. Het stompje valt er na 5 tot 10 dagen vanzelf af. Het verzorgen van het stompje kan het beste worden overgelaten aan de kraamverzorgster. De Apgar-score Direct na de bevalling bepaalt de verloskundige de Apgar-score. De baby krijgt hierbij een cijfer voor zijn algehele lichamelijke toestand. Dit wordt gedaan één minuut na de geboorte en na vijf minuten nogmaals. De conditie van de baby wordt beoordeeld aan de hand van de scores 0, 1 of 2 voor elk van de vijf volgende functies: - de hartslag (bij een hartslag van meer dan 100 keer per minuut twee punten); - de ademhaling (als deze goed is twee punten); - het spannen van de spieren (als de baby actief beweegt twee punten); - de kleur van de huid (als de baby helemaal gezond van kleur is twee punten); - de reactie op prikkels/ reflexen (het aanraken van de voetzool veroorzaakt een beweging van de beentjes, soms gepaard gaande met een schreeuw. Als deze en andere reflexen goed zijn twee punten). Maximaal kunnen tien punten gegeven worden. De meeste pasgeborenen scoren tussen de zeven en tien punten. Het kan bijvoorbeeld zijn dat de score niet maximaal is, omdat de baby niet helemaal mooi roze is. Bij een score onder de zeven wordt geprobeerd om die functies zich te laten verbeteren. Bij een Apgar-score van drie tot zes is het kind in minder goede toestand en bij nul tot twee in slechte toestand. De waarnemingen voor de Apgarscore worden vaak niet zo heel nauwkeurig uitgevoerd. Uit een goede Apgarscore kan niet worden afgeleid dat het kind in de toekomst ook gezond zal zijn. Maar uit een slechte Apgarscore kan ook niet worden afgeleid dat een kind nooit gezond wordt. Ongeveer een uur na de geboorte onderzoekt de verloskundige de baby van top tot teen. Ze checkt bijvoorbeeld of het binnenste van de mondholte gesloten is, of de anus open is. Ze kijkt naar de stand van de voetjes enzovoort. Het kind wordt gewogen en soms ook gemeten. Een pasgeborene weegt in Nederland gemiddeld ± zeven pond en is gemiddeld ± 51 centimeter lang. Maar er zijn vele variaties in lengte en gewicht mogelijk. Dit hangt onder andere af van de cultuur waaruit de ouders komen. Tegenwoordig wordt niet altijd meer gemeten, omdat sommige artsen en verloskundigen menen dat het voor het kindje niet goed is direct ‘uitgerekt’ te worden.

139

| Na de bevalling

Na de controles en het verzorgen van de navelstreng wordt de baby vaak weer bij de moeder gelegd. Er moet na de geboorte in ieder geval voor gezorgd worden dat de baby niet afkoelt, bijvoorbeeld door het in een warme doek te wikkelen. Later wordt de baby dan meestal pas gewassen, als het weer helemaal goed op temperatuur is (na een paar uur). Bij de geboorte heeft een baby vaak donshaartjes en is gedeeltelijk bedekt met een wit vet laagje (smeer). Dit kan beter niet weggewassen worden, het is beter voor de huid als dat laagje vet in de huid kan trekken (goede huidbescherming). Als het kind bij de moeder gelegd wordt, wordt het direct aan de borst gelegd. Het nieuwe borstvoedingsbeleid van de WHO (World Health Organisation) heeft als vuistregel dat een kind binnen een uur na de geboorte aan de borst gelegd wordt. Dit beleid wordt nu bijna overal gehanteerd. Verdere controles Bij de baby wordt later nog gecontroleerd of het navelstompje niet bloedt en er wordt gelet op de algehele toestand. Zo moet de baby binnen 24 uur de eerste ontlasting gehad hebben en binnen 12 uur plassen. Als het kind dan nog niet geplast heeft wordt meestal wat water gegeven. Verder krijgt de baby vitamine K druppels toegediend. Vitamine K is onder andere belangrijk voor een goede stolling van het bloed. Baby's hebben weinig vitamine K in hun lichaam als ze worden geboren. Daarom krijgt elke baby na de geboorte vitamine K-druppels. Later hebben ze dit vitamine ook nodig. Hielprik In de eerste week na de geboorte wordt bij alle kinderen in Nederland de hielprik gedaan. Met de hielprik wordt het kind onderzocht op 17 zeldzame, maar ernstige aangeboren aandoeningen. Onder die aandoeningen zijn ook sikkelcelziekte en thalassemie. De aandoeningen die worden onderzocht zijn allemaal niet te genezen. Maar als ze vroeg ontdekt worden kan met een behandeling veel schade aan het lichaam en/of de geestelijke ontwikkeling van het kind worden voorkomen, bijvoorbeeld met medicijnen, of een dieet. Voorlichting over hielprik Het is belangrijk dat een zwangere vrouw en haar partner op tijd informatie krijgen over de hielprik. Zo kunnen zij bepalen of ze de hielprik bij hun kind willen laten doen. Als een zwangere vrouw voor de eerste keer bij de verloskundige komt, krijgt zij de folder ‘Zwanger’ mee. Hierin staat algemene informatie over de hielprik. Tegen het einde van haar zwangerschap krijgt zij van de verloskundige uitleg over de hielprik en een folder waarin alles wordt uitgelegd over de hielprik. De folder is er in het Nederlands, Engels, Frans, Duits, Spaans, Portugees, Turks, Papiamento, Arabisch en Chinees. Die folder wordt ook vaak meegegeven bij aangifte van het kind bij de burgerlijke stand. Uitvoering hielprik Vlak na de geboorte worden de kersverse ouders gebeld voor een afspraak. De verloskundige of een medewerker van het consultatiebureau komt thuis langs. Hij/zij vraagt aan de ouders of zij voorlichting hebben gehad over de hielprik. Als de ouders toestemming geven voor de hielprik, neemt de verloskundige of medewerker van het consultatiebureau met een speciaal apparaatje wat bloed af uit de hiel van het kind. Baby’s vinden dit vaak niet leuk en gaan meestal huilen. Dit bloed wordt opgevangen op een speciaal kaartje, het zogenaamde hielprikkaartje. Het bloed wordt daarna onderzocht in het laboratorium op 17 aandoeningen. Als hieruit blijkt dat het kind misschien één van de onderzochte aandoeningen heeft, neemt de huisarts zo snel mogelijk con-

140

| Na de bevalling

tact op met de ouders. De huisarts geeft de ouders uitleg over de aandoening die hun kind misschien heeft en geeft eventueel een informatiefolder over de aandoening aan de ouders. De huisarts verwijst de ouders en het kind naar een kinderhematoloog (kinderarts die gespecialiseerd is in bloed) van een academisch ziekenhuis voor verder onderzoek. Omdat het onderzoek zoveel voordeel kan hebben voor de gezondheid van het kind, wordt de hielprik standaard bij elke pasgeborene gedaan. Maar de hielprik is niet verplicht. Als de ouders het onderzoek niet willen, kunnen ze dat aangeven bij degene die de hielprik komt doen. Waar meer informatie over de hielprik te vinden is en welke folders er zijn, lees je in hoofdstuk 10.

8.2. Controles bij de moeder na de bevalling Ook de moeder wordt na de bevalling de eerste uren nog regelmatig gecontroleerd. Ze heeft veel warmte en vocht verloren tijdens de baring en is moe. Het is daarom belangrijk dat zij rust krijgt en goed eet en drinkt. De baarmoeder Gecontroleerd wordt of de baarmoeder goed hard (en kleiner) geworden is. Deze wordt in principe vanzelf kleiner na de bevalling. Maar het samentrekken en kleiner worden van de baarmoeder kan nog gestimuleerd worden door de baby aan de borst te leggen. Tot slot is het belangrijk dat de pas bevallen vrouw snel urineert, om de baarmoeder de kans te geven kleiner te worden. Dat kan door zelf naar het toilet te gaan, maar als dat niet mogelijk is, met behulp van de ondersteek op bed. Na ongeveer zes weken is de baarmoeder weer net zo groot als voor de zwangerschap. Bloedverlies/ afscheiding Ook later wordt nog gekeken of de moeder niet te veel vloeit (bloedt). Het is normaal dat de vrouw na de bevalling nog enkele dagen wat bloed verliest. Daarna kan ze nog tot zes weken na de bevalling een roze, bloederige vaginale afscheiding hebben (lochia). Dat is een soort wondvocht van de baarmoeder. Als lochia stinkt, kan dat wijzen op een infectie. Door de goede hygiene in Nederland, komt een infectie van de baarmoeder hier tegenwoordig nog maar weinig voor. Vroeger stierven er echter wel vrouwen aan de zogeheten 'kraamvrouwenkoorts'. Dat is een infectie van de baarmoeder, na de bevalling. Temperatuur De kraamhulp neemt in de dagen na de bevalling steeds de temperatuur van de vrouw op. Dit doet ze om een eventuele infectie van de baarmoeder of in de borst vroeg te kunnen signaleren. Een te hoge temperatuur is één van de symptomen bij een infectie. Urineren/ ontlasting Het is belangrijk dat de kraamvrouw na de bevalling weer kan plassen. De kraamhulp zal dit in de gaten houden. Ook de verloskundige zal hier naar vragen. Het is van belang om na het plassen en na het hebben van ontlasting goed na te spoelen (met lauw water). Dit heeft weer te ma-

141

| Na de bevalling

ken met extra hygiëne, in verband met een eventuele infectie. Bijvoorbeeld van de wond, als er is gehecht na inknippen of uitscheuren. Kraamoverdrachtformulier/ baringsverslag (vaak in kraamdossier) De verloskundige vult na de bevalling een formulier in, met daarop allerlei informatie over de bevalling, de toestand van de moeder en die van de baby. Dit formulier krijgt de moeder in haar bezit. Het dient ervoor om de verdere zorg voor moeder en kind goed te laten verlopen. Bepaalde gegevens kunnen bijvoorbeeld van belang zijn voor de kraamverzorgster of de consultatiebureauarts. De verloskundige komt in de eerste week na de bevalling nog enkele keren kijken bij moeder en kind en begeleidt de moeder waar nodig. Zes weken na de bevalling heeft er nog een nacontrole plaats bij de verloskundige.

