Voorbereidende les voor ‘Reis door Utrecht, reis door de tijd’. Voor de docent Voor veel docenten is een bezoek aan Het Utrechts Archief ook het eerste archiefbezoek. Daarom allereerst wat uitleg voor u als docent. Formeel gezien is een archief de papieren neerslag van het handelen van een organisatie of een bedrijf. Overheidsorganisaties, zoals gemeentebesturen, rechtbanken, notarissen, gemeentelijke en rijksonderwijsinstellingen etc. zijn wettelijk verplicht om hun archief te bewaren en na een bepaalde termijn over te dragen aan een openbare archiefbewaarplaats. Het Utrechts Archief is zo’n openbare archiefbewaarplaats. De eerste archiefwet dateert van 1803, de laatste van 1995. In deze wet is geregeld dat de burgers vrije inzage hebben in overheidsarchieven. Archiefbewaarplaatsen zijn een bepaald minimum aantal uren geopend en inzage in archieven is gratis. Elke gemeente heeft een gemeentearchief en elke provincie heeft een rijksarchief in de provincie. Tegenwoordig zijn veel gemeentearchieven en rijksarchieven samengegaan tot historische centra: Het Utrechts Archief is in 1998 ontstaan door samenvoeging van het gemeentearchief van Utrecht en het rijksarchief in de provincie Utrecht. Iedere burger heeft toegang tot het archief. Veel mensen gaan bijvoorbeeld naar archieven om hun stamboom uit te zoeken. Het Utrechts Archief bewaart de archieven van het gemeentebestuur van Utrecht, van het stadsbestuur van voor 1795, van het provinciaal bestuur van de provincie Utrecht, van de Staten van Utrecht, van de Rijksuniversiteit, van de oude kerken en kloosters in Utrecht, van het Hof van Utrecht van voor 1811, van de Arrondissementsrechtbank, van de Jaarbeurs en nog veel meer. Daar zijn ook archieven bij die u misschien niet zo snel bij ons zou zoeken, zoals de archieven van de Nederlandse Spoorwegen, de archieven van de Protestantse Kerken in Nederland, de archieven van de Franciscanen in Nederland en andere kerkelijke archieven. Verder bewaren wij veel familie-archieven, afkomstig van families die een belangrijke rol hebben gespeeld in het bestuur van stad en/of provincie. In totaal beheert Het Utrechts Archief 19 km archief bestaande uit zo’n 1200 verschillende archieven. Om snel een beeld te krijgen van wat er bij ons te vinden is, kunt u op de website bij thema’s in de tijdbalk kijken. Op onze website vindt u ook het archievenoverzicht. Met de klas gaat u naar het bezoekerscentrum van Het Utrechts Archief aan de Hamburgerstraat. Hier kan iedereen zelf ontdekken hoe spannend de geschiedenis van Utrecht is en welke schatten Het Utrechts Archief beheert! Ook zijn hier wisseltentoonstellingen over mensen en gebeurtenissen uit de geschiedenis van Utrecht of over plekken met een bijzondere geschiedenis. Een jeugdboek waarin archiefonderzoek aan de orde komt, is ‘Zoektocht naar Brechje’ van Nicki Bullinga. De hoofdpersoon van het boek, Sanne, hoort de naam ‘Brechje’ als ze onder de Domtoren fietst. In het archief gaat zij op zoek naar Brechje en ontdekt zo een spannend verhaal dat zich afspeelt in 1672, toen Utrecht door de Fransen werd bezet. Het boek schetst een goed beeld van het dagelijks leven in Utrecht in deze tijd. ‘Zoektocht naar Brechje’ is bedoeld voor kinderen van 12 jaar en ouder. Een ander boek waarin het belang van ‘papieren’ aan de orde komt, is ‘Otje’, van Annie M.G. Schmidt. Dit boek is bedoeld voor kinderen van 6-8 jaar.
