Voorbereidende les op De Meesterwerkentour Docentenhandleiding
Inhoud 1.
Beschrijving programma
2.
Suggestie voor de voorbereidende les
3.
Begeleidende teksten bij de PowerPoint
1. Beschrijving programma Doelgroep Leerlingen van het voortgezet onderwijs, variërend van het VMBO tot en met het VWO/Gymnasium. Doelstelling Scholen kunnen de meesterwerkentour om verschillende redenen aanvragen; ofwel als een eerste kennismaking met de Nederlandse kunst en geschiedenis uit de Gouden Eeuw, ofwel als een verdieping op de al bij de leerlingen aanwezige kennis over de Gouden Eeuw. Leerdoelen • Historisch besef • Meningsvorming • Kunstbeschouwing Het programma Dit programma is bedoeld als een (verdiepende) kennismaking met de glorie van de Gouden Eeuw, bovendien als een (eerste) ontmoeting in het museum met originele voorwerpen. Het verhaal dat de leerlingen in de les hebben gehoord, krijgen ze nu te zien aan de hand van originele voorwerpen uit de 17de eeuw. Daarbij staan de volgende kernbegrippen centraal: de Republiek, de Tachtigjarige Oorlog, burgers aan de macht, kolonisatie (VOC/WIC), Michiel de Ruyter. Tijdens het museumbezoek krijgen de leerlingen een overzicht van de rijke collectie van het Rijksmuseum. Het programma in het museum bestaat uit drie delen: 1. Verschillende benedenzalen worden besproken aan de hand van associaties van de leerlingen. Dit gebeurt in een hoog tempo waarbij de leerlingen per zaal, samen met de museumdocent, langs verschillende objecten lopen die ter illustratie dienen van het verhaal. 2. Het tweede gedeelte bestaat uit een kort maar intensief onderzoek van een meesterwerk in kleine groepjes (3 a 4 leerlingen per groepje). Daarbij krijgen de leerlingen verschillende technische kaarten mee; op die kaarten staat veel informatie die nuttig is voor het onderzoek. 3. Dit onderzoek leidt tot het derde deel van programma: een korte presentatie, waarin de leerlingen de resultaten van hun onderzoek aan de anderen presenteren.
2. Suggestie voor de voorbereidende les Duur: 45 minuten Materialen: computer, beamer Als voorbereiding op het museumbezoek kunt u gebruik maken van de voorbereidende les, die aangepast kan worden aan het niveau van de leerlingen. U kunt ervoor kiezen alleen de quiz te doen, of alleen de pagina’s met verdiepende informatie te gebruiken. Natuurlijk kunt u ook de hele les gebruiken. Het programma is bedoeld als een (verdiepende) kennismaking met de glorie van de Gouden Eeuw. Dat betekent dat niet alle onderwerpen evenredig zijn uitgelicht, zodat u vrij bent om waar gewenst zelf uw kennis toe te voegen.
3. Begeleidende teksten bij de PowerPoint
Dia 1 De Meesterwerkentour. Een kennismaking.
Dia 2 12 meesterwerken komen op: 1. Huwelijksportret van Isaac Abrahamsz Massa en Beatrix van der Laen, Frans Hals 2. Het melkmeisje, Johannes Vermeer 3. Isaäk en Rebecca, bekend als ‘Het Joodse bruidje’, Rembrandt Harmensz van Rijn 4. De bedreigde zwaan, Jan Asselijn 5. Een schip in volle zee bij vliegende storm, bekend als ‘De windstoot’, Willem van de Velde II 6. Rivierlandschap met ruiters, Aelbert Cuyp 7. Het vrolijke huisgezin, Jan Steen 8. Het oude stadhuis te Amsterdam, Pieter Saenredam 9. Portret van Johannes Wtenbogaert, Rembrandt Harmensz van Rijn 10. Een moeder die het haar van haar kind reinigt, bekend als ‘Moedertaak’, Pieter de Hooch 11. Portret van Gerard Bicker, Bartholomeus van der Helst 12. Het korporaalschap van kapitein Frans Banninck Cocq, bekend als ‘De Nachtwacht', Rembrandt Harmensz van Rijn QUIZ • Je zag net meesterwerken uit de Gouden Eeuw. Wat weet je al van de Gouden Eeuw? • Doe de quiz en laat je wegwijs maken in de glorietijd van Nederland • Succes!
