Deze publicatie wordt uitgebracht als advies van de projectgroep Kunst Volgerlanden over beeldende kunst in de openbare ruimte van Vinex-locatie De Volgerlanden, gemeente Hendrik-Ido-Ambacht. De projectgroep Kunst Volgerlanden bestaat uit: Marcel Doodkorte (voorzitter), beleidsmedewerker kunst & cultuur Janneke van Lisdonk (secretaris) en extern deskundigen Martijn Boelhouwers, Esther Didden, Henk van Bennekum, John Blaak en Martine Herman. Tekst: Projectgroep Kunst Volgerlanden Tekstredactie: Marjolein Brouwer, De Wijde Blik communicatie Coördinatie: Martine Herman Vormgeving: Anneke Auer Fotoʼs kunstwerken: Rick Messemaker Drukwerk: Printshop Sliedrecht Oplage: 500
Januari 2010
De vierde nota ruimtelijke ordening extra is een beleidsnota die diepe sporen in het Nederlandse landschap nalaat. Aan de randen van verstedelijkte gebieden en op de weinige nog lege plekken in de steden kleuren de planologen in de jaren negentig van de vorige eeuw de kaarten in met rood potlood, de kleur van woongebieden. In De Volgerlanden wist het rode potlood in één klap meer dan 600 jaar geschiedenis van de kaart. De beeldende kunst in de openbare ruimte in De Volgerlanden moet een bondgenootschap vormen met de beeldkwaliteit die ontwerpers voor ogen staat en de woonsfeer die de nieuwe bewoners zoeken. Veranderingen horen bij de geschiedenis. De transitie die in het afgelopen decennium boven de grond heeft plaatsgevonden is mooi terug te vinden in de beeldtaal van Ann Bousemaʼs De Volgerlanden. Impressies van nieuw Nederlands landschap.
Wat er in de harten en hoofden van de oorspronkelijke bewoners afspeelt, die vaak al generaties in het gebied wonen en werken, is alleen in persoonlijke verhalen en gevoelens te ervaren. En soms, heel soms ook in een uiting, in een verschijningsvorm. Een van de mooiste in het plangebied De Volgerlanden is het Perenlaantje, in het oostelijk deel van de wijk. Een monument uit 1922 waar, ook op de tekentafel van de planologen, zorgvuldig ruimte voor is gemaakt in het stedenbouwkundig plan. Straks is deze monumentale laan onderdeel van de openbare ruimte en daarmee van alle bewoners. Het Scenario voor beeldende kunst in De Volgerlanden (2002-2010) is aan een herijking toe. Een herijking omdat de wijk de tekentafel is ontgroeid en meer en meer een organisch geheel gaat vormen. Een geheel waar bewoners, natuur, voorzieningen, kunst en zelfs ʻn eerste begin van een nieuwe geschiedenis vorm en inhoud krijgt. De artistieke uitgangspunten van het scenario hebben hun geldigheid ten volle behouden. De projectgroep Kunst in De Volgerlanden zet dan ook in op verrijking. De ideeën waarop de komende kunstprojecten worden gebaseerd worden verder aangescherpt en concreter gemaakt. Dit draagt bij aan een grotere inhoudelijke samenhang tussen de kunstprojecten en een verdere verrijking van De Volgerlanden.
Marcel A.J. Doodkorte
Voorzitter van de projectgroep Kunst Volgerlanden
De Volgerlanden is een Vinex-locatie in aanbouw in Hendrik-Ido-Ambacht. Speciaal voor deze locatie heeft de projectgroep Kunst Volgerlanden in 2002 een scenario geschreven; een visie die vooruitloopt op de komst van beeldende kunst in deze wijk.
Uitgangspunt van het Scenario voor beeldende kunst in De Volgerlanden (2002 – 2010) is dat cultuur een onderdeel vormt van het dagelijks leven en bijdraagt aan de identiteit van een samenleving. In het scenario voor beeldende kunst in De Volgerlanden is kunst omschreven als een verbinding tussen fysieke werkelijkheid van de plek en het domein van ideeën, dromen en verlangens.
In De Volgerlanden zijn vanaf 2002 de eerste stappen gezet om met beeldende kunst op een bijzondere wijze aandacht te schenken aan de omvangrijke transformatie van het voormalige kassengebied tot woonlandschap. Het scenario bracht concrete kunstwerken voort. Er verschenen publicaties en de bevolking kwam massaal naar het midzomernachtfeest waar de opening van lichtkunstwerken werd gecombineerd met muziekoptredens en een lichtshow. Bovendien kreeg De Volgerlanden een eigen, mobiele expositieruimte: de Mobex.
In juni 2008 heeft de projectgroep Kunst Volgerlanden besloten om het oorspronkelijke scenario te herijken. Zij wil bekijken of de kunstvisie, gebaseerd op louter een idee over De Volgerlanden, nog geldig is nu de wijk steeds meer vorm krijgt. Ook stelt de projectgroep zichzelf de vraag of de ambities, die in 2002 in het scenario zijn vastgelegd, zijn gerealiseerd. Haar conclusie is dat de artistieke uitgangspunten van het oorspronkelijk scenario nog steeds gelden. Toch is het van belang om ideeën voor nieuwe kunstprojecten aan te scherpen en concreter te maken. Dit draagt bij aan meer inhoudelijke samenhang tussen nieuwe en bestaande kunstprojecten.
In dit stuk vindt u een korte terugblik op de jaren die achter ons liggen en een beschrijving van de plannen voor de komende tijd. Kortom, van herijking van het scenario zetten we in op verrijking van het scenario. In 2002 is het stedenbouwkundige plan van Kuiper Compagnons als basis genomen voor de plaatsing van kunstwerken in de wijk. De kunstwerken zijn opgevat als kralen aan een halssnoer, langs lange lijnen in plangebied. De kunstwerken langs deze assen onderstrepen het verschil in karakter, functie en betekenis van deze verbindingen in de wijk.
De aaneengesloten band van groen boven de Sophiaspoortunnel is onderdeel van de ecologische verbindingszone nr. 70*. Parallel aan deze groene zone liggen de zogeheten natte ecologische verbinding, de Jacobustocht en de droge ecologische verbinding, het Hooftlaantje. Haaks hierop ligt de zogeheten culturele as, de kaarsrechte Laan van Welhorst, met haar rotondes. Tenslotte is de dijkroute aangegeven als kenmerkend element van het gebied.
Naast deze lange verbindende lijnen zijn er een aantal specifieke punten aangegeven als belangrijke momenten in het gebied. Deze zijn de calamiteitentoren van de spoortunnel, het centraal gelegen Sophiapark, de kasteellocatie en de entrees van de wijk aan beide zijden.
*Een ecologische verbindingszone is een verbinding tussen natuurgebieden. Ecologische verbindingszones worden aangelegd om het migreren van dieren en planten tussen natuurgebieden mogelijk te maken. Deze zones zijn onderdeel van de ecologische hoofdstructuur.
Behalve bovenstaande concrete kunstopdrachten zijn een aantal kunstopdrachten uitgeschreven zonder specifieke locatie, zoals de fotografieopