Reis door de filosofie

Cursusboek

Reis door de filosofie

Reis door de filosofie

Beste cursist, Welkom bij de cursus “Reis door de Filosofie”. Mijn naam is John de Graaf en in deze cursus neem ik u mee op een thematische reis door de filosofie. Zolang er mensen zijn, zijn er ook filosofen die zich bezighouden met grote, eeuwige vraagstukken, zoals: “Wat is de zin van het leven, wat is geluk, hoe groot is het heelal en hoe is het ontstaan, hoe zit het met lichaam, geest en ziel, wat is goed en kwaad, mooi en lelijk?” En niet te vergeten: “Wat is filosofie?” Deze cursus geeft een inleiding in de Westerse filosofie over de volle breedte. De volle breedte houdt in dat, naast de meer actuele vakken zoals ethiek en sociaal-politieke filosofie ook andere kernvakken als logica, kennisleer, metafysica, en wijsgerige antropologie zijn opgenomen. Per les behandel ik de belangrijkste stromingen, opvattingen en theorieën summier, en vul deze waar mogelijk aan met actuele thema’ s. Ook zullen we nogal eens de historie induiken, zelfs tot duizenden jaren terug, naar het oude Griekenland. Ik wens u een goede, gezonde, leerzame en spannende reis toe! John de Graaf Filosoof en docent aan onder andere de Utrechtse Volksuniversiteit

LES 1 WAT IS FILOSOFIE?

LES 1

Wat is filosofie? 1.1 Inleiding De filosofie geldt wel als de moeder der wetenschappen en bestaat ongeveer 2.600 jaar, vanaf de oude Grieken. Het onderzoeksgebied is zeer breed: de wereld, God, de mens, de taal, de geschiedenis, de maatschappij, ethiek, kunst, mystiek en nog veel meer. Kortom: álles! Over filosofie wordt heel verschillend gedacht. Sommigen zien het als overbodig geklets in de ruimte, anderen vinden het het hoogste en belangrijkste wat de mens heeft voortgebracht. Filosofie wordt ook nogal eens als bedreigend voor mens, staat, en maatschappij beschouwd. Een schoolvoorbeeld is het symbool van de filosofie bij uitstek: Socrates. Hij was een echte vakidioot en de beroemdste martelaar voor de waarheid. Zijn leven stond geheel in het teken van het filosoferen en het zoeken naar de waarheid, het morele goede en het goede leven. Daarmee bedreigde hij in zeker opzicht de gevestigde, en zeker niet ideale, orde. Socrates en zijn filosofie werden uiteindelijk zo staatsgevaarlijk bevonden, dat de Atheense democratie in een ‘eerlijk’ proces de doodstraf over hem uitsprak. Deze heeft hij geheel consequent en vrijwillig zelf ten uitvoer Socrates

gebracht door het drinken van de gifbeker. Plato, zijn beroemde leerling, beschrijft dit ontroerend in zijn dialoog Phaidoon. Het is waar, filosofie kan bedreigend zijn, maar dat is hooguit een halve waarheid, want zij kan ook bevrijdend, mooi, en goed zijn. Bovendien hoeft zelfs bedreigend niet per se slecht te zijn. Zoveel hoofden, zoveel zinnen Over filosofie wordt dus heel verschillend gedacht, door zowel de leek als de professional. Dit komt in belangrijke mate doordat het oplossen van

4

ETADORO Reis door de filosofie


fundamentele problemen, zoals “Hoe is de wereld ontstaan?” veel te maken heeft met persoonlijke gevoelens en levensovertuigingen. Het zal bijvoorbeeld niet verbazen dat een godvruchtig filosoof als Thomas van Aquino een heel ander idee had over het ontstaan van de wereld dan de materialist Demokritos van Abdera of de existentialist en atheïst Jean-Paul Sartre. En een filosoof met een dichterlijke aanleg of opleiding zal de wereld anders interpreteren dan een denker met een praktische of wiskundige achtergrond. We zien dus dat het blijkbaar nogal moeilijk is om tot een eensluidende en heldere omschrijving te komen van wat filosofie is. Toch is er een vrij brede consensus onder de meeste filosofen met betrekking tot een aantal essentiële kenmerken. Hier gaan wij de volgende paragrafen op in, maar eerst enkele misvattingen. Misvattingen over filosofie De term filosofie wordt nogal eens op oneigenlijke wijze gebruikt. We geven enkele voorbeelden. ● De filosofie van Ajax of de filosofie van Philips. In dit zinsverband is de term filosofie figuurlijk gebruikt en wordt er eigenlijk strategie of beleid mee bedoeld. (Hoewel, over de filosofie van Cruijff durf ik geen uitspraken te doen...). ● Filosofie is ook zeker geen psychologie. Filosofie bestudeert veel meer dan alleen maar mentale processen, en op een andere manier. ● New Age, Yoga, Boeddhisme zijn weliswaar vormen van filosofie, maar omdat ze oosters zijn laten we ze in deze westerse cursus buiten beschouwing. ● Filosofie valt niet geheel samen met levensbeschouwing of religie, maar er is wel sprake van een sterke wederzijdse beïnvloeding van deze disciplines.