Dia 3 De quiz
Vraag 1 De bevolking van Amsterdam groeide enorm in de 17de eeuw. Het aantal inwoners nam toe: 1. 2. 3. 4.
van 50.000 in 1600 tot 220.000 in 1700 van 95.000 in 1600 tot 285.000 in 1700 van 35.000 in 1600 tot 125.000 in 1700 van 105.000 in 1600 tot 365.000 in 1700
Dia 4 Vraag 1: Welke omvang had de bevolkingsgroei in Amsterdam in de 17de eeuw? Antwoord 1 1. van 50.000 in 1600 tot 220.000 in 1700
Amsterdam ontwikkelde zich in de17de eeuw tot een handelscentrum van wereldklasse. De voorspoed in de stad trok vele mensen aan die in Amsterdam gingen wonen en werken.
Dia 5 Antwoord: 1 Amsterdam wereldstad • In 1585 werd Antwerpen door de Spanjaarden veroverd: Antwerpen (de Schelde) werd afgesloten van de zee. Veel handelaren vluchtten naar Holland en vooral naar Amsterdam • Politieke vluchtelingen komen uit alle delen van Europa: Hoogduitse joden uit Midden-Europa, Sefardische joden uit Spanje en Portugal, Hugenoten uit Frankrijk • Veel economische vluchtelingen: jonge ondernemende mensen • Enorme toename van kennis en internationale contacten
Dia 6 Amsterdam wereldstad Na de verovering van Antwerpen vertrok ongeveer de helft van de niet-katholieken Antwerpenaren (ca. 45.000) naar Holland. Hollandse en Zeeuwse schepen sloten de Antwerpse haven af, waardoor er geen handel over zee kon plaatsvinden. Doordat er veel vluchtelingen naar Amsterdam kwamen, nam de bevolking snel toe. Om deze reden werd de grachtengordel aangelegd. De vele pakhuizen herbergden alle handelswaar van over de hele wereld. Amsterdam werd een wereldstad. Amsterdam wereldstad • Europa is in crisis – 30-jarige oorlog – oorlogen tussen monarchieën (moordende belastingen) – minder kinderen – epidemieën • Geen hoge belasting van koning of adel • Grotere koopkracht van bevolking, meer loon dan elders • Groeiende koopkracht(1580-1650 1,5% per jaar) • Oorlog schept organisatievermogen: VOC 1602
Dia 7 Waarom kwamen er zoveel mensen naar de Republiek en naar Amsterdam in het bijzonder?
Europa werd geplaagd door de vele oorlogen en epidemieën. Er zijn drie grote pestepidemieën geweest die vele slachtoffers hebben geëist, ook in de Republiek. Maar omdat er hier geen koninklijk hof onderhouden moest worden, waren de belastinggelden lager. Bovendien was er een relatieve vrijheid van godsdienst, waardoor niet alleen de officiële godsdienst mocht worden beleden, maar ook andere geloven getolereerd werden. Omdat de Republiek zo rijk was, kon er oorlog gevoerd worden. De succesvolle handel zorgde voor een toename in de welvaart waar velen van mee konden profiteren. Vraag 2 Wie kregen in de 17de eeuw meer macht dan ooit? 1. 2. 3. 4.
De burgers Het koninklijk huis De stadhouder De katholieke kerk
Dia 8 Vraag 2 Antwoord 2 1. De burgers In tegenstelling tot omringende landen was Nederland een republiek, waar burgers aan de macht waren.