8.3. De borsten en de melkproductie Aanleggen van de baby Als de moeder de baby direct na de geboorte bij zich heeft, kan ze al proberen of de baby wat wil zuigen. Het is goed om het contact dat de moeder en haar kind al negen maanden hadden, direct op een natuurlijke manier voort te zetten. Borstvoeding slaagt beter als het kind binnen een uur na de bevalling zelf de tepel pakt. Het kind in de buurt van de tepel leggen is al voldoende. Belangrijk is echter ook dat er door het aanleggen van de baby een hormoon (oxytocine) in het bloed komt. Dit hormoon komt bij sommige vrouwen ook vrij als zij hun baby horen huilen. Onder invloed van het hormoon oxytocine worden twee op dat moment belangrijke processen aangestuurd: Het samentrekken van de baarmoeder wordt gestimuleerd. Als de baby al snel na de bevalling wordt aangelegd, komt de placenta er vlot uit en wordt de baarmoeder snel kleiner. Van het samentrekken van de baarmoeder tijdens het voeden (naweeën), kan de pas bevallen vrouw de eerste dagen last blijven hebben. In overleg met de arts of verloskundige kan hiervoor eventueel een pijnstiller genomen worden. De toeschietreflex wordt gestimuleerd. Hele kleine spiertjes rondom de melkklieren in de borst gaan samentrekken, zodat de melk naar de tepel toestroomt en de tepel rechtop gaat staan. Zo worden de melkklieren gestimuleerd; de melkproductie wordt hierdoor sneller op gang gebracht. Later, als de melkproductie op gang is gebracht, hoeft de baby niet hard te zuigen, omdat het hormoon er voor zorgt dat de melk er bijna vanzelf uitstroomt. Hoewel door het trekken van de baby de melkafscheiding pas echt op gang gebracht wordt, is het veranderingsproces in de borsten al veel eerder begonnen. Al aan het begin van de zwangerschap kunnen vorm en kleur van de tepels veranderen, groeien de borsten door extra melkklieren. Colostrum De eerste twee dagen na de bevalling geven de borsten een matige hoeveelheid dikke witgele vloeistof. Dit is het colostrum ('de voormelk'), waar veel eiwitten en antistoffen in zitten. Dit colostrum is zeer gezond voor de baby; het biedt bescherming tegen allerlei infecties. Deze eerste melk is licht verteerbaar en heeft bovendien een beetje een laxerende werking, waardoor de baby zijn eerste ontlasting (meconium) gemakkelijk kwijtraakt en minder krampjes heeft. Het is

142

| Na de bevalling

dus van belang de zuigeling meteen na de geboorte regelmatig (10-15 keer per dag) aan de borst te leggen. Ook omdat het zuigen aan de borsten de borstvoeding op gang brengt en in stand houdt. Bovendien veroorzaakt het zuigen een reflex, waardoor de melk naar buiten komt. Dit gebeurt door het samentrekken van de spieren rond de klierblaasjes. Dit wordt ook wel ‘het toeschieten’ genoemd. De 'echte' melk verschijnt meestal na een dag of drie, vier, soms wat eerder. Gedurende een week à 10 dagen is de melk gemengd met colostrum, daarna is de melk dunner en wateriger. Oefenen met aanleggen De eerste dagen dat borstvoeding gegeven wordt zijn oefendagen. De borsten van de moeder zijn nog zacht en soepel en de baby kan het zuigen goed oefenen. Als de baby gemakkelijk toehapt en de tepel goed in het mondje houdt, zal het voeden als vanzelf gaan. Maar ook als de baby wat slaperig is de eerste dagen is er geen reden tot ongerustheid. Het belangrijkste is om de baby goed aan te leggen. In het begin is er altijd wel iemand die helpt bij het aanleggen van de baby, maar het is goed dat de vrouw zelf ook weet wat daarbij belangrijk is. Dit wordt vaak door de kraamhulp uitgelegd en begeleid. De Vereniging Borstvoeding Natuurlijk heeft diverse (schriftelijke, Nederlandstalige) materialen ontwikkeld, met algemene of specifieke informatie over borstvoeding, het aanleggen van de baby en problemen die daarbij kunnen optreden (zie hoofdstuk 10). Het komt zelden voor dat een vrouw geen melk heeft, maar het duurt soms lang voordat het toeschieten van de melk voldoende en met regelmaat plaatsvindt. Dit gebeurt des te gemakkelijker, als de baby 10 tot 15 keer per dag aangelegd wordt en wanneer de borsten bij iedere voeding helemaal worden leeggedronken. Het leegdrinken voorkomt bovendien verstopping van de melkgangen en daarmee vaak een infectie (een ontsteking van een lymfevat of een pijnlijk abces). Er hoeft niet zuinig om te worden gesprongen met de melk. Hoe vaker het kind te drinken krijgt, hoe meer melk wordt aangemaakt. Juist het zuigen van de baby aan de borst zorgt ervoor dat er voldoende voeding wordt aangemaakt. Borstvoeding is een natuurlijk proces, waarbij vraag en aanbod elkaar in evenwicht houden. Het leegdrinken van de borst stimuleert de melkproductie. Het vol zijn van de borst, waarbij een gevoel van drukspanning op de borst ontstaat, remt de melkproductie. Als de baby bijvoorbeeld ineens een dag geen honger heeft (bijvoorbeeld na een inenting), drinkt de baby dus weinig die dag. De borsten blijven dan vol zitten, wat de melkklieren remt. De volgende dag heb je dus minder melk. Maar de baby heeft nu wel honger, want die voelt zich weer helemaal goed. De baby huilt veel door de honger. De moeder legt hem daardoor een paar keer extra aan die dag en de borsten worden steeds leeggedronken. Dat de borst leeg is gedronken, werkt weer stimulerend op de melkklieren. De dag daarop heeft de moeder weer volop melk. Het evenwicht is weer hersteld. Vitamine K Als een moeder borstvoeding geeft, moet ze de baby de eerste maanden (al vanaf de eerste week) vitamine K druppels geven. Op het consultatiebureau wordt verteld hoeveel druppeltjes een baby nodig heeft en hoe lang. Het gebruiken van vitamine K naast de borstvoeding blijkt de kans op een hersenbloeding bij baby's te verkleinen. Deze vitamine is namelijk nodig voor een goede stolling van het bloed en baby’s hebben hier nog weinig van. Bij flesvoeding is het gebruik van vitamine K niet nodig.

143

| Na de bevalling

In flesvoeding zit namelijk toegevoegd vitamine K en te veel van deze vitamine kan gevaarlijk zijn. Verzorging bij borstvoeding De weefsels van de borsten werken de eerste dagen zo hard, dat er na drie tot vier dagen vaak stuwing ontstaat. Deze stuwing is meestal na een paar dagen over. Stuwing ontstaat door een overvloed aan melk in de borsten. Het kan helpen om het kind vaak aan te leggen, om de spanning van de borsten te halen. Koude of warme kompressen (natte omslagen), coldpacks of een zak met ijsblokjes op de borsten leggen is vaak ook een oplossing. Andere vrouwen hebben er baat bij om een warme douche te nemen. Het is belangrijk om na de borstvoeding de tepels goed te laten drogen. Wat wel goed is, is om de tepel na iedere borstvoeding even in te smeren met een druppel melk. Dat kan infecties helpen voorkomen. Om de tepels schoon te houden is het voldoende om ze één keer per dag te wassen. Beter geen zeep, alcohol of desinfecterende sprays gebruiken. Deze kunnen de huid uitdrogen en daardoor pijnlijke tepels veroorzaken. Voor de moeder zelf is het heel belangrijk om goed en gezond te eten in de periode dat zij borstvoeding geeft. Net als tijdens de zwangerschap moet ze goed voor zichzelf zorgen, zowel wat voeding als wat rust betreft. Zo nodig moet ze de hulp van anderen inschakelen. Borstvoeding en werken Ook vrouwen die werken doen er goed aan hun kind in ieder geval gedurende het zwangerschapsverlof borstvoeding te geven en daarna zo lang mogelijk gecombineerde voeding (flesvoeding wanneer de moeder afwezig is). Het is ook mogelijk moedermelk af te kolven, zodat de moedermelk per fles gegeven kan worden. De werkgever is verplicht tijd en een plaats te bieden om een kind te voeden of om af te kolven onder werktijd). Flesvoeding De keuze voor borst- of flesvoeding wordt soms al voor en soms tijdens de zwangerschap gemaakt. Vaak wordt dit ook met de verloskundige besproken. Maar het kan ook zijn dat een vrouw wel borstvoeding wil geven, maar het niet kan. Soms lukt het bijvoorbeeld door een borstontsteking niet om verder te gaan met de borstvoeding. Hoewel dat erg jammer is, is flesvoeding toch een aardig alternatief. Uiteraard is flesvoeding wel een duurder alternatief dan de gratis borstvoeding van de moeder. Flesvoeding is wat samenstelling betreft een benadering van de moedermelk uit de borst. Omdat de intimiteit van het geven van de borst niet vergelijkbaar is met het geven van een fles, is het goed zelf intimiteit te creëren. Bij borstvoeding krijgt een baby er vanzelf zijn portie warmte, troost en geborgenheid erbij. Bij flesvoeding is het goed om die warmte, troost en geborgenheid er bewust bij te geven. Geef de flesvoeding daarom ook zoveel mogelijk zelf, met de baby in je armen. Van de andere kant bekeken kan het ook een voordeel van flesvoeding zijn, dat anderen (bijvoorbeeld de vader, familie) de baby ook de fles kunnen geven. Zodat de moeder even rust heeft. Dit kan echter ook wanneer de vrouw zelf melk kolft: dan drinkt de baby ook uit de fles. Bij flesvoeding is het minder makkelijk om het kind te voeden wanneer het daarom vraagt. Het kost namelijk wat meer voorbereiding en de moeder heeft het niet automatisch bij zich. Feit blijft dat moedermelk het meest natuurlijke voedsel is voor een kind. Voeding die zich wat samenstelling betreft automatisch aanpast aan de leeftijd van het kind en aan de hoeveelheden

144

| Na de bevalling

die het kind drinkt. Een gezonde, op tijd geboren baby heeft in het algemeen naast de borstvoeding geen extra voeding of vocht nodig. Voor meer informatie over borstvoeding wordt in hoofdstuk 10 ook verwezen naar de Vereniging Borstvoeding Natuurlijk. Zij hebben onder andere veel informatie in de vorm van brochures. Als een vrouw geen borstvoeding wil of kan geven, worden de borsten direct hoog opgebonden om de melkproductie af te remmen. Ook kan aangeraden worden om een stevige bh te dragen. Soms worden ook tabletjes gegeven om de melkproductie af te remmen. Het stoppen van de melkafscheiding wordt meestal bereikt zonder dat er problemen als borstontsteking ontstaan.

8.4. De kraamperiode Na de bevalling volgt de kraamperiode, die zes weken duurt. In de eerste fase van de kraamperiode is er vaak nog kraamhulp aanwezig. De kraamverzorgster zorgt voor moeder en kind of voor het hele gezin. De kraamperiode is een periode waarin vele veranderingen plaatsvinden in het leven van de vrouw en haar gezin. De ondersteuning van de kraamverzorgster is dan ook heel belangrijk. Het is voor de vrouw belangrijk in de periode na de bevalling gezond en goed te eten. De menstruatiecyclus Na de bevalling vindt er opnieuw een hormonale verandering plaats in het lichaam van de vrouw. De menstruatiecyclus moet weer op gang komen. Dit gebeurt in het algemeen ongeveer zes tot acht weken na de bevalling. Twee weken daarvóór vindt ongemerkt de eerste ovulatie weer plaats. Opnieuw zwanger worden is dus al mogelijk vóór de eerste menstruatie. Het herstel van de cyclus (ovulatie en menstruatie) doet zich bij vrouwen die borstvoeding geven meestal later voor. Soms duurt het zelfs maandenlang. Maar dit is niet altijd zo, dus borstvoeding kan zeker niet als een betrouwbare anticonceptiemethode worden beschouwd! Emotioneel onevenwichtig/ postnatale depressie Na de bevalling hebben veel vrouwen tegengestelde emoties, ook wel de baby blues genoemd. Soms zijn ze heel blij en opgewonden, maar ze kunnen ook zomaar in tranen uitbarsten en zich verdrietig of angstig voelen. Ze zijn uit hun evenwicht. Wat eigenlijk een heel normale reactie is na alle ingrijpende gebeurtenissen als de zwangerschap, de bevalling en de baby. Er zijn een aantal momenten aan te wijzen waarop de meeste vrouwen emotioneel minder sterk zijn na de bevalling. Dat zijn bijvoorbeeld vaak de tweede of derde dag na de bevalling en de periode dat de kraamhulp net weg is. Na een tijdje gaat dat bij de meeste vrouwen vanzelf weer over. Maar niet bij alle vrouwen gaat dat over. Ongeveer 10% van de Nederlandse vrouwen krijgt een 'postnatale depressie'. Postnatale depressie betekent letterlijk 'depressie na de bevalling'. Maar deze depressie kan ook optreden na een miskraam, abortus of het krijgen van een doodgeboren kindje. Er is een groot verschil met de gewone baby blues. Vrouwen met een postnatale depressie kunnen last hebben van de volgende klachten: - zich langere tijd heel verdrietig voelen; - vaak in paniek zijn; - zichzelf een slechte moeder vinden;

145

| Na de bevalling

-

schuldgevoelens hebben; niet meer goed kunnen nadenken of heel veel vergeten; slecht slapen; heel moe zijn; te weinig of juist veel te veel eten; hyperventileren.