5



1.2 Het filosofisch werkterrein Filosofie, oftewel wijsbegeerte, is het streven of verlangen naar wijsheid. We zouden het ook een levenshouding of een roeping kunnen noemen. Waar het bij wijsgerige wijsheid vooral om gaat, is échte kennis en inzicht over allerlei inhoudelijke onderwerpen. Wijsheid zoeken vereist een bepaalde methode, en vooral de methode bepaalt of het zoeken naar wijsheid filosofisch is. Maar nu eerst, waaróver kun je proberen filosofisch inzicht te verkrijgen? Over het filosofisch werkterrein hoeven we niet zo lang uit te wijden. Dit is in principe alles, en dat kunnen we best letterlijk opvatten. Iets specifieker kan dit omschreven worden als: ● de wereld om ons heen in al zijn verscheidenheid ● het leven en de dood ● onszelf en onze medemens, de dieren en de planten ● het Godsprobleem, de duivel, engelen, boskabouters ● jeugdpuistjes ● goed en kwaad ● kunst, cultuur, religies, wetenschappen, sprookjes, taal ● het Niets ● de filosofie zelf ● alle mogelijke andere zaken Plato We zien dus dat filosofie een vak is dat zich bezighoudt

WIST U DAT?

met onderzoek van al wat is, ja zelfs al wat niet is: het

Wist u dat? De term filosofie

toestand, feit en (on)mogelijkheid, onttrekt zich aan

komt uit het Grieks (fileo sofia)

de principiële invloedssfeer van de wijsbegeerte. Wat

en betekent letterlijk: ik begeer

de inhoud betreft is de wijsbegeerte dus het meest

wijsheid. Filosofie is dan ook

algemene en brede zoeken naar kennis en inzicht,

synoniem met wijsbegeerte.

het totaal van alles wat bestaat en zelfs niet bestaat.

Niets. Geen enkel verschijnsel, ding, gebeurtenis,

Bepaald geen klein of kinderachtig werkterrein dus.

6



Vandaar dat de wijsbegeerte mede hierdoor reeds in de Griekse Oudheid enerzijds ‘bemoeial’ genoemd werd (Socrates), maar anderzijds door niemand minder dan Aristoteles (de leerling van Plato) de eervolle status van ‘Eerste Wetenschap’ toebedeeld kreeg. In de oudheid bestonden de verschillende wetenschappen als biologie en psychologie nog niet. Zij waren deelgebieden van de filosofie. Het spreekt vanzelf dat het wetenschappelijke werkterrein van de filosofie toen dus veelomvattender was dan in latere tijden. Mede door de verwetenschappelijking van verschillende delen van de filosofie is het werkterrein van de filosoof niet kleiner geworden, maar wel sterk veranderd. Deed Aristoteles, als filosoof, zelf nog experimenteel-empirisch onderzoek, tegenwoordig doen de toegepaste wetenschappers dat grotendeels. Filosofie heeft mede door de enorme opkomst van die toegepaste wetenschappen tegenwoordig meer een kritisch

Aristoteles

begeleidende functie gekregen, al zijn er onderwerpen, die nog steeds door vrijwel alleen de filosofie onderzocht worden, zoals bijvoorbeeld ethische onderwerpen. Dat alles inhoud kan zijn van filosofisch onderzoek is een essentieel kenmerk van de wijsbegeerte. De inhoud kan dus van alles zijn, maar hoe moeten we te werk gaan om dit alles of van alles en nog wat specifiek filosofisch te onderzoeken? Anders gezegd: Wat is de methode van filosofisch onderzoek? Daarover nu meer. 1.3 De methode van filosofisch onderzoek De werkwijze van de specifieke methode van filosofisch onderzoek bestaat grofweg uit: ● De aandacht kan door iets getrokken worden. ● Daarbij kan verwondering ontstaan, die weer leidt tot een vraag: ● Is dat iets wel wat het lijkt, en áls dat zo is, hoe weten we dat dan?