Dia 9 Antwoord: 1 Wie heeft de macht? • Nederland bestaat uit de Zeven Verenigde Gewesten • Holland is het rijkst, draagt van de gewesten het meest bij aan de oorlog (60%) en heeft daarom de meeste macht • Raadspensionaris/landsadvocaat van de Staten van Holland is de meest invloedrijke bestuurder • De Staten-Generaal hebben onder zijn leiding de meeste politieke macht • Er is geen formele geschreven ‘grondwet’: de macht wordt dus steeds betwist • Stadhouder is de militaire leider • Begin rivaliteit tussen de Oranjes en de regenten
Dia 10 De zeven verenigde gewesten zijn Friesland, Gelre, Holland, Overijssel, Stad en Lande (=Groningen), Utrecht en Zeeland. Drenthe was een gewest dat wel een eigen Statenvergadering had, maar geen stemrecht in de Staten-Generaal. De Staten-Generaal hadden de politieke macht en behandelde zaken die voor alle provincies van belang waren. Zij hielden ook toezicht op de VOC en de WIC. De raadpensionaris, of ook wel de landsadvocaat genoemd, had de leiding over de Staten-Generaal. Johan van Oldenbarnevelt en Johan de Witt waren beiden raadpensionarissen die het onderspit hebben moeten delven in hun politieke strijd tegen de Oranjes. In 1581 werd het Plakkaat van Verlatinghe ondertekend waarbij Philips II werd afgezet als heerser van Nederland. Tot die tijd was de stadhouder plaatsvervanger van de heersende vorst. Na 1581 bleef de titel van stadhouder gehandhaafd, maar kreeg een andere lading. Zo bleef de
stadhouder van Holland en Zeeland legeraanvoerder, maar in de praktijk probeerden de stadhouders ook de politieke macht naar zich toe te trekken. In 1618 pleegde stadhouder prins Maurits een militaire staatsgreep waarbij Johan van Oldenbarnevelt geëxecuteerd werd. In 1650 probeerde Willem II ook met geweld de macht weer te grijpen, maar dit mislukte. Zijn zoon Willem III werd na het eerste stadhouderloze tijdperk (16501672) in 1672 stadhouder toen er behoefte was aan een sterke leider, waarbij Johan de Witt en zijn broer Cornelis vermoord werden. Wie heeft de macht?
• Tijdens het 12-jarig bestand wordt een geloofskwestie een politieke strijd • Centrale vraag daarbij is: Heeft de mens invloed op zijn bestemming/lot, of is alles vastgelegd door God?
Dia 11 Het Twaalfjarig Bestand was een wapenstilstand tijdens de Tachtigjarige Oorlog en duurde van 1609 tot 1621. Maar de rust die het bestand met zich meebracht, duurde niet lang. Al snel kwam er onenigheid binnen de republiek zelf, waarbij prins Maurits van Oranje en raadspensionaris Johan van Oldenbarnevelt lijnrecht tegenover elkaar kwamen te staan. De situatie escaleerde toen Van Oldenbarnevelt zeggenschap over de kerk wilde om zo de rust terug te brengen in de gewesten. Hij vroeg vooral ook de mogelijkheid om de remonstrantse leer van de Leidse hoogleraar Jacobus Arminius meer ruimte te geven. De remonstranten waren (en zijn) voor vrije interpretatie van de Bijbel, het woord van God. Ook stelden zij de predestinatieleer ter discussie, de leer dat alleen die zielen in de hemel komen door God zijn uitverkoren. De contraremonstranten, aanhangers van de Leidse hoogleraar Franciscus Gomarius, waren hier fel op tegen. Maurits zag in deze groep zijn bondgenoot en sloot zich bij hen aan. In 1619 werd de remonstrantse leer verboden door de Synode van Dordrecht. De regenten in Holland hadden inmiddels in 1617 de Scherpe resolutie aangenomen. Deze resolutie gaf de steden in Holland de mogelijkheid om eigenhandig huurtroepen aan te nemen om onlusten te voorkomen. Maar in de praktijk kwam dit neer op optreden tegen de contraremonstranten. Prins Maurits zag in deze resolutie een aantasting van zijn gezag als militair leider en liet o.a. Johan van Oldenbarnevelt en Hugo de Groot arresteren. Johan van Oldenbarnevelt werd voor een speciaal tribunaal ter dood veroordeeld. Hij werd onthoofd op 13 mei 1619 op het Binnenhof in Den Haag. Met de dood van Van Oldenbarnevelt en het verbod op de remonstrantse leer was de binnenlandse strijd in het voordeel van prins Maurits beslist. Vraag 3 Wanneer vond de Slag bij Nieuwpoort plaats? 1. 2. 3. 4.
1568 1600 1606 1648
Dia 12 Vraag 3: Wanneer vond de slag bij Nieuwpoort plaats?