Het is moeilijk te zeggen wat de oorzaak is van een postnatale depressie. Er is niet één oorzaak te noemen. De depressie is meestal een reactie op: - de grote psychische belasting, zoals de spanning rond de geboorte, miskraam of abortus; - de lichamelijke veranderingen, zoals hormoonveranderingen: andere werking van de schildklier, vitamine- en mineralenhuishouding, schommelingen in de bloedsuikerspiegel. Ook allerlei andere omstandigheden kunnen van invloed zijn, zoals: o een baby die veel huilt; o uitgeput raken door te weinig rust; o spanningen in huis (bijvoorbeeld met familie); o moeten wennen aan de nieuwe rol van moeder; o werk en kind moeten combineren. Veel vrouwen weten niet dat deze ziekte bestaat en zij denken dat zij de enige zijn die niet altijd blij zijn met hun baby. Ze durven niet tegen anderen te zeggen dat zij zich zo verdrietig voelen. Toch moeten zij hier met anderen over praten en met deze klachten naar de huisarts gaan. Soms kan een behandeling met medicijnen en veel rust helpen. Begrip van de omgeving voor deze ziekte is ook heel belangrijk. Een postnatale depressie heeft tijd nodig om weer te genezen. Vooral als een vrouw er een tijd mee rond heeft gelopen en er niets aan heeft gedaan. Ook kan een pas bevallen vrouw een postnatale psychose krijgen. Dat is een hele ernstige stoornis, die maar bij heel weinig vrouwen voorkomt. Kenmerken van een psychose zijn heel angstig zijn, niet slapen, waanideeën en paranoïde gedachten hebben. Bij een postnatale psychose is opname op een psychiatrische afdeling noodzakelijk. Dan kan de vrouw wel weer genezen. Bij een volgende zwangerschap is er dan grotere kans op herhaling.

8.5. Anticonceptie na de bevalling Ongeveer 6 - 8 weken na de bevalling is een vrouw normaal gesproken weer vruchtbaar. Behalve als zij borstvoeding geeft. Dan duurt het meestal langer voordat de normale menstruatiecyclus weer uit zichzelf is hersteld. Om te voorkomen dat de vrouw direct weer zwanger raakt, zijn er verschillende mogelijkheden. Als de vrouw volledig borstvoeding geeft kan ze na de bevalling kiezen uit de volgende mogelijkheden: De pil. Dit is het meest betrouwbare middel, maar het kan de hoeveelheid borstvoeding beïnvloeden. Als de borstvoeding goed op gang is gekomen zal de melkproductie wel voldoende blijven, als ze met de pil begint. Een ander bezwaar is dat oestrogenen in de moedermelk en bij de baby komen. Vanwege de onduidelijke effecten van oestrogeen op de ontwikkeling van de geslachtsorganen van het kind, worden pilsoorten geadviseerd die alleen progesteron bevatten. Condoom met zaaddodend middel. Dit is iets minder betrouwbaar, maar de borstvoeding wordt er in ieder geval niet door beïnvloed.

146

| Na de bevalling

Een spiraal. Het koper en hormoonspiraaltje (mirena). Na zes weken kan ook worden gekozen voor een spiraaltje. Dit kan voor die tijd nog niet geplaatst worden, omdat de baarmoeder dan nog niet voldoende hersteld is. Als de vrouw geen borstvoeding geeft kan ze direct de pil gebruiken. Na zes weken kan ze ook dan overgaan op het spiraal. Geen gemeenschap hebben: binnen de Islam bijvoorbeeld wordt aanbevolen om de eerste 40 dagen na de bevalling geen gemeenschap te hebben. Het is belangrijk ervoor te zorgen dat de anticonceptie geregeld is voor de eerste geslachtsgemeenschap plaatsvindt.

8.6. Instructies voor voorlichting Naar de inhoud van dit hoofdstuk zal meer of minder aandacht uitgaan bij de deelnemers, afhankelijk van het feit of er ook zwangere vrouwen deelnemen aan de cursus. Als dat het geval is zullen ze vaak benieuwd zijn en vragen hebben. U kunt dan dit hoofdstuk koppelen aan hoofdstuk 7, als die informatie nog niet in de loop van de cursus al behandeld is. Op die manier kunt u er dan één bijeenkomst van maken.

8.6.1 Verzorging en controle van de baby na de bevalling Uitleggen wat er met de baby gebeurt na de bevalling. Hoe het pasgeboren kind normaal gesproken verzorgd wordt en wat er onderzocht wordt. Hang de plaat op en bespreek de volgende punten met de deelnemers. Zorg voor de pasgeborene Doel: De vrouw erop voorbereiden dat de baby direct na de bevalling een tijdje meegenomen kan worden voor verzorging en onderzoek. Uitleggen wat voor soort verzorging en onderzoek plaatsvinden. Vragen: - Wat gebeurt er in Nederland met de baby vlak na de geboorte? - Wat gebeurt er in het land van herkomst met het pasgeboren kind? Te geven informatie: - Wat gebeurt er direct na de geboorte? - Soms wordt met slangetjes slijm uit mondje en neusje gezogen. Vaak huilt de baby dan al snel. - De navelstreng wordt afgebonden en doorgeknipt. Hiermee wordt gewacht tot er geen bloed meer door de navelstreng loopt. Het navelstompje wordt ontsmet en verbonden. Na vijf tot tien dagen valt het er vanzelf af. - De lichamelijke toestand van het kind wordt gecontroleerd (Apgar-score). Dit gebeurt 1 minuut na de geboorte en vervolgens 5 minuten na de geboorte.

147

| Na de bevalling

- De schedelomtrek wordt gemeten (met een centimeterlint). - De lengte van de baby wordt soms bepaald (met een meetlat). Dit wordt echter niet meer altijd gedaan. - Het gewicht van de baby wordt bepaald (met de babyweegschaal). - De baby wordt vaak gewassen. Het smeer dat bij de geboorte op de huid zit is goed voor de huid en wordt er dan ook niet allemaal afgewassen. - De baby krijgt vitamine K-druppels. Deze druppels krijgt het direct na de geboorte. Ook daarna moet het deze druppels krijgen, als de moeder borstvoeding geeft (in flesvoeding zit het al). - De ogen worden zo nodig schoongemaakt door ze te druppelen. - De baby wordt aangekleed of anderszins bedekt om warm te blijven. - Als het kind bij de moeder gelegd wordt, kan het direct aan de borst gelegd worden. - De lichamelijke toestand van het kind wordt gecontroleerd (Apgar-score). Dit gebeurt 1 minuut na de geboorte en vervolgens 5 minuten na de geboorte. - De schedelomtrek wordt gemeten (met een centimeterlint). - De lengte van de baby wordt soms bepaald (met een meetlat). Dit wordt echter niet meer altijd gedaan. - Het gewicht van de baby wordt bepaald (met de babyweegschaal). - De temperatuur van de baby wordt gemeten. Dat is van belang om te kijken of het kind zelf op temperatuur kan blijven en om een eventuele infectie te ontdekken. - De baby wordt soms gewassen. Het smeer dat bij de geboorte op de huid zit is goed voor de huid en wordt er dan ook niet allemaal afgewassen. - De baby krijgt vitamine K-druppels. Deze druppels krijgt het direct na de geboorte. Ook daarna (na een week) moet het deze druppels krijgen, als de moeder borstvoeding geeft (in flesvoeding zit het al). - De baby wordt aangekleed of op een andere manier bedekt om warm te blijven. - Als het kind bij de moeder gelegd wordt, kan het direct aan de borst gelegd worden. Opmerking Bij de baby wordt later nog gecontroleerd of het navelstompje niet bloedt en er wordt gelet op de algehele toestand van de baby.

8.6.2 Controles bij de moeder na de bevalling Doel: Informatie geven over waar de verloskundige en de kraamzorg de moeder op controleren na de bevalling en waar de moeder zelf op kan letten. Vragen: Waarop wordt bij de moeder gelet na de bevalling? Waar moet de moeder zelf op letten na de bevalling? Waarom is het zo belangrijk deze punten in de gaten te houden?

148

| Na de bevalling

Te geven informatie: Ook de moeder wordt na de bevalling de eerste uren nog regelmatig gecontroleerd. Zij heeft tijdens het baren veel vocht, warmte en energie verloren. De volgende punten zijn van belang om in de gaten te houden: - De baarmoeder; gecontroleerd wordt of de baarmoeder goed hard (en kleiner) geworden is. - Bloedverlies/ afscheiding; er wordt gekeken of de moeder niet te veel vloeit (bloedt). - Temperatuur; de kraamhulp neemt in de dagen na de bevalling steeds de temperatuur van de vrouw op. Dit doet ze om een eventuele infectie van de baarmoeder of in de borst vroeg te kunnen signaleren. - Urineren/ ontlasting; het is belangrijk dat de kraamvrouw na de bevalling weer naar het toilet kan. De kraamhulp zal dit in de gaten houden. Opmerkingen: Vertel de deelnemers dat na de bevalling een formulier ingevuld wordt, met daarop allerlei informatie over de bevalling, de toestand van de moeder en die van de baby. Dit formulier moet goed bewaard worden. Bepaalde gegevens kunnen van belang zijn voor de kraamverzorgster of de consultatiebureauarts. Daarnaast is er vaak nog een zorgplan, dat door de Kraamzorg ingevuld wordt tijdens de kraamperiode. Het is na de bevalling van belang om na het plassen en het hebben van ontlasting goed na te spoelen (met lauw water). Dit heeft weer te maken met extra hygiëne, vanwege infectiegevaar. De verloskundige komt in de eerste week na de bevalling nog enkele keren kijken bij moeder en kind. Zes weken na de bevalling vindt er nog een nacontrole plaats bij de verloskundige.

149

| Na de bevalling

8.6.3 Borstvoeding en flesvoeding

Plaat 32 Borstvoeding Doel: Duidelijk maken dat borstvoeding zeer waardevol is. De deelnemers kennis geven over (het geven van) borstvoeding. Discussievragen: Laat de vragen maar uit de groep komen in plaats van vragen te stellen. Te geven informatie: Moedermelk is de meest natuurlijke voeding voor de baby. Zelfs als de baby in de couveuse ligt of als de moeder weer gaat werken is moedermelk het meest geschikt. De moeder kan dan de melk afkolven. (Voor regelingen over afkolven onder werktijd, zie hoofdstuk 9). Soms twijfelen moeders aan hun eigen voeding. Het is goed te weten dat de borstvoeding de eerste twee dagen dik, witgeel is en dat daarna dunner en wateriger wordt. Dat komt doordat er in de eerste voeding veel eiwitten en antistoffen zitten, waardoor de baby weerstand opbouwt. Het geven van borstvoeding is niet iets wat altijd automatisch verloopt. De eerste dagen moeten moeder en kind vaak nog oefenen. Het belangrijkste is de manier waarop de baby aan de borst gelegd wordt. De kraamhulp geeft hierbij aanwijzingen en helpt waar nodig. Bij de ene vrouw

150

| Na de bevalling

duurt het langer voordat er voldoende melk is dan bij de andere. Maar zuinig omspringen met melk hoeft niemand te doen. Hoe vaker het kind namelijk aan de borst wordt gelegd, hoe meer melk de borst gaat produceren. En dat werkt ook andersom (hoe minder de baby wordt aangelegd, hoe minder melk er wordt aangemaakt).

Illustratie 20 Borstvoeding Na een aantal dagen ontstaat er bij de meeste vrouwen stuwing. Dat komt doordat er te veel melk in de borsten zit. Na een paar dagen is de stuwing meestal over. Het kan helpen om het kind veel te laten drinken, koude of warme kompressen of een zak met ijsblokjes op de borsten te leggen. Zo wordt de druk van de borsten gehaald. Ook een warme douche kan helpen. Na de borstvoeding moet de moeder de tepels goed laten drogen. Eén keer per dag de tepels wassen met alleen lauw water is genoeg om ze schoon te houden. De moeder moet goed en gezond eten en voldoende rusten in de periode dat zij borstvoeding geeft. Opmerking: Het is goed om de vrouwen aan te moedigen om borstvoeding te geven. Borstvoeding is voor het kind echt het beste. Er zijn folders over borstvoeding voor allochtone vrouwen ontwikkeld door de Stichting Zorg voor Borstvoeding en het NIGZ (zie hoofdstuk 10). Flesvoeding Doel: De deelnemers bekend maken met het alternatief voor borstvoeding: flesvoeding. Vragen: - Wie maakt de keuze voor borst- of flesvoeding? - Waarom wordt gekozen voor flesvoeding? - Wat doe je als het geven van borstvoeding niet lukt? Te geven informatie: Sommige vrouwen kiezen al tijdens de zwangerschap voor flesvoeding. Dat kan ook met de verloskundige besproken worden. Maar het kan ook zijn dat een vrouw wel borstvoeding wil

151

| Na de bevalling

geven, maar het niet kan. Hoewel dat erg jammer is, is flesvoeding toch een aardig alternatief. Flesvoeding is wel een duurder alternatief dan de gratis borstvoeding van de moeder en het is ook minder praktisch bij het voeden (niet altijd ‘bij de hand’ en altijd voorbereiding nodig). Flesvoeding lijkt op moedermelk. Maar borstvoeding zorgt automatisch voor meer intimiteit. Geef flesvoeding daarom ook zoveel mogelijk zelf, met de baby in je armen en maak er zelf wat intiems van. Natuurlijk is het wel af en toe makkelijk dat ook de vader of een familielid de fles kan geven. Zo heeft de moeder even rust. Dit kan ook wanneer de vrouw zelf melk kolft: dan drinkt de baby moedermelk uit de fles. Opmerking: Als een vrouw geen borstvoeding wil of kan geven, worden de borsten direct hoog opgebonden om de melkproductie af te remmen. Soms worden ook tabletjes gegeven. Leg duidelijk uit dat flesvoeding wat anders is als melkpoeder. Specifieke problemen bij het klaarmaken van flesvoeding zijn: verkeerde dosering, te dik/dun, te veel/weinig, te vaak/niet genoeg, verhoogde kans op voedingsstoornissen bij het kind.

8.6.4 De kraamperiode Vertel de deelnemers dat na de bevalling de kraamperiode volgt, die zes weken duurt. Zeker de eerste dagen tot weken is er vaak nog kraamhulp aanwezig. Zo wordt het gezin geholpen en ondersteund in deze tijd vol veranderingen. Maar ook na die tijd zijn er in de eerste zes weken na de bevalling een aantal dingen waar de pas bevallen vrouw rekening mee moet houden. Emotioneel onevenwichtig/ postnatale depressie Doel: Informatie geven over gebruikelijke emotionele onevenwichtigheid na de bevalling. Aangeven dat sommige vrouwen ook echt een postnatale depressie kunnen krijgen. Vragen: - Kent u iemand die na de bevalling wel eens verdrietig was? - Hoe voelde u zich de eerste weken na de bevalling? - Hebben jullie wel eens gehoord van een postnatale depressie? Te geven informatie: Na de bevalling hebben veel vrouwen last van wisselende emoties (‘baby blues’). Soms zijn ze heel blij en opgewonden, maar ze kunnen ook zomaar in tranen uitbarsten en zich verdrietig of angstig voelen. Ze zijn uit hun evenwicht. Dat is een normale reactie na de zwangerschap en de bevalling. Veel vrouwen zijn de tweede of derde dag na de bevalling niet zo sterk, evenals de periode dat de kraamhulp net weg is. Na een tijdje gaat dat bij de meeste vrouwen weer over. Maar niet bij alle vrouwen gaat dat over. Sommige vrouwen krijgen een 'postnatale depressie'. Postnatale depressie betekent letterlijk 'depressie na de geboorte'. Dat kan ook optreden na een miskraam, abortus of als het kindje dood geboren is. Er is een groot verschil met de gewone ‘baby blues’.

152

| Na de bevalling

Vrouwen met een postnatale depressie kunnen last hebben van klachten als: - langere tijd heel verdrietig zijn; - in paniek zijn; - zichzelf een slechte moeder vinden; - slecht slapen; - heel moe zijn; - te weinig of juist veel te veel eten; - hyperventileren. Het is moeilijk te zeggen wat de oorzaak is van een postnatale depressie. Er is niet één oorzaak te noemen. De depressie is meestal een reactie op de grote psychische belasting, zoals de spanning rond de bevalling. Maar ook de lichamelijke veranderingen en allerlei andere omstandigheden kunnen van invloed zijn, zoals: - een baby die veel huilt; - uitgeput raken door te weinig rust; - spanningen in huis (bijvoorbeeld met familie); - moeten wennen aan de nieuwe rol van moeder; - werk en kind moeten combineren. Opmerking Deze ziekte is niet zo bekend en wordt daardoor vaak ook niet begrepen door de vrouw en haar omgeving. Vertel de vrouwen dat het goed is hier met anderen over te praten en met deze klachten naar de huisarts gaan. Een behandeling met medicijnen en veel rust kan helpen. Begrip van de omgeving voor deze ziekte is ook heel belangrijk. De menstruatiecyclus en anticonceptie na de bevalling Doel: - De deelnemers weten wanneer de menstruatiecyclus na de bevalling weer op gang komt. - De deelnemers weten wanneer zij weer anticonceptie moeten gebruiken na de bevalling en welke anticonceptiemiddelen geschikt zijn. Vragen: - Hoe lang na de bevalling komt de eerste menstruatie? - Hoe lang na de bevalling kun je weer geslachtsgemeenschap hebben? - Wanneer ben je weer vruchtbaar na de bevalling? - Wanneer kun je het beste met anticonceptie beginnen na de bevalling? Te geven informatie: De menstruatiecyclus komt meestal ongeveer zes tot acht weken na de bevalling weer op gang. Maar al daarvóór komt er weer een eitje vrij uit de eierstok. Dat betekent dat je dus al voor de eerste menstruatie weer zwanger kunt raken (dus al binnen 4-6 weken). Bij vrouwen die borstvoeding geven kan het langer duren voor er weer een eitje vrij komt en ze weer gaan menstrueren. Soms wel maanden. Maar dit is niet altijd zo, dus als je borstvoeding geeft, wil dat niet

153

| Na de bevalling

zeggen dat je niet zwanger kunt raken. Om te voorkomen dat de vrouw direct weer zwanger raakt, zijn er verschillende mogelijkheden, afhankelijk van of de vrouw borstvoeding geeft. De pil is het meest betrouwbaar, maar het kan de hoeveelheid borstvoeding beïnvloeden. Daarnaast wordt terughoudendheid met oestrogeen bevattende pillen geadviseerd. Als de vrouw geen borstvoeding geeft, kan ze zonder bezwaar direct de pil gebruiken. Een condoom met zaaddodend middel; dit is iets minder betrouwbaar, maar de borstvoeding wordt er in ieder geval niet door beïnvloed. Een spiraaltje kan pas na zes weken geplaatst worden. Voor die tijd nog niet, omdat de baarmoeder dan nog niet voldoende hersteld is. Opmerkingen: Uiteraard is het het meest veilig om geen gemeenschap hebben. Binnen de Islam bijvoorbeeld wordt aanbevolen om de eerste 40 dagen na de bevalling geen gemeenschap te hebben. Dit voorbeeld kunt u tijdens de voorlichting aanhalen. In welke periode de eerste geslachtsgemeenschap na de bevalling ook plaatsvindt, benadruk dat altijd de anticonceptie geregeld moet worden voor de geslachtsgemeenschap.

154

| Kraamzorg en verzekerd zijn

9

Kraamzorg en verzekerd zijn

9.1. Kraamzorg Als een vrouw in verwachting is en hulp wil hebben bij de bevalling thuis of na de bevalling, dan kan zij kiezen voor kraamzorg. Als een vrouw kraamzorg wil, dan is het van belang dat zij dit op tijd regelt. Een vrouw kan dit doen voordat ze drie maanden zwanger is, omdat er dan nog genoeg tijd is om alles te regelen. Voordat een vrouw kraamzorg gaat regelen, is het belangrijk dat zij bij haar zorgverzekeraar navraagt bij welke kraamcentra zij zich kan inschrijven en welke zorg vergoed wordt. Zo is voor de vrouw duidelijk welke voorwaarden er zijn. Bij welke zorgverzekeraar de vrouw verzekerd is, bepaalt of zij kan kiezen uit allerlei kraamcentra bij haar in de buurt of dat zij kan kiezen uit kraamcentra met wie haar zorgverzekering een contract heeft. Als de vrouw zich heeft ingeschreven bij een kraamcentrum, heeft het kraamcentrum rond de zevende maand van de zwangerschap een (telefonische) afspraak met de zwangere. Dit gesprek gaat over onderwerpen zoals de bevalling, voeding van de baby en thuissituatie. Op grond van dit gesprek maakt het kraamcentrum met de zwangere vrouw afspraken over de zorg. Wat doet een kraamverzorgende? Zij biedt hulp tijdens en na de bevalling. Zij assisteert de verloskundige bij de bevalling. En zij helpt bij de zorg voor moeder en baby na de bevalling. De kraamverzorgende neemt in de eerste dagen na de geboorte de verzorging van de baby op zich, zodat de moeder zich kan herstellen. De kraamverzorgende leert de moeder en vader om het kind te verzorgen. Zij leert de ouders hoe de baby op de veiligste manier slaapt (zie hieronder voorkomen wiegendood)en hoe ze om moeten gaan met signalen van hun baby. Soms doet de kraamverzorgende ook huishoudelijk werk. Zij heeft ook contact met de verloskundige of huisarts na de bevalling. Op wat voor manier de kraamzorg wordt ingedeeld kun je in overleg met de kraamverzorgende vaststellen. Ook speciale wensen op gebied van bijvoorbeeld rituelen voor moeder en kind kunnen met de kraamverzorgende worden besproken. Bijvoorbeeld als men een kind op de Ghanese manier wil baden of als Surinaamse vrouwen graag in een kruidenbad willen. Men is vaak bang dat Nederlandse kraamverzorgenden dit gek zullen vinden of niet zullen begrijpen. Toch is het belangrijk deze wens te overleggen. De kraamverzorgende dient hiervan op de hoogte te zijn. Voorkomen wiegendood De risicofactoren voor wiegendood zijn: op de buik slapen, gebruik van dekbed en kussen, baby bij de ouders in bed laten slapen, roken bij de baby en geen borstvoeding geven. Het is belangrijk dat de baby op de rug wordt gelegd bij het slapen waarbij de ouders het hoofdje afwisselend naar links en naar rechts draaien. De baby kan het beste niet te warm liggen. Adviseer het gebruik een dekentje en lakentje dat rondom is ingestopt of een trappelzak (geen dekbed). Bij het opmaken van het bedje is het belangrijk dat de baby met de voetjes bijna tegen het voeteneind ligt. Gebruik geen zacht matras, geen kussens en hoofdbeschermer in het bedje. Het bedje mag niet afgesloten zijn en er moet een bepaalde afstand tussen de spijlen zijn.

155


Het is belangrijk om bij de baby in de buurt te blijven als het slaapt. Het wordt aangeraden om de baby het eerste half jaar bij de ouders op de kamer te laten slapen. Het advies is om de baby niet in bed bij de ouders te laten slapen. Ouders moeten niet roken in de kamer waar de baby slaapt. Het is belangrijk om drie maanden borstvoeding te geven.