7



● En als het iets anders zou kunnen zijn, wat dan, en hoe weten we dat dan weer? ● En: waarom is het dan zoals het is, of juist niet? (Zit u nog op uw stoel?) ● Vervolgens komt de twijfel en zoeken we antwoorden of verklaringen. ● En niet zomaar antwoorden, nee, we zoeken eigenlijk de waarheid! ● Dit alles vereist wel een zeer bijzondere houding, namelijk: ● Zo kritisch mogelijk en tegelijk. ● Zo tolerant mogelijk zijn! Aandacht – verwondering – twijfel – zoeken/denken – verklaringen – reflectie – waarheid – kritisch én tolerant zijn, dat zijn belangrijke algemene elementen van de filosofische methode. En daarom ook van de filosofie als geheel. Waar we ons ook mee bezighouden, als we deze denkweg volgen zijn we filosofisch bezig. Voor een goed begrip: het maakt echt niet uit of u huisvrouw, huisman, kind, volwassene, bejaarde, putjesschepper, wetenschapper of bijvoorbeeld

Thales valt in de put

8



robot bent. Het gaat erom dat als we ware kennis en inzicht nastreven, dat we dan uiterst kritisch, maar ook tolerant moeten zijn. Maar zelfs hier zijn de meningen nog verdeeld over. Er zijn bijvoorbeeld filosofen die het zoeken naar waarheid volstrekt zinloos vinden. En Karl Popper stelt dat, hoewel we misschien en hopelijk steeds dichter bij de absolute waarheid komen, we deze zélf nimmer zullen bereiken. Hoe dan ook, dit Socratische en Platoonse waarheid zoeken is sinds het ontstaan ervan een richtsnoer geweest voor filosofisch onderzoek en naar mijn mening is het dat nog steeds. 1.4 Het doel van de filosofie Filosofen zoeken dus naar échte kennis en inzicht, maar waarom eigenlijk? Het antwoord kunnen we terugvinden bij de drie doelen van de filosofie (geldt ook voor de wetenschap) van Plato: het ware, het goede en het schone. Ten eerste streeft de filosofie naar een groei van kennis. We willen steeds meer weten van de waarheid omtrent de wereld en onszelf. En ten tweede wil de filosofie met behulp van die kennis de wereld en de mensheid in ethisch opzicht verbeteren, waarbij het ideale einddoel een soort Utopia is: min of meer ideale mensen in een dito ideale samenleving. Ten derde zou in deze utopische wereld het leven van mens en dier, eveneens ideaal zijn: geen oorlogen, ziektes, armoede en haat. Dus: een leven van genieten en gelukkig zijn. We kunnen wel stellen dat Plato hiermee één van de twee grondleggers is van de Westerse cultuur. Aristoteles is de tweede. 1.5 Samenvatting Samenvattend kunnen we het volgende stellen. Het vak filosofie: ● Is een kritische én tolerante manier om echte kennis te vergaren. ● Omvat in haar werkterrein alles wat er is. ● Probeert alles wat in haar vizier komt steeds beter te doorgronden. ● Maakt gebruik van een voortdurend en verdiepend herhalen en vragen, zowel met behulp van de wetenschappen en andere disciplines als zelfstandig.

9



● Streeft als hoogste goed in principe de waarheid oftewel échte kennis na. ● Heeft naast waarheidsvinding ook een betere wereld op het oog, zowel ethisch als inhoudelijk. De komende lessen In de komende lessen van deze cursus filosofie gaan we ons verder verdiepen in de hoofdvakken. Tezamen vormen de volgende zes lessen een inhoudelijke plattegrond van het vak filosofie. Les 2 gaat over Logica. Logisch, want eerst bestuderen we het formele proces van het denken zelf. Als we al denkend de waarheid zoeken, moeten we eerst weten wat denken is. Les 3 gaat over Kennis- en wetenschapsleer. Cruciaal is de verhouding tussen onze inhoudelijke kennis enerzijds en de werkelijkheid anderzijds: hoe waar is onze kennis? Dit wordt onderzocht in de kennisleer. Na dit filosofische zelfonderzoek van het denken en onze kennis gaan we in Les 4 aan de slag met Metafysica. We starten onze speurtocht naar de wereld en de werkelijkheid. Want wat is het zijn, de wereld, materie, energie, is er een begin of niet, en een God? En waarom? In Les 5 bestuderen we de mens zelf in de Filosofische antropologie. Wat of wie zijn we eigenlijk? Wat is de essentie van ons leven? Bestaat wilsvrijheid? Dan bespreken we in Les 6 Ethiek de grootste morele thema’s: Wat is goed en kwaad? Wat zijn normen, waarden en wetten? Wat is plicht? Is moraliteit aangeboren of een cultuurverschijnsel? Tenslotte eindigen we in Les 7 met Politieke filosofie. De politieke filosofie onderzoekt de beste bestuursvorm voor mensen in groepsverbanden. Bij iedere les maakt u de bijbehorende opdrachten en sluit u af met de quizvragen. Succes!

10


Bijlage

Tijdlijn beroemde filosofen behandeld in deze cursus Tijd

Filosoof

Land

Kenmerken

Uitspraak

624 - 545 v.C

Thales van Milete

Griekenland

De eerste filosoof van de westerse filosofie. Filosofeerde vooral over de natuur.