De les in de klas Wat is een archief? Voor de docent: Het is handig om uw les te beginnen met de Klokhuisaflevering over Het Utrechts Archief. In deze aflevering zijn onder andere de archiefdepots te zien, waar al die kilometers archief bewaard worden. De opname dateert van enige jaren geleden dus inmiddels zijn er een paar kilometers aan archief bijgekomen. De depots bevinden zich op de lokatie Alexander Numankade, dus niet op de publiekslokatie die de kinderen gaan bezoeken. Er is daar wel een ruimte die veel lijkt op een depot. De leerlingen kunnen nu de vraag ‘wat is een archief?’ beantwoorden. Een archief bestaat uit oude papieren en documenten, er worden ook oude boeken en kranten bewaard.
Eigenlijk heeft iedereen een eigen archiefje. Iedereen bewaart wel ‘papieren’. Belangrijke papieren, zoals een zwemdiploma of een schooldiploma of een rijbewijs. Wie een auto heeft, heeft ook papieren waarmee hij/zij kan bewijzen dat de auto van hem/haar is. Als je een huis hebt, heb je papieren om te bewijzen dat het huis van jou is. Maar je bewaart ook wel dingen om andere redenen. Een vriendenboekje, je baby-album, foto-albums, een album van een vakantie, een brief of een kaart van je oma, misschien wat dingen van school. Dat is dus je eigen archiefje. Sommige dingen bewaar je omdat ze belangrijk zijn, andere dingen bewaar je omdat je er bepaalde herinneringen aan hebt. Voor de docent U kunt hier voorbeelden gebruiken uit uw ‘eigen archief’. Een foto-album van toen u klein was, een poëzie-album, een schoolrapport, uw eigen diploma’s, oude familiefoto’s, brieven. Aan de hand van uw eigen spullen leren de kinderen ook dat dingen vroeger anders waren: een vriendenboekje was een poëzie-album, rapporten zagen er vroeger anders uit, vroeger schreef je meer brieven omdat er geen e-mail was, foto’s waren in zwart-wit omdat er nog geen kleurenfoto’s gemaakt konden worden etc. U kunt ook voorafgaand aan deze les (bijvoorbeeld als u de Klokhuisaflevering op een voorgaande dag heeft bekeken) de kinderen vragen om dingen uit ‘hun archief’ mee te brengen naar school. Tegenwoordig bewaren we steeds meer digitaal. Ook dat behoort tot ons archief.
Een archief leert je dat dingen vroeger anders waren. In je eigen archief zie je dat je vroeger anders was: je bent gegroeid, je hebt leren schrijven etc.. Als je het archief van je grootouders zou bekijken, zou je zien dat het leven toen echt heel anders was. Kijk alleen maar eens naar de foto’s van toen je grootouders klein waren. Er zijn er minder dan nu, want niet iedereen had een fototoestel. Fotograferen ging niet digitaal, maar analoog, dus je had negatieffilms nodig en dat moest dan worden ontwikkeld en vervolgens werden er afdrukken van de negatieven gemaakt en dat waren dan de foto’s.
Vroeger bestonden er niet eens kleurenfoto’s: je kon alleen maar fotograferen in zwart/wit. En in de tijd dat nog bijna niemand een fototoestel had, ging je speciaal naar een fotograaf om je te laten fotograferen. Er reisden ook fotografen door boerenbuurten, waar mensen niet snel naar een fotograaf zouden gaan. Of mensen lieten een fotograaf komen om bij het huis op de foto gezet te worden. Voor de docent: U kunt dit onderdeel naar uw eigen ideeën vormgeven, bijvoorbeeld met eigen oude familiefoto’s. Misschien kunt u negatieven laten zien, veel kinderen zullen dit niet meer kennen. Het is leuk om daar anecdotes bij te vertellen over bezoeken aan de fotograaf. Zo kon iemand zelf een leuke achtergrond voor de foto uitzoeken, bijvoorbeeld een boslandschap of een stukje kamer. Soms was er een kartonnen ‘auto’ of ‘vliegtuig’ waar je achter zat zodat het leek alsof je in de auto of in het vliegtuig zat. Voor kinderen was er een hoekje met stoeltjes op maat en speelgoed. Voor 1900 was de belichtingstijd nog zo lang, dat mensen in een klem werden vastgezet, om ervoor te zorgen dat zij niet bewogen. Op oude foto’s kijken mensen ook altijd ernstig: het was helemaal niet netjes om te lachen op een foto. Bovendien hadden veel mensen een slecht gebit en dat fietsenrek wilden ze ook niet graag laten vereeuwigen. U kunt de kinderen ook naar (oude) foto’s van hun school of buurt laten zoeken op website van Het Utrechts Archief onder collecties – Beeldmateriaal. Hierin zijn ook oude familiefoto’s te vinden, o.a. van de familie Van Rheden, die in de jaren 1860 aan de Oudegracht in Utrecht woonde, van de familie Frijda en van de familie Hartvelt.