9.2. De kosten rondom zwangerschap en bevalling In deze map is ervan uitgegaan dat de meeste allochtonen zijn verzekerd volgens de basisverzekering. Voor hen worden de kosten van verloskundige zorg in principe volgens de basisverzekering vergoed. Maar het is van belang dat de vrouw zelf bij haar zorgverzekeraar navraagt welke verloskundige zorg precies vergoed wordt. Het is ook belangrijk dat zij weet of kosten vergoed worden wanneer het medisch noodzakelijk is dat de bevalling en het kraambed, op medische indicatie in het ziekenhuis plaatsvinden. Haar zorgverzekeraar kan haar dat vertellen. De kosten van kraamhulp Het aantal uur kraamzorg dat een vrouw krijgt, bepaalt het kraamcentrum samen met de vrouw. Het aantal uur waarop de vrouw recht heeft, is afhankelijk van de medische situatie van de vrouw en haar gezinssituatie. Vrouwen zijn verzekerd voor kraamzorg via de basisverzekering. Kraamzorg wordt in principe vergoed door de verzekeraar. Er is wel een eigen bijdrage voor de kraamzorg. Als de vrouw contact opneemt met haar zorgverzekeraar over kraamzorg, dan kan de zorgverzekeraar haar vertellen op hoeveel uur zij recht heeft, welke kosten vergoed zullen worden en welke niet. De kosten van een abortus Als een vrouw een verblijfsvergunning heeft, hoeft zij voor de kosten van een abortus niet te betalen. Zij kan voor een abortus contact opnemen met haar huisarts. Ziektekosten in het buitenland Als een vrouw in het buitenland wil bevallen, kan zij het beste contact opnemen met haar zorgverzekeraar of reisverzekeraar. De medewerkers van haar verzekeraar kunnen haar vertellen of en welke ziektekosten vergoed.

9.3. Sociale verzekeringen en regelingen Zwangerschaps- en bevallingsuitkering Een werkneemster heeft tijdens een zwangerschap en na de bevalling gedurende 16 weken (de periode van zwangerschaps- en bevallingsverlof) recht op een uitkering volgens de ziektewet. Zij werkt in deze uitkeringsperiode niet. De uitkering bedraagt honderd procent van het dagloon. Er is een maximum aan de hoogte van deze uitkering. De vrouw vraagt zwangerschaps- en bevallingsverlof minimaal drie weken voordat het verlof in gaat bij haar werkgever aan. Bij de werkgever levert zij ook een verklaring van de verloskundige af met de vermoedelijke datum van de bevalling. De zwangerschapsuitkering gaat zes tot vier weken vóór deze datum in; de vrouw kan zelf kiezen wanneer zij met verlof gaat.

156


Als de vrouw na 10 tot 12 weken nog niet kan werken als gevolg van de bevalling, heeft zij maximaal twee jaar recht op een ziekteuitkering ter hoogte van haar salaris. Er is wel een maximum aan de hoogte van deze uitkering. Voor de vader geldt dat hij na de geboorte van zijn kind meestal twee werkdagen verlof heeft. Vaak zal de werkgever het loon doorbetalen tijdens dit verlof. Hoe de regelingen precies zijn, kan de vader nakijken in zijn CAO. Werkloos tijdens zwangerschap Als het contact van een vrouw afloopt tijdens de zwangerschap, dan kan zij recht hebben op een WW uitkering. Dit kan via het UWV. Als de vrouw hierbij aangeeft dat ze zwanger is en een zwangerschapsverklaring afgeeft, dan kan zij recht hebben op een zwangerschapsuitkering. Deze kan de vrouw zes weken voor en tien weken na de bevalling krijgen. Het kan zijn dat een vrouw eerder wil ophouden met werken dan zes weken voor de vermoedelijke bevallingsdatum. Wanneer een werkneemster binnen tien weken voor de vermoedelijke bevallingsdatum haar baan opzegt, heeft zij recht op een zwangerschaps- en bevallingsuitkering. Ze heeft daar dan recht op vanaf zes weken voor de bevalling tot tien weken na de bevalling (niet flexibel in te delen). Zelfstandige Als de vrouw als zelfstandige werkt, dan heeft zij vanaf juli 2008 (nieuwe regeling) recht op 16 weken zwangerschaps- en bevallingsverlof. De uitkeringshoogte is afhankelijk zijn van haar inkomen van het voorgaande jaar en is maximaal het wettelijke minimumloon. Recht op een arbeidsplaats Een zwangere vrouw behoudt wettelijk het recht op haar arbeidsplaats. Zwangerschap mag dus in principe géén ontslagreden zijn. In uitzonderingsgevallen kan een werkgever wel een zwangere vrouw ontstaan, omdat het bedrijf bijvoorbeeld failliet is. Men moet nooit ontslag nemen voordat alle gevolgen daarvan tegen elkaar zijn afgewogen. Iemand van het arbeidsbureau, van de vakbond of van een rechtswinkel kan daarbij helpen. Aangifte van de geboorte van een kind De vader moet de geboorte van zijn kind binnen drie dagen melden bij het gemeentehuis. Hij moet zijn paspoort en het trouwboekje meenemen. De geboorte moet bovendien worden gemeld bij de werkgever(s), bij de ziektekostenverzekeraar en bij het consulaat. Ouderschapsverlof Er is een wettelijke regeling voor ouderschapsverlof in Nederland. Deze regeling geldt zowel voor moeders als voor vaders. Voorwaarde is wel dat hij/ zij minstens een jaar bij de werkgever in dienst is. Werknemers met een kind tot acht jaar kunnen via deze ouderschapregeling onbetaald verlof opnemen. Het standaardverlof is de helft van het normaal aantal uren dat per week gewerkt wordt, gedurende een periode van zes maanden. Maar dat verlof kan ook anders ingevuld worden. Bijvoorbeeld drie maanden volledig onbetaald verlof of gedurende een langere periode een dag per week. Dit kan overlegd worden met de werkgever. Een en ander is ook nog afhankelijk van de CAO. Het is goed dit soort regelingen bij de werkgever na te gaan.

157


Regelingen met een werkgever Vrouwen die na de bevalling willen blijven werken, kunnen het beste zo snel mogelijk overleggen met de werkgever over allerlei regelingen. Bijvoorbeeld over kinderopvang. Maar ook over de mogelijkheid om onder werktijd de baby te voeden of te kolven. De werkgever moet hiervoor een geschikte ruimte beschikbaar stellen en de vrouw mag onder werktijd kolven of haar kind voeden. Het kan zijn dat een vrouw na de bevalling minder uren wil gaan werken. Ook in dat geval moet de vrouw dat zo snel mogelijk (tijdens de zwangerschap) met de werkgever overleggen. Aangezien er vaak veranderingen zijn in de gezondheidszorg en bij verzekeringen, raden wij aan voordat u de voorlichting geeft u op de hoogte te stellen van de nieuwste ontwikkelingen op dit gebied. In hoofdstuk 10 staat waar recente informatie te vinden is.

9.4. Instructies voor voorlichting De informatie in dit hoofdstuk is bestemd voor de voorlichter. Het is belangrijk dat de voorlichtster op de hoogte is van allerlei mogelijkheden en sociale regelingen rondom de zwangerschap en de bevalling. Het is ook de bedoeling dat ze deze informatie aan de deelnemers over kan dragen, maar hoeveel informatie ze op dit gebied geeft hangt af van de deelnemers. Er is in dit hoofdstuk ook geen speciale paragraaf opgenomen met instructies voor de voorlichtster. Ook hier geldt weer dat in een groep deelnemers die zelf zwanger zijn de behoefte aan informatie groter zal zijn. De gegevens die in deze paragraaf gegeven worden kunnen namelijk in de loop van de tijd veranderen, door bijvoorbeeld nieuwe wetten of andere voorzieningen. Bij het geven van dit soort informatie is het van belang met name te kijken naar de (grote) verschillen die er vaak zijn met het land van herkomst. Regelingen, verzekeringen en vergoedingen kunnen aan bod komen. Probeer in te schatten wat bij de vrouwen al bekend is en verwijs ze waar nodig naar de betreffende instantie. Stimuleer ze om over dit onderwerp vragen te stellen en probeer aan de hand van bovengenoemde informatie zo begrijpelijk mogelijk uit te leggen wat de mogelijkheden zijn in Nederland. Vraag ook naar eerder opgedane ervaringen van de deelnemers. Hieronder staat een voorbeeld van hoe het zwangerschapsverlof ter sprake kan worden gebracht. Controleer van tevoren of er deelnemers zijn die werken en voor deze vorm van verlof in aanmerking komen. Ga aan de hand hiervan dieper of minder diep in op dit onderwerp. Vertel de deelnemers bijvoorbeeld dat het correct is de werkgever op tijd in te lichten over wanneer je zwangerschapsverlof gaat opnemen. Om daar officieel afspraken over te maken heb je een zwangerschapsverklaring van de verloskundige nodig. Die krijg je tijdens een van de controlebezoekjes. Je kunt daar zelf ook om vragen. Als u het hier over heeft met de deelnemers, vertel dan ook dat het zwangerschapsverlof 6 tot 4 weken vóór de uitgerekende datum ingaat. Geef aan dat het verstandig is vooral niet door te werken tot na 36 weken zwangerschap. Eventueel kunt u de deelnemers vertellen dat een vrouw in Nederland tijdens de zwangerschap niet ontslagen mag worden, zodat ze weten wat hier hun rechten zijn.

158

| Aanvullend materiaal en adressen

10 Aanvullend materiaal en adressen In paragraaf 10.1 volgt een lijst van aanvullend materiaal, dat te gebruiken is bij voorlichting over de verschillende onderwerpen die in deze map behandeld zijn. Bij het materiaal zijn zoveel mogelijk de bestelcodes en prijzen vermeld. Het is mogelijk dat prijzen en/ of bestelcodes veranderen in de loop der tijd. Tevens is bij het materiaal vermeld of het te verkrijgen is bij het Nationaal Instituut voor Gezondheidsbevordering en Ziektepreventie (NIGZ) en/ of bij andere organisaties. Het NIGZ staat niet in voor het al dan niet leverbaar zijn van het genoemde materiaal. De adressen van de organisaties waarvan materiaal vermeld wordt, zijn te vinden in paragraaf 10.4 'Adressen'. Paragraaf 10.2 bevat informatie over Voorlichters Eigen Taal en Cultuur (Vetc’ers) en 10.3 informatie over Tolkencentra.

10.1.

Aanvullend materiaal

NIGZ Het NIGZ heeft naast de voorlichtingsmap 'Zwangerschap en bevalling' nog meer materialen ontwikkeld die geschikt zijn voor het geven van voorlichting aan allochtonen. In de tekst van deze handleiding is ook enkele keren naar een aantal van deze materialen verwezen. In het bijzonder de Vetc’ers hebben geleerd gebruik te maken van de voorlichtingsmappen, maar deze kunnen ook door andere voorlichters gebruikt worden om voorlichting te geven aan allochtonen. De materialen zijn te bestellen bij het NIGZ. - Map Begrijp je lichaam (inclusief handleiding + deelnemersboekje). NIGZ-bestelcode: 035520. Prijs: € 95,20. - Losse handleiding Begrijp je lichaam. NIGZ-bestelcode: 035521. Prijs: € 10,30. - Deelnemersboekje 1 Ademhaling, spijsvertering en bloedsomloop (Turks/ Arabisch/ Nederlands). NIGZ-bestelcode: 035522. Prijs: € 1,30. - Deelnemersboekje 2 Skelet, spieren en zenuwstelsel (Turks/ Arabisch/ Nederlands). NIGZbestelcode: 035523. Prijs: € 1,10. - Deelnemersboekje 1 en 2 zijn samengevoegd en in verschillende talen verkrijgbaar. - NIGZ-bestelcodes: Servo-Bosnisch-Kroatisch SA96126, Somalisch SA96127, Farsi SA96128, Iraaks-Koerdisch SA96129, Frans SA96130, Engels SA96131. Prijs: € 1,30 (per taalversie). - Map Vrouwenklachten (inclusief handleiding + deelneemstersboekje). NIGZ-bestelcode: 815550. Prijs: € 56,75. - Losse handleiding Vrouwenklachten. NIGZ-bestelcode: 815551. Prijs: € 7,50. - Deelneemstersboekje 1 Goedaardige en kwaadaardige gezwellen (Turks/ Marokkaans/ Nederlands). NIGZ-bestelcode: 815552. Prijs: € 1,10. - Deelneemstersboekje 2 Infecties, verzakking, overgang (Turks/ Marokkaans/ Nederlands). NIGZ-bestelcode: 815553. Prijs: € 0,55.