“Water is de grondstof van alles”

480 - 360 v.C

Demokritos van Abdera

Griekenland

Natuurfilosoof

“Er is niets dan atomen en de lege ruimte”

485 - 425 v.C

Herodotos

Griekenland

Eeste historicus van de westerse cultuur. Zijn werk is ‘Historae’

“Je moet geen kwaad met kwaad vergelden”

435 - 355 v.C

Aristippos van Cyrene

Griekenland

Grieks hedonistisch filosoof

“Ik bezit, maar ben zelf geen eigendom”

469 - 399 v.C

Socrates

Griekenland

Klassieke filosoof Socratische methode Filosofeerde vooral over de mens en ethiek

“Het enige wat ik zeker weet is dat ik niets zeker weet...”

427 - 347 v.C

Plato

Griekenland

Universeel filosoof over natuur, mens, alles Zijn school: Academia

“Het lichaam is een kerker voor de ziel”

384 - 324 v.C

Aristoteles

Griekenland

Leerling van Plato Tweede grootste denker en eerste wetenschapper School: Lykeion

“De mens is een politiek dier”

1225 - 1274

Thomas van Aquino

Italië

Theoloog (primair) en filosoof (secundair)

“De Openbaringswaarheden zijn onbetwijfelbaar!"

1478 - 1535

Thomas More

Engeland

Leerling van Plato Tweede grootste denker en eerste wetenschapper School: Lykeion

“De mens is een politiek dier”

384 - 324 v.C

René Descartes

Frankrijk

Universeel denker, 'vader' van de moderne filosofiegeschiedenis, rationalist

"Cogito, ergo sum" (ik denk, dus ik ben"

Tijd

Filosoof

Land

Kenmerken

Uitspraak

1709 - 1779

La Mettrie

Frankrijk

Materialistisch filosoof

(titel van zijn boek: "L'homme machine"): "De Mens is een Machine"

1632 - 1677

Baruch d’Espinoza (of Spinoza)

Nederland

Geestverwant van Descartes, Één van de eerste Verlichtingsdenkers

"Deus sive Natura", "God of Natuur is hetzelfde".

1588 - 1679

Thomas Hobbes

Engeland

Politiek filosoof

"Homo homini Lupus" (de Mens is een Wolf voor zijn medemens).

1632 - 1704

John Locke

Engeland

Empiristisch filosoof

These: Iedereen heeft recht op bezit

1685 - 1753

George Berkeley

Schotland

Empirist en idealist

"Esse est percipi", zijn is waargenomen worden

1711 - 1776

David Hume

Schotland

Empirist en scepticist

"Wees filosoof, maar blijf mens"

1724 - 1804

Immanuel Kant

Duitsland

Voor velen de grootste denker ooit. Verlichtingsdenker

"Je moet het goede willen".

1770 - 1831

George Wilhelm Friedrich Hegel

Duitsland

Geschiedenis- en rechtsfilosoof

"Het volk weet niet wat het wil".

1813 - 1883

Karl Marx

Duitsland

Politiek filosoof met gigantische invloed

"Proletariërs aller landen, Verenigt U"

1788 - 1860

Artur Schopenhauer

Duitsland

Pessimistisch denker

"Het leven had er beter niet kunnen zijn".

1844 - 1900

Friedrich Nietzsche

Duitsland

Zeer belangrijk cultuurfilosoof

"Zie de mens" (Ecce Homo)"

1748 - 1832

Jeremy Bentham

Engeland

Ethicus

"Oorlog is misdaad op de grootste schaal"

Tijd

Filosoof

Land

Kenmerken

Uitspraak

1842 - 1910

William James

Verenigde Staten

Ethisch pragmatist

"Niet kiezen is ook een keuze"

1889 - 1976

Martin Heidegger

Duitsland

Metafysisch denker

"Zin van het leven ligt in het leven zelf"

1902 - 1994

Karl Popper

Ooostenrijk

Zeer belangrijk wetenschapsfilosoof

"De weg naar de hemel is geplaveid met goede intenties"

1905 - 1980

Jean Paul Sartre

Frankrijk

Sociaalpolitiek filosoof. Existentialist

"De existentie (het bestaan) gaat vooraf aan de essentie"

1942 -

Daniel Dennett

Verenigde Staten

Neurofilosoof

"Geest is gevolg, niet de oorzaak, van hersenprocessen"

1944 -

Antonio Damasio

Portugal

Belangrijk neurofilosoof

"Ik voel, dus ik ben"

1929 -

Jürgen Habermas

Duitsland

Belangrijk sociaalpolitiek denker

"Iedere moord is er één te veel"

1947 -

Peter Sloterdijk

Duitsland

Verwantschap met Habermas

“Je moet je leven veranderen"

Reis door de filosofie

Recommend Documents