Onze school heeft een eigen archief. Onze school bewaart allerlei gegevens over de leerlingen in ons archief. Namen, geboortedata, de namen van je ouders, je adres en natuurlijk je cijfers. Dat zijn dingen waar niet iedereen in mag kijken: ze vallen onder wet op de privacy. Maar hier op school hebben we ze wel nodig.
Het Utrechts Archief bewaart meer dan 1200 verschillende archieven. Toen jullie geboren werden, ging je vader naar het stadhuis om dat te vertellen en toen werd je naam opgeschreven, je geboortedatum en je ouders en waar je precies geboren bent en hoe laat. Die papieren worden bewaard in het archief van het gemeentebestuur van Utrecht. En die archieven worden weer bewaard bij Het Utrechts Archief. Maar daar bewaren ze ook de archieven van het Provinciebestuur van Utrecht, van de Rechtbank van Utrecht, de Universiteit van Utrecht, van de Utrechtse Jaarbeurs en van de Nederlandse Spoorwegen. Maar ook van het kasteel Haarzuilen en het kasteel Amerongen. In totaal bewaart Het Utrechts Archief meer dan 1200 archieven en bij elkaar is dat 19 km planklengte. Dat is dus van Utrecht naar Amersfoort. Die papieren zijn allemaal verpakt in dozen. En als je al die papieren uit de dozen zou halen en achter elkaar zou leggen, kom je een paar keer de wereld rond. Voor de docent: U kunt hier ook refereren aan de Avondvierdaagse om de hoeveelheid archiefmateriaal te verduidelijken. Als de kinderen vragen of zij hun eigen geboorteacte zullen zien, is het antwoord nee. Die acte valt onder de wet op de privacy, tot 90 jaar nadat je geboren bent. Pas dan komt je geboorteacte in het archief.
Hoe vind je in 19 km nou precies wat je wilt hebben? Om alles terug te kunnen vinden, is alles geordend en genummerd. Neem nou de archieven van het kasteel Amerongen. Dat hoort allemaal bij elkaar dus het staat ook bij elkaar in het depot en bij elkaar is dat archief 500 meter groot. Iemand heeft alles doorgekeken, precies opgeschreven wat het is en dingen die bij elkaar horen, bij elkaar gelegd. En al die boeken of delen of stapels brieven hebben een nummer gekregen. Die nummers staan weer in een boek dat een ‘inventaris’ heet. Je kunt daar in bladeren, maar het staat ook allemaal op de website en dan kun je er gemakkelijk in zoeken. Als iemand iets wil bekijken, zoekt de archiefmedewerker dus in het depot naar dat nummer en brengt het dan mee naar de studiezaal. Sommige dingen worden zo vaak bekeken, dat er copieën zijn gemaakt omdat het echte oude boek anders kapot zou gaan. Tegenwoordig worden er ook veel scans gemaakt. Voor de docent: U kunt hier refereren aan het boek ‘Zoektocht naar Brechje’ van Nicki Bullinga.