159


Informatie over de hiv-test en zwangerschap. Folder uit 1999 herdruk 2002, uitgegeven door het NIGZ en gratis te bestellen via Soa Aids Nederland. Verkrijgbaar in de talen (+ bestelcodes) Frans/Nederlands (X56), Engels/Nederlands (X55), Spaans/Nederlands (X54), Turks/Nederlands (X058), Portugees/Nederlands (X53), Arabisch/Nederlands (X52), Farsi/Nederlands (X057), Somalisch/Nederlands (X51).Administratie- en portokosten worden wel in rekening gebracht (set van 1 exemplaar van elke taalversie): X050). Map Het beste voor uw kind Adviezen over de eerste levensbehoeften in beeld en tekst. Deze losbladige map bevat naast gedrukte informatie ook een handleiding, poster en CD-rom. Het geeft informatie over belangrijke zaken voor kinderen, ondermeer over hun eerste levensbehoeften. Thema's zijn uitgewerkt in een reeks van afbeeldingen, variërend in aantal. De hoeveelheid informatie is beperkt en past goed bij de praktijk van de consultatiebureaus. Doelgroep zijn ouders van niet-Nederlands herkomst die of onvoldoende Nederlands spreken of behoefte hebben aan visuele informatie én Nederlandse ouders die een extra ondersteuning kunnen gebruiken. Het beeldmateriaal is bedoeld als hulp bij de uitleg en nodigt ouders uit om vragen te stellen. Prijs: € 50.00 — Bestelnummer SA031095 Auteur(s): Z-org, afd. Jeugd Z-org: Bunnik, 2005 ordner, folio, 2-8 inlegpagina's, poster, handleiding, CD-Rom Zakboekje communicatie hulpverlening allochtonen; Wereldwijde gebruiken: over nietwesterse gebruiken rondom zwangerschap en geboorte in Nederland Prijs: € 6.95 (prijs incl. verzendkosten). Boekje ook verkrijgbaar in boekhandel. Voor korting bij 10 ex. of meer: neem direct contact op met [email protected]) — Bestelnummer SA01738 — ISBN 90-6928-237-2 Wandplaat Gezond blijven, beter worden. Een wandplaat (in kleur) waarmee in groepen kan worden gepraat over wat je zelf kunt doen om gezond te blijven of om weer beter te worden als je ziek bent. Zo kan een verband worden gelegd tussen gezonde voeding, het houden van een dieet, gebruik van medicijnen om ziekten te voorkomen of te bestrijden, beweging en goede houding, fysiotherapie en evenwicht tussen spanning en ontspanning. NIGZ-bestelcode: B035531. Prijs: € 10,30 (inclusief handleiding). Ander voorlichtingsmateriaal Folder Zwanger worden? Begin met ZwangerWijzer! Een folder van het Erfocentrum over het belang van een goede voorbereiding van de zwangerschap en de website www.ZwangerWijzer.nl. Er is ook een bijbehorende poster beschikbaar. Te bestellen bij het Erfocentrum. Website www.ZwangerWijzer.nl Een website van het Erfocentrum waarop men met behulp van een vragenlijst over gezondheid en zwangerschap zelf de zwangerschap kan voorbereiden

160


Folder Zwanger worden? Slik eerst foliumzuur! Een folder van het Erfocentrum over foliumzuur bij kinderwens. Verkrijgbaar in het Nederlands, Engels, Turks, Arabisch, Surinaams, Papiamento en Chinees. Er is ook een poster beschikbaar. Te bestellen op www.slikeerstfoliumzuur.nl. Een multiculturele website van het Erfocentrum met uitgebreide informatie over het wat, waarom en hoe van foliumzuur bij kinderwens Website www.slikeerstfoliumzuur.nl Een multiculturele website van het Erfocentrum met alle informatie en vragen over het gebruik van foliumzuur. Brochure Prenatale screening op downsyndroom en open ruggetje. Een brochure van het Erfocentrum met algemene informatie over prenatale screening en het maken van een keuze om wel of niet gebruik te maken van dit onderzoek. Bij deze folder zijn informatiebladen beschikbaar met uitgebreide informatie over: - De combinatietest - 88De 20-weken echo - De tripeltest - Downsyndroom - Open ruggetje en open schedel Al deze materialen kunnen gedownload worden op www.prenatalescreening.nl. Spiekboekje Hielprikscreening Boekje in zakformaat met informatie over de aandoeningen die gesreend worden bij de hielprik. Uitgave RIVM. Het boekje is te bestellen via www.rivm.nl/hielprik. Informatiebladen hielprik RIVM heeft ook informatie in divere talen over de hielprik. Deze zijn te downloaden op www.rivm.nl/hielprik. Website hielprik Op www.rivm.nl/hielprik is informatie te vinden over de hielprik. Boek Zwanger worden, handboek voor kinderwensers en twijfelaars Boek geschreven door verloskundige Mariel Croon. Verschenen bij uitgeverij Thoeris, Amsterdam 2004. In dit boek komen alle aspecten van zwanger worden aan bod: de beslissing om wel of niet aan kinderen te beginnen, hoe verhoog je de kans op een gezonde baby, en overige praktische vragen over het zwanger worden. Ook wordt ingegaan op de mogelijkheid dat het niet vanzelf lukt om zwanger te worden: welke vragen komen dan aan bod, en wat zijn de mogelijkheden om alsnog zwanger te worden? Het Babyboom ZwangerZapboek Boek geschreven door verloskundige Mariel Croon. Verschenen bij uitgeverij Thoeris en te besetllen bij NCRV €24,95. Kijk op www.zwangerzap.nl Het is hét complete handboek over vruchtbaarheid, zwanger worden, zwanger zijn, bevallen, de kraamtijden de borstvoeding. Over lifestyle, voeding, erfelijkheid, prenatale diagnostiek en de baby van week tot week. Over methoden om de weeënte versterken, pijnbestrijding tijdens de

161


bevalling en de voors en tegens van een keizersnede. Het beantwoordt álle vragen rond zwangerschap en geboorte. Je zapt snel naar je vraag en krijgt een helder antwoord. Website www.prenatalescreening.nl Een website van het Erfocentrum met uitgebreide informatie over prenatale screening en de eventuele vervolgonderzoeken. Op deze site staat ook een keuzehulp die mensen kan helpen bij de beslissing om wel of geen gebruik te maken van de onderzoeken. Als het maar gezond is. Boek geschreven door Hellen Kooijman. Kosmos-Z&K Uitgevers, Utrecht, 2004. Boek over de dilemma’s waarmee ouders geconfronteerd worden als ze hun ongeboren kind laten onderzoeken op (erfelijke) aandoeningen. Brochure Sikkelcelziekte. Brochure Over symptomen en behandeling, erfelijkheid, preventie en zwangerschap van sikkelcelziekte. Een folder van Stichting OSCAR Nederland, multi-etnische patiëntenorganisatie. Te bestellen via www.oscarnederland.nl. Brochure Thalassemie. Brochure over symptomen en behandeling, erfelijkheid, preventie en zwangerschap van thalassemie. Een folder van Stichting OSCAR Nederland, multi-etnische patiëntenorganisatie. Te bestellen via www.oscarnederland.nl. Website www.oscarnederland.nl Website van Stichting OSCAR Nederland, multi-etnische patiëntenorganisatie. Informatie over sikkelcelziekte en thalassemie. Op deze site is ook een folder te vinden over dragerschap van erfelijke bloedarmoede. Deze kan in een groot aantal talen gedownload worden. DVD met handleiding: Oscar leeft met sikkelcel. Voorlichtingspakket van Stichting OSCAR Nederland, multi-etnische patiëntenorganisatie, over sikkelcelziekte. Hij is voor kinderen van 4-8 jaar, jongeren en hun ouders/verzrogers. Het lespakket omvat een dvd, een poster met leefregels en een pijnladder. Te bestellen via www.oscarnederland.nl. Boek: Een vreemde ziekte Een boek waarin patiënten met sikkelcelziekte en beta-thalassemie hun verhaal vertellen. Geschrven door Simon Rozendaal. Verschenen bij uitgevrij Aspekt (www.uitgevrijaspekt.nl) Website www.erfelijkebloedarmoede.nl Website van het Erfocentrum over het Pilotproject Erfelijke Bloedarmoede. In dit project werd voorlichting gegeven over erfelijke bloedarmoede, onder andere met behulp van toneelstukken in de eigen taal. Via de website kunnen registraties opgevraagd worden van deze toneelstukken. GroeiGids In de groeigids 2005 uitgegeven door GGD Amsterdam vindt u informatie over de zwangerschap en over de ontwikkeling, gezondheid en opvoeding van uw kind in de verschillende levensfases.

162


Ook kunt u praktische tips vinden voor de soms lastige en moeilijke momenten in de opvoeding. De GroeiGids kan daarnaast dienst doen als een vraagbaak bij veel kleine en grote twijfels of zorgen waarmee alle ouders in de praktijk te maken krijgen. De Gids bestaat uit vijf delen: - Zwanger - Kraam - Borstvoeding - 0 – 4 jaar - 4 – 14 jaar De informatie van de GroeiGids vindt u ook op www.groeigids.nl. Torso Een plastic modelpop waaruit de organen kunnen worden genomen. Verkrijgbaar op ware grootte of op kleine schaal. Er zijn ook plastic modellen van alleen het vrouwelijke bekken. Soms is bij een thuiszorg-organisatie of een verloskundige praktijk een plastic model van de baarmoeder beschikbaar waarmee de ligging van de foetus zichtbaar is te maken. Deze torso's en modellen zijn erg duur. U kunt proberen ze te lenen bij de afdeling GVO van de GGD, de Thuiszorg of van een school waar gezondheidsonderwijs wordt gegeven. Te koop bij Skills Meducation (adres zie paragraaf 9.4). Kraamwijzer Brochure (64 pag.). Deze Kraamwijzer vormt de basis voor de zorgverlening tijdens de kraamtijd. Alle belangrijke onderwerpen worden erin belicht. Er staan foto's en tekeningen in en de Kraamwijzer is te gebruiken als naslagwerk en dagboek. Ook de kraamverzorgende kan er aantekeningen in maken over het welzijn van de pas bevallen moeder en haar kind. Verkrijgbaar bij KZN Groep (adres zie paragraaf 9.4). Kraamzorg in beeld Publicatie van 2000. Door middel van foto’s en illustraties geeft het boek de mogelijkheid om vrouwen van niet-Nederlandse afkomst te informeren over wat de Nederlandse gebruiken en gewoontes zijn rond de bevalling. Verkrijgbaar bij KZN Groep (adres zie paragraaf 9.4). Voordat u aan kinderen denkt….Informatie over erfelijkheidsvoorlichting. Informatief boekje, uitgegeven door de VSOP (Vereniging Samenwerkende Ouder- en Patiëntenorganisaties betrokken bij erfelijke en aangeboren afwijkingen), met medewerking van het voormalige Bureau Voorlichting Gezondheidszorg Buitenlanders (BVGB). In Turks/Nederlands. Te bestellen bij Stichting Erfocentrum. Bestelcode: 902. Prijs:€ 8,50 inclusief vergoeding portokosten. Videoband De andere kant. Een videoband van 'Stichting voor bekkenproblemen in relatie tot symfysiolyse', waarop drie vrouwen met verschillende ervaringen met betrekking tot bekkeninstabiliteit aan het woord komen. Te bestellen door 29,95 over te maken op giro 7702801. Vergeet niet naam, adres en woonplaats te vermelden. Minibrochure Borstvoeding de beste start voor uw baby. Een folder met tips en tekeningen over borstvoeding. In Turks/ Nederlands, Arabisch/ Nederlands en Farsi/ Engels. Te bestellen bij de Vereniging Borstvoeding Natuurlijk.

163


Folders borstvoeding De Vereniging Borstvoeding Natuurlijk heeft verschillende folders ontwikkeld met informatie over borstvoeding: Borstvoeding: een goed begin, Borstvoeding de eerste weken, Voorkomen en genezen van pijnlijke tepels, Borstvoeding en vaste voeding, Huilen! Darmkrampjes, Te weinig melk, Borstvoeding voor een meerling, Afkolven van moedermelk, Borstvoeding en een baan, Borstvoeding en het milieu, Te veel melk, Borstvoeding voor een couveusebaby, Borstontsteking, Borstvoeding na een keizersnede, Borstvoeding op de fles?. Over de wijze van bestellen en de prijzen kan het contact worden opgenomen met de Vereniging Borstvoeding Natuurlijk (adres zie paragraaf 9.4). Video Borstvoeding, een zorg minder, 30 minuten. In vier taalversies op een band: Nederlands, Nederlands gesproken - Turks ondertiteld, Nederlands gesproken – Arabisch ondertiteld, Berber gesproken – Arabisch ondertiteld. Te bestellen bij Stichting Zorg voor Borstvoeding. Prijs: € 12,50. Bijbehorende handleiding met suggesties voor voorlichtingsbijeenkomsten. Prijs: € 3,40. Folders Veilig slapen. De meest actuele en uitgebreide versies van Veilig Slapen staan op de website van Stichting Wiegedood. Ook in diverse talen. Kijk op www.wiegedood.nl Het Erfocentrum heeft diverse informatiebladen over zwangerschapsgerelateerde onderwerpen. Deze zijn te downloaden op www.erfelijkheid.nl of te bestellen bij het Erfocentrum. - Bloedverwantschap. - Diabetes mellitus bij kinderwens en zwangerschap. - Epilepsie bij kinderwens en zwangerschap. - HIV-infectie en aids en zwangerschap. - Kinderwens en zwangerschap op latere leeftijd. - Medicijnen bij kinderwens en zwangerschap. - Rode hond bij kinderwens en zwangerschap. - Roken en alcohol bij kinderwens en zwangerschap. - Schadelijke stoffen op het werk en kinderwens en zwangerschap. - Straling bij kinderwens en zwangerschap. - Toxoplasmose bij kinderwens en zwangerschap. Paletkalender. Dit overzicht biedt in kalendervorm de data en informatie over de betekenis van de belangrijkste feest- en gedenkdagen van de verschillende allochtone groepen in Nederland. Verkrijgbaar bij Palet, Steunpunt voor Multiculturele ontwikkeling in Noord-Brabant). Prijs: € 2,- per stuk excl. verzendkosten. Bevallen en opstaan. Geschreven door Jetske Spanjer, Else de Haan e.a. Uitgeverij Contact Amsterdam, 1987. In dit boek komen alle aandachtspunten rondom het thema zwangerschap en bevalling uitgebreid en praktisch aan de orde, evenals ervaringen van vrouwen hiermee.

164


Kiezen voor een kind: keuzes bij zwangerschap en geboorte. Compleet handboek voor alle aanstaande ouders. Sheila Kitzinger. Uitgeverij Het Spectrum Utrecht, 1988. De zwangerschap, de geboorte en het kraambed worden zeer uitvoerig beschreven. Wereldbaby's: informatie over zwangerschap en geboorte in negen asielzoekerlanden. S ylvia Pessireron, 1997. Verkrijgbaar bij COA Medische Opvang (adres zie paragraaf 9.4). Maar er zijn nog vele andere leuke boeken over dit onderwerp bij de boekhandel verkrijgbaar. Nederlandse Programma Stichting (NPS) In de reeks 'het Allochtoon Video Circuit' zendt de NPS documentaires en voorlichtingsprogramma's uit voor en over multicultureel Nederland. De banden zijn in diverse gesproken talen te verkrijgen zoals Chinees, Duits, Engels, Frans, Marokkaans-Arabisch, Marokkaans-Berber, Moluks, Nederlands, Somalisch, Surinaams en Turks en zijn Nederlands ondertiteld. Het aanbod is ook te vinden op internet onder www.sites.nps.nl/avc_site. U kunt de banden van de online videocatalogus ook via e-mail bestellen. Email: [email protected] De banden kunnen worden besteld door overschrijving van het bedrag op Postbankrekening 34 98 59 t.n.v. NPS - Videoservice, Postbus 29000, 1202 MA Hilversum. Telefoon 035 - 677 4700 / Fax 035 - 677 54 67 o.v.v bestelnummers, taal en bandtitels (Zodra de overschrijving binnen is, wordt de bestelde videocassette verzonden.) De prijs per VHS-cassetteband bedraagt inclusief BTW en verzendkosten € 25,-. De levertijd is minimaal 6 weken. De banden worden verstuurd naar het adres dat op de overschrijving staat. De in de catalogus opgenomen programma’s duren 30 minuten tenzij bij de programmabeschrijving een afwijkende lengte wordt aangegeven. Programma's kunnen ook worden geleverd op banden geschikt voor andere systemen (prijzen op aanvraag). De programma's genoemd in de catalogus worden niet verhuurd of uitgeleend. Informatie over sociale verzekeringen Informatie over regelingen bij zwangerschap en bevalling is te vinden op de website van het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid www.szw.nl (te kijken bij Arbeidsvoorwaarden Verlof en Werktijd) Informatie over kraamzorg Over de regels bij kraamzorg leest u meer via www.kraamzorg.saysay.nl

10.2.

Voorlichters Eigen Taal en Cultuur (Vetc’ers)

Mondelinge voorlichting in de eigen taal en cultuur Voor verschillende groepen allochtonen en vluchtelingen is mondelinge voorlichting de meest bekende en soms de enige manier om informatie te verwerven. Informatie in de eigen taal is voor een goed begrip van de informatie dan vaak noodzakelijk. Het begrijpen van de informatie leidt echter niet altijd automatisch tot veranderingen in gedrag. Beïnvloeding van de houding en de intentie is daarvoor ook nodig. Discussie en uitwisseling van ervaring met mensen die in dezelfde omstandigheden zitten, kunnen hierbij verhelderend en ondersteunend werken. Zo kunnen de deelnemers aan de groepsbijeenkomsten van het project 'Voorlichting eigen taal en

165


cultuur' (Vetc) zelf afwegingen maken en zoeken naar praktische mogelijkheden voor gedragsverandering. Uit evaluatie blijkt dat de deelnemers het belangrijk en prettig vinden dat zij vanuit een gelijkwaardige positie onderling ervaringen kunnen uitwisselen, die door de Vetc’er (Voorlichter eigen taal en cultuur) serieus worden genomen. Vaak wordt door de deelnemers gevraagd om vervolgbijeenkomsten. De Vetc’ers zijn goed opgeleid en hebben kennis van de Nederlandse gezondheidszorg, van diverse gezondheids- en opvoedingsthema's én van de eigen taal en cultuur. Door deze combinatie kan de voorlichter praktische gezondheidsadviezen geven die aansluiten bij de mogelijkheden van de allochtone deelnemers. De Vetc’er slaat een brug tussen twee culturen. Via Vetc kunnen de deelnemers een stap zetten op weg naar verdere participatie in de Nederlandse samenleving. De Vetc’ers geven voorlichting in bijvoorbeeld buurthuizen, consultatiebureaus, gezondheidscentra, asielzoekerscentra, kinderopvang, moskeeën, koffiehuizen, scholen en GGD’en. Zij zijn opgeleid om voorlichting te geven over de volgende onderwerpen: - gezondheidsthema's - organisatie van de gezondheidszorg in Nederland - zorgverzekering - het menselijk lichaam - medicijngebruik - seksuele voorlichting - aids en seksueel overdraagbare aandoeningen - geboorteregeling en onvruchtbaarheid - vrouwenklachten - bevolkingsonderzoeken - gezond zwanger - kinderverzorging - voeding - psychosomatiek - veiligheid in en om het huis - eenvoudige EHBO - gezond op vakantie - milieu en gezondheid - TBC-preventie - gezond oud worden - verslaving. Opvoedingsthema's: - opvoeding van je kind in Nederland - spel en speelgoed - taalontwikkelingen en tweetaligheid - straffen en belonen - alledaagse opvoedingsvragen - bedplassen - seksuele voorlichting aan kinderen - ongelukken in en om het huis, eenvoudige EHBO - opvoeden zó / opvoeden zó verder - beter omgaan met pubers

166


- cursus opvoeden in beeld - seksualiteit en opvoeding Patiëntenvoorlichting - diabetes - astma en atopisch eczeem - hart- en vaatziekten - depressie - maagdarm-, leveren gal klachten - hepatitis C Gezond oud worden - introductie op gezond oud worden - spijsvertering en voeding - beweging en klachten aan bewegingsapparaat - huisartsbezoek en medicijngebruik - diabetes bij oudere mensen - problemen met hart- en vaatziekten - vergeetachtigheid en dementie - piekeren en psychosomatische klachten - incontinentie, vrouwenklachten, prostaatproblemen - veiligheid en aanpassingen in en om huis. Ontwikkelingen Tegenwoordig worden de voorlichters opgeleid door middel van een tweejarige deeltijdopleiding op MBO-3 niveau. De voorlichters/zorgconsulenten zijn dan opgeleid om voorlichting te geven over een groot aantal gezondheidsthema’s. Het accent ligt hierbij op preventie, zelfzorg en een juist gebruik van de gezondheidszorg. Ook opvoedingsthema’s worden behandeld. Na afloop van de opleiding vinden bijscholing plaats over actuele thema’s. Het aantal doelgroepen is de laatste jaren uitgebreid van Turken en Marokkanen met Surinamers, Antillianen/Arubanen, Kaapverdianen, Chinezen en vluchtelingen/asielzoekers uit onder andere Somalië, Ghana, Irak, Iran en Bosnië. Ouderen vormen een steeds belangrijkere doelgroep voor de voorlichting. Vooral zij zijn immers aangewezen op mondelinge informatieoverdracht in de eigen taal. Vetc kent steeds meer werkvormen. De voorlichters verzorgen groepsbijeenkomsten (soms een serie van meerdere bijeenkomsten voor een zelfde groep), geven voorlichting tijdens manifestaties en festivals of houden spreekuren bij consultatiebureaus. Vetc geldt dan vooral als preventie-instrument. Steeds vaker werken Vetc’ers ook als patiëntenvoorlichter, bijvoorbeeld in gezondheidscentra of in huisartsenpraktijken. De voorlichters vervullen dan een intermediaire rol tussen hulpverlener en patiënt als allochtone zorgconsulent. Sinds kort werken zij ook in ziekenhuizen en in instellingen voor geestelijke gezondheidszorg. Lokale en regionale steunpunten Voorlichters die hun cursus met een landelijk geldig certificaat hebben afgesloten, zijn als freelancer of in dienstverband werkzaam voor een lokaal of regionaal steunpunt Vetc. De meeste steunpunten zijn ondergebracht bij een GGD. Het steunpunt regelt vraag en aanbod, ondersteunt de voorlichters en bewaakt de kwaliteit van de voorlichting. Steunpunten spelen in op

167


actuele ontwikkelingen en behoeften met nieuwe voorlichtingsprogramma's en bijscholing van de voorlichters. De meeste steunpunten hebben een breed aanbod aan onderwerpen, zowel voor vrouwen als voor mannen. Met de steunpunten kan worden overlegd over de onderwerpen en het aantal bijeenkomsten. Ook kan worden besloten om de aanwezigen tijdens de eerste bijeenkomst daarover te laten beslissen. Tussen voorlichter en groep ontstaat vaak een vertrouwelijke sfeer, waardoor ook gevoelige onderwerpen kunnen worden besproken. Het aantal doelgroepen van Vetc is in de loop der jaren uitgebreid van enkel Turken en Marokkanen, met Surinamers, Antillianen/ Arubanen, Kaapverdianen, Chinezen, Molukkers, en diverse vluchtelingen- en asielzoekersnationaliteiten. Vetc kent steeds meer werkvormen. Vetc’ers verzorgen groepsbijeenkomsten, geven voorlichting op manifestaties en festivals en houden soms individuele spreekuren in gezondheids- en wijkcentra. Vetc wordt vooral ingezet als preventie-instrument. Daarnaast wordt steeds vaker vanuit de patiëntenvoorlichting een beroep gedaan op Vetc’ers. Tenslotte is er in toenemende mate aandacht voor oudere allochtonen. Vooral zij zijn immers aangewezen op mondelinge overdracht van informatie in de eigen taal. De lokale en regionale steunpunten werken samen met het landelijk steunpunt Vetc van het Nationaal Instituut voor Gezondheidsbevordering en Ziektepreventie (NIGZ). Het landelijk steunpunt coördineert en bewaakt de opleiding en landelijke bijscholing van Vetc’ers. Het steunpunt ontwikkelt hiervoor de lesmaterialen en begeleidt de docenten. Daarnaast heeft het landelijk steunpunt een coördinerende rol in het netwerk van de lokale en regionale steunpunten. Momenteel zijn er steunpunten in de volgende plaatsen in Nederland: zie www.nigz.nl onder dossier allochtonen en Vetc is er een adressenlijst contactpersonen Vetc te vinden.