Antwoord 3 2. 1600 Bij Nieuwpoort, aan de Vlaamse kust, werd het Spaanse leger voor het eerst in een grote veldslag door de Nederlanders onder leiding van Maurits van Oranje verslagen.
Dia 13 Antwoord: 2 Slag bij Nieuwpoort
Dia 14 Slag bij Nieuwpoort Prins Maurits in de slag bij Nieuwpoort, 2 juli 1600 – Pauwels van Hillegaert, eerste helft 17de eeuw De slag bij Nieuwpoort was een veldslag op 2 juli 1600 tijdens de Tachtigjarige Oorlog. Prins Maurits van Oranje was door de Staten-Generaal naar Vlaanderen gestuurd om de stad Duinkerken in te nemen. De kaapvaart vanuit deze stad bracht veel schade toe aan de handelsvloot van de Republiek. Onverwacht kwam echter ook het Spaanse leger richting Vlaanderen, wat leidde tot de veldslag bij Nieuwpoort. Groot was de verrassing toen de slag gewonnen werd door de Republiek. Vraag 4 Hoeveel schilderijen werden er in Nederland in de 17de eeuw gemaakt? 1.ongeveer 50.000 2.ongeveer 500.000 3.ongeveer 5 miljoen 4.ongeveer 50 miljoen
Dia 15 Vraag 4: Hoeveel schilderijen werden er in Nederland in de 17de eeuw gemaakt? Antwoord 4 3. ongeveer 5 miljoen Na 1580 zorgde de opkomst van een zeer koopkrachtige middenklasse voor een groeiende vraag naar schilderijen. In vrijwel elk 17de-eeuws huis hingen dan ook schilderijen. Dure stukken bij de rijken, de wat goedkopere stukken bij gewonere mensen, zoals de bakker en de slager.
Dia 16 Antwoord: 3
De Republiek als cultureel centrum • • • •
De kunsten bloeien in de Republiek Eén schilder op elke 2500 burgers Betaalbare schilderijen Specialismen in de kunsten bevorderen de competitie (en andersom)
Dia 17 Door de toenemende welvaart hadden de mensen geld om meer dan alleen in hun basisbehoeften te voorzien. Dit had gevolgen op veel gebieden. Zo kwam er betere kleding, maar kreeg men ook meer aandacht voor de mode. Stenen huizen vervingen de houten huizen. Het meubilair werd vaker van exclusieve materialen gemaakt en rijkelijk versierd. Voor de schilderkunst betekende het vooral dat er vele specialismen werden ontwikkeld. De katholieke kerk was in de calvinistische republiek geen belangrijke opdrachtgever zoals dat in omringende landen wel het geval was. Net zo min was er een koninklijk hof. De schilders kregen de opdrachten van de burgers, maar ook werden schilderijen gewoon in de winkel verkocht, zoals stillevens of afbeeldingen van het dagelijks leven. De volgende vier vragen zijn hier mooie voorbeelden van. Vraag 5 Welke functie had het poppenhuis van Petronella Oortman? 1. Rijke kinderen gebruikten het als speelgoed 2. De vrouw des huizes kon hiermee bezoekers imponeren 3. Het poppenhuis diende als een soort maquette voor de inrichting van het eigen huis 4. Het had geen echte functie, maar was meer een soort statussymbool
Dia 18 Vraag 5: Welke functie had het poppenhuis van Petronella Oortman? Antwoord 5 2. De vrouw des huizes kon hiermee bezoekers imponeren. Dit soort poppenhuizen werd vooral gemaakt in opdracht van welgestelde vrouwen. Het poppenhuis diende als pronkstuk en werd getoond als er bezoek werd ontvangen.
Dia 19 Antwoord: 2
Vraag 6 Welk feest wordt hier afgebeeld? 1. 2. 3. 4.
Pasen Pinksteren Sint Nicolaas Kerst
Dia 20 Vraag 6: welk feest wordt hier afgebeeld? Antwoord 6 3. Sint Nicolaasfeest In de mand op de voorgrond ligt speculaas en taaitaai: lekkernijen die nog steeds gemaakt worden in Sinterklaastijd.