Hoe bewaar je oude papieren? Voor de docent: Om dit onderdeel goed te illustreren, kunt u als voorbereiding een krant een week in het zonlicht leggen. Als u een stukje van de krant bedekt, zien de kinderen nog sneller wat er is gebeurd. U kunt ook een stuk beschreven papier nat maken en laten drogen. Wat is er met deze krant gebeurd? De krant is verkleurd en het papier is bros, het breekt nu heel snel. Als je een krant wilt bewaren, moet je die krant dus niet in de zon leggen. Wat is er met dit papier gebeurd? Het is wel weer opgedroogd, maar het is helemaal bobbelig geworden. En zijn de letters nog wel goed leesbaar? Als je papier wilt bewaren, moet je dus zorgen dat het niet nat wordt. Bij Het Utrechts Archief worden de oude papieren bewaard in speciale ruimtes. Er is alleen maar licht als er mensen lopen en er kan geen zonlicht binnenkomen. Het is er 18’ C, dus eigenlijk een beetje koud voor ons, maar heel goed voor het papier. De luchtvochtigheid is 50%, dat betekent dat wij er een droge keel zouden krijgen, maar voor het papier is dat juist heel goed. Zo’n ruimte heet een ‘depot’. In de Klokhuisfilm hebben jullie al kunnen zien hoe die depots er uit zien. Nu weten jullie ook hoe het er voelt: koud en droog. Als wij bij Het Utrechts Archief op bezoek gaan en we gaan naar de archiefstukken kijken, is het daar ook koud en het is een beetje donker. Er is net genoeg licht om de oude papieren te bekijken.
Een speciaal soort papier: perkament. Voor de docent U kunt dit onderdeel van de les illustreren met • een stukje fluweel en een balpen • papier en een kroontjespen of een veer met een potje inkt. Als u de kinderen met een kroontjespen laat schrijven, denkt u er dan aan dat dit spettert en vlekken op de kleding kan veroorzaken.
Vroeger gebruikten de mensen voor het opschrijven van belangrijke besluiten ‘perkament’. Dat is een soort papier dat gemaakt is van dierenhuid: de huid van een kalf, een geit of een schaap. Die huid werd helemaal schoongemaakt, alle haartjes en bloedvaatjes werden afgeschrapt, de huid werd gewassen, heel strak gespannen en gedroogd. Dan werd de huid keurig op de juiste maat gesneden. Perkament is sterker dan papier. Vroeger schreven mensen niet met een balpen. Ze schreven met een ganzenveer die je dan in een potje inkt doopte. Dat is best lastig. En al helemaal als je op perkament moet schrijven. Perkament is niet zo glad als papier. Je kunt schrijven met een ganzenveer op perkament vergelijken met schrijven met een balpen op fluweel. De mensen die schreven, maakten daar hun beroep van. Niet iedereen kon schrijven: veel mensen waren te arm om naar school te gaan en andere mensen vonden zich te belangrijk om te leren schrijven. Omdat die mensen dus ook geen handtekening konden zetten, gebruikten ze een zegelstempel om het besluit te ‘bezegelen’. Zo’n belangrijk besluit op perkament noem je een ‘charter’. Een belangrijk Utrechts document dat op perkament is geschreven, is het stadsrecht van Utrecht. Als we naar Het Utrechts Archief gaan, zijn daar ook charters te zien.
Wat voor papieren bewaren ze bij Het Utrechts Archief? • Boeken met ‘resoluties’ (besluiten) van het stadsbestuur • Notulenboeken van vergaderingen • Stapels brieven of brievenboeken met afschriften van brieven • Boeken van notarissen • Dossiers van de rechtbank • Charters • Oude tekeningen • Oude prenten • Oude foto’s • Oude kaarten Voor de docent: U kunt hier iets vertellen over de dingen die bij Het Utrechts Archief bewaard worden. Hiervoor kunt u in het onderdeel ‘thema’s’ op onze website kijken in de Tijdbalk Utrechtse geschiedenis. Aan de hand van jaartallen wordt telkens iets verteld over een archiefstuk.