10.3.

Tolkencentra

Indien u ondersteuning in de taal van de groep nodig heeft en het niet mogelijk/ wenselijk is een voorlichter eigen taal en cultuur in te schakelen, kan een tolk worden gevraagd. U kunt hiervoor contact opnemen met het Tolk- en vertaalcentrum Nederland (www.tvcn.nl). De samenwerking met een tolk moet goed worden voorbereid. Hier volgen een aantal tips: - Maak bij de aanvraag van een tolk via de tolkencentrum duidelijk dat het om een groepsvoorlichting gaat. - Maak duidelijk voor welke taal u een tolk wilt (sommige Marokkanen spreken bijvoorbeeld Berber, anderen spreken Marokkaans-Arabisch). - Vraag een vrouwelijke tolk voor een vrouwengroep. - Nodig de tolk een half uur voor de bijeenkomst uit zodat u van tevoren het doel, de inhoud, de opzet en het materiaal kunt doorspreken. - Bespreek met de tolk welke termen wel en welke niet gebruikt kunnen worden. Probeer uit te vinden of er termen zijn waar de tolk zelf moeite mee heeft. Als dat zo is, moeten daar vooraf oplossingen voor bedacht worden. - Bespreek met de tolk waar hij/ zij wil zitten (naast de voorlichter als bepaalde dingen moeten worden aangewezen bijvoorbeeld, of midden in de groep). - Het is belangrijk dat de voorlichter korte zinnen maakt en deze steeds laat vertalen. Dit is plezieriger voor de tolk en voor de groep.

168


- Probeer te voorkomen dat de voorlichter de tolk aankijkt en niet de groep. - De tolk moet in staat zijn, afhankelijk van de reacties van de groep, iets op andere manieren uit te leggen. Een korte zin van een voorlichter kost soms veel tijd in de vertaling, omdat die zin in een andere taal niet kort en krachtig te vertalen is. Het vertalen van de reacties van de groep voor de voorlichter is net zo belangrijk als van de voorlichter naar de groep. Dit vergt veel inspanning van de tolk. Het moge duidelijk zijn dat de tolk niet de plaats in kan nemen van de voorlichter. Tolk- en Vertaalcentrum Nederland Duizend tolken en vertalers in honderd talen. Unieke ad hoc service. Voortaan regelt u alles via één telefoonnummer: 088 - 255 52 22 24 uur per dag, 7 dagen per week.

10.4.

Adressen

Voor ondersteuning bij het opzetten van voorlichtingsbijeenkomsten en voor het lenen van materialen kunt u contact zoeken met de afdeling GVO van een GGD. Ook kunt u contact opnemen met het dichtstbijzijnde Regionaal Centrum Buitenlanders of een thuiszorgorganisatie. Op onderstaande adressen kunt u terecht voor voorlichtingsmaterialen. NIGZ De Bleek 13 3447 GV Woerden Postbus 500 3440 AM Woerden tel. (0348) 437606 (doorkiesnummer Klantenservice) fax. (0348) 437666 email: [email protected] www.nigz.nl

Centrale Opvang Asielzoekers (COA) Stafafdeling Medische Opvang Postbus 3002 2280 ME Rijswijk tel. (070) 3727000 fax. (070) 3727100 www.coa.nl

169


Stichting Erfocentrum De Bleek 13 3447 GV Woerden Postbus 500 3440 AM Woerden tel. (0348) 437606 fax. (0348) 437666 Bestellingen: De meeste folders kunnen gratis gedownload worden via www.erfelijkheid.nl/pdf.php. Voor (betaalde) bestellingen kan men ook terecht bij de Erfolijn. E-mail: [email protected] Telefoon: 0900-66 555 66 (0,25 euro per minuut) KZN Groep Postbus 507 2800 AM Gouda tel. (0182) 572076 fax. (0182) 538485 email: [email protected] Koninklijke Nederlandse Organisatie van Verloskundigen Mercatorlaan 1200 3528 BL Utrecht tel. (030) 2823100 fax (030) 2823101 email: [email protected] Nederlandse Vereniging voor Obstetrie en Gynaecologie Mercatorlaan 1200, 6e etage, B - kant Postbus 20075 3502 LB Utrecht tel. (030) 2823812 fax. (030) 2803956 email: [email protected] Website met patiëntenvoorlichting: www.nvog-documenten.nl NPS Videoservice Het Allochtoon Videocircuit Postbus 29000 1202 MA Hilversum tel. (035) 6774700 fax. (035) 6775467 email: [email protected]

170


Stichting OSCAR Nederland Multi=etnische organisatie voor patiënten en dragers van sikkelcelanemie en thalassemie Van Nijenrodeweg 315 1082 HB Amsterdam tel. (020) 6797887 Internet: www.oscarnederland.nl Rutgers Nisso Groep Kenniscentrum seksualiteit Oudenoord 176-178 3513 EV Utrecht tel. (030) 2313431 fax. (030) 2319387 email: [email protected] Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) Postbus 1 3720 BZ Bilthoven tel. (030) 2749111 fax. (030) 2742971 email: [email protected] Het RIVM coördineert de uitvoering van de prenatale screening en de hielprik in Nederland. Meer informatie op internet: www.rivm.nl/zwangerschapsscreening Skills Meducation Postbus 1555 1200 BN Hilversum tel. (035) 6461200 fax. (035) 6461209 email: [email protected] Soa Aids Nederland Keizersgracht 390 1016 GB Amsterdam tel. (020) 6262669 fax. (020) 6275221 email: [email protected] Stichting Pharos (Steunpunt Gezondheidszorg Vluchtelingen) Postbus 13318 (Herenstraat 35) 3507 LH Utrecht tel. (030) 2349800 fax. (030) 2364560 email: [email protected]

171


Stichting voor bekkenproblemen in relatie tot symfysiolyse Postbus 268 8160 AG Epe tel. (0900) 2022516 fax. (0578) 620909 email: [email protected] Stichting Zorg voor Borstvoeding Postbus 2047 2930 AA Krimpen a/d Lek tel.(0180) 520633 of 0343-591319 email: [email protected] Tolk- en Vertaalcentrum Nederland Helftheuvelweg 47 5222 AV ‘s-Hertogenbosch tel. (088) 2555222 fax. (088) 2555267 email: [email protected] Vereniging Borstvoeding Natuurlijk Postbus 119 3960 BC Wijk bij Duurstede tel. (0343) 576626 email: [email protected]

172

| Bijlagen

Bijlagen

Bijlage 1 Overzicht voorlichtingsplaten Plaat 0. Plaat 1. Plaat 2. Plaat 3. Plaat 4. Plaat 5. Plaat 6. Plaat 7. Plaat 8. Plaat 9. Plaat 10. Plaat 11. Plaat 12. Plaat 13. Plaat 14. Plaat 15. Plaat 16. Plaat 17. Plaat 18. Plaat 19. Plaat 20. Plaat 21. Plaat 22. Plaat 23. Plaat 24. Plaat 25. Plaat 26. Plaat 27. Plaat 28. Plaat 29. Plaat 30. Plaat 31. Plaat 32. Plaat 33. Plaat 34.

De bevruchting (formaat A4 – papier) Vooraanzicht baarmoeder aan begin van zwangerschap (1 maand) (formaat A4 – papier) (plaat is vervallen) Ontwikkeling van het eitje (formaat A3 – papier) Vooraanzicht zwangerschap van 4 maanden (formaat A4 – papier) (plaat is vervallen) Bloedtoevoer (Formaat A3 – papier) Vooraanzicht zwangerschap van 9 maanden (formaat A3 – papier) (plaat is vervallen) Stuitligging (formaat A3 – papier) Baarmoeder met gesloten baarmoederhals formaat A3 – papier) (plaat is vervallen) (plaat is vervallen) Volledige ontsluiting en gebroken vliezen (formaat A3 – papier) (plaat is vervallen) (plaat is vervallen) Foetus in de baarmoeder (formaat A3 – papier) De geboorte van het hoofd (formaat A3 – papier) Geboren foetus met doorgeknipte navelstreng (formaat A3 – papier) (plaat is vervallen) (plaat is vervallen) Placenta (formaat A4 – papier) Eeneiige tweeling (formaat A3 – papier) Twee-eiige tweeling (formaat A3 – papier) Staand vrouwenlichaam (formaat 1.57 x 59,4 cm– zeildoek) Liggend vrouwenlichaam (formaat A1 – zeildoek) Denkende vrouw met babywolk (formaat A1 – textieldoek) Onderzoeken tijdens de zwangerschap (formaat A1 – textieldoek) Extra consult nodig bij verloskundige (formaat A1 – textieldoek) Leefstijladviezen (formaat A1 – textieldoek) Huishouden, werk en zwangerschapsgymnastiek (formaat A1 – textieldoek) De bevalling / Verschil thuis- en ziekenhuisbevalling (formaat A1 – textieldoek) Borstvoeding (formaat A1 – textieldoek) Zwanger worden slik eerst foliumzuur (formaat A3 – papier) Zwanger worden begin met ZwangerWijzer (formaat A3 – papier)

De platen staan ook in powerpoint op cd.

173

| Bijlagen

Bijlage 2 Overzicht illustraties Illustratie 1. Illustratie 2. Illustratie 3. Illustratie 4. Illustratie 5. Illustratie 6. Illustratie 7. Illustratie 8. Illustratie 9. Illustratie 10. Illustratie 11. Illustratie 12. Illustratie 13. Illustratie 14. Illustratie 15. Illustratie 16. Illustratie 17. Illustratie 18. Illustratie 19. Illustratie 20. Illustratie 21.

Vijftien dagen na de bevruchting Groei embryo Grootte embryo met het aantal dagen De erfelijkheid van sikkelziekte als beide ouders drager zijn De stand van fundus Echo Vlokkentest Vruchtwaterpunctie Tweede trimester van de zwangerschap (4 – 6 maanden) Derde trimester van de zwangerschap (7 – 9 maanden) Ontsluiting en uitdrijving Inknippen of episiotomie Knippen van de navelstreng Nageboorte van de placenta Andersoortige bevallingen Foetus in de baarmoeder De geboorte van het hoofd Geboren foetus met doorgeknipte navelstreng Lege baarmoeder met placenta, vliezen en navelstreng Borstvoeding Gewichtswijzer

De illustraties staan in powerpoint op cd.

174

Voorblad :51 Pagina 1. Voorlichtingsmap voor. Voorlichting in eigen taal en cultuur

Recommend Documents