Dia 21 Antwoord: 3 De peuter bij de schoorsteen houdt snoepgoed vast dat nu nog steeds rond 5 december wordt gegeten: een speculaaspop in de vorm van Sinterklaas. Officieel was het maken van dit soort Sinterklaasfiguren in die tijd in veel Hollandse steden niet toegestaan. In Utrecht bijvoorbeeld werd het in 1655 verboden 'eenige beeldekens in brood ofte koeck te backen'. Afbeeldingen van een (katholieke) heilige voor een katholiek feest werden niet gewaardeerd door de protestantse overheid. In 1657 kondigde de stad Dordrecht zelfs een verbod af op het hele Sint-Nicolaasfeest. De Hervormde kerk noemde de viering een 'restant der paperijen', 'strekkende tot waengelooff...ende afgoderije'. Deze maatregelen hadden echter weinig effect. Jan Steen was zelf katholiek en liet zich niet weerhouden dit vrolijke familiefeest af te beelden. Misschien was dit schilderij zelfs een - vrij brutale - reactie op het standpunt van de hervormde kerk. Vraag 7 Wat is het verschil tussen Delfts blauw en Chinees porselein? 1. Delfts blauw is gemaakt van aardewerk 2. de Delfts-blauwe verf is donkerder van kleur dan de Chinese 3. de voorstellingen hebben een verschillend thema 4. Chinees porselein werd vooral voor servies gebruikt, Delfts blauw vooral voor siervoorwerpen
Dia 22 Vraag 7: wat is het verschil tussen Delfts blauw en Chinees porselein?
Antwoord 7 1. Delfts blauw is gemaakt van aardewerk. Beschilderd porselein werd vanaf 1600 vanuit China ingevoerd in Europa. Hollandse pottenbakkers probeerden het na te maken, maar slaagden er niet in. De Delftse aardewerkfabrieken kwamen met een succesvolle ‘vervanging’ gemaakt van fijn aardewerk.
Dia 23 Antwoord: 1 De vorm van de bloementoren is ontleend aan twee uitheemse voorbeelden: de Egyptische obelisk en de Chinese pagode. Het voetstuk is versierd met een Chinees aandoend landschapje met daarin een pagode. Exotische vormen en decoratiemotieven raakten in de mode aan het eind van de 17de eeuw. Vooral het geheimzinnige, verre China sprak erg tot de verbeelding. Het uitgestrekte keizerrijk aan de andere kant van de wereld was bekend uit geïllustreerde reisbeschrijvingen. Het glazuur werd aangebracht nadat de uit klei gevormde bakjes waren gebakken. Vervolgens werden de afzonderlijke vaasjes beschilderd. Dezelfde motieven (bloemen, landschapjes) komen steeds terug op de vaas. De landschapjes vóór en achter op het voetstuk zijn bijvoorbeeld vrijwel identiek aan elkaar. Dit was mogelijk door het gebruik van tekeningen met gaatjes, de zogenoemde sponsen. Na het beschilderen ging het geheel opnieuw de oven in. De blauwe verf versmolt met de glazuur, zodat er een glad oppervlak ontstond. Vraag 8 In de 17de eeuw verborgen Nederlandse schilders soms boodschappen in hun werk. Geef aan welke betekenis bij welk symbool hoort. 1. trouw 2. lust 3. vergankelijkheid
Dia 24 Vraag 8: In de 17de eeuw verborgen Hollandse schilders soms boodschappen in hun werk. Geef aan welke betekenis bij welk symbool hoort. Antwoord 8 De bloemen herinneren aan de vergankelijkheid, de
tijdelijkheid van het aardse bestaan
De hond symboliseert trouw en waakzaamheid
daarom een
Van oesters wordt beweerd dat ze lustopwekkend: zij zijn daarom symbool voor genotzucht en lust
Dia 25 Antwoord: 8 Dit is maar een fractie van de verborgen symbolen die je tegen kunt komen in de schilderijen. Symbolen zijn van alle tijden. Zoals bijvoorbeeld het hart om de liefde weer te geven. Maar het wordt spannender als de afbeelding op het eerste gezicht heel gewoon lijkt; als je de taal kent van de verborgen symboliek kunnen schilderijen ineens een heel andere betekenis krijgen.
Vraag 9 Aan welke oorlog kwam in 1648 een eind? 1. 2. 3. 4.
de Tachtigjarige Oorlog met Spanje de Tweede Engelse Oorlog de Derde Engelse Oorlog de Tiendaagse Veldtocht
Dia 26 Vraag 9: Aan welke oorlog kwam in 1648 een eind? Antwoord 9 1. de Tachtigjarige Oorlog met Spanje. De vrede van Münster werd gesloten op 15 mei 1648 en betekende de officiële erkenning van de Republiek der Nederlanden.
Dia 27 Antwoord: 1
Dia 28 Het Stadhuis op de Dam te Amsterdam, Gerrit Berckheyde Na tachtig jaar kwam er eindelijk een einde aan de oorlog met Spanje. Voor Amsterdam betekende dat er geld beschikbaar kwam voor de bouw van een nieuw stadhuis. Het moest het succes en de trots van Amsterdam als wereldstad uitstralen. De architect Jacob van Campen kreeg de opdracht voor de bouw van dit achtste wereldwonder, zoals het destijds werd beschouwd. Vraag 10 Ter gelegenheid waarvan kreeg Michiel de Ruyter deze pronkbeker? 1. de overwinning op de Engelsen tijdens de Slag bij Chatham 2. zijn bevordering tot Luitenant-generaal van de marine 3. de doop van het vlaggenschip ‘De Zeven Provinciën’ 4. de overwinning van de Derde Engelse Oorlog
Dia 29 Vraag 10: Ter gelegenheid waarvan kreeg Michiel de Ruyter deze pronkbeker?
Antwoord 10 1. de overwinning op de Engelsen tijdens de Slag bij Chatham. De Nederlanders en de Engelsen voerden in de 17de eeuw vaak oorlog op zee. Michiel de Ruyter verraste de Engelsen in 1667 met een vernietigende aanval op de marinehaven bij Chatham.
Dia 30 Antwoord: 1 De Engelse Zeeoorlogen
Dia 31 De Engelse Zeeoorlogen Tocht naar Chatham, Jan van Leyden, 1667 Tijdens de Tachtigjarige Oorlog waren Engeland en de Republiek bondgenoten geweest tegen de gemeenschappelijke vijand: de Habsburgers. Na de vrede van Munster verloor Spanje zijn sterke politieke positie. De Spaanse koloniale bezittingen lagen voor het grijpen, wat de twee vroegere bondgenoten tegen elkaar opzette. Om de Engelse positie in Noord-Amerika te beschermen keurde het Engelse parlement de Acte van Navigatie goed, waadoor goederen uit Noord-Amerika enkel nog door Engelse schepen mochten worden vervoerd. Dit was de aanleiding voor de Engels-Nederlandse oorlogen. In het midden van de 17de eeuw hadden de Nederlanders een sterke oorlogsvloot, maar bovenal een gigantische handelsvloot. De oorlogen gingen om de controle over de zee- en handelsroutes. Hoewel Nederland uiteindelijk als wereldmacht door de Engelsen overvleugeld werd, heeft Nederland verscheidende overwinningen behaald. De overgave van de Royal Prince in 1666 en de tocht naar Chatham een jaar later zijn daar voorbeelden van. Tijdens de tocht naar Chatham voer een kleine vloot onder leiding van Michiel de Ruyter dwars door de verdedigingsketting heen die de rivier de Medway (een zijrivier van de Theems) afsloot, waarna vier Engelse schepen op de belangrijke marinebasis tot zinken werd gebracht en de het Engelse vlaggenschip de Royal Charles werd buitgemaakt. Goed gedaan? Je hebt nu een indruk gekregen van de Gouden Eeuw in de Republiek Deze kennismaking ga je voortzetten tijdens je bezoek aan het Rijksmuseum Veel plezier!
Dia 32 Goed gedaan?
Dia 33 Afsluitende dia.
Heeft u op- of aanmerkingen op deze les? Wij horen het graag. Neem contact met ons op via de mail
[email protected] of telefoon 020 6747000.
Fotografie Afdeling Beeld van het Rijksmuseum ©2011 Rijksmuseum, afdeling Publiek & Educatie, november 2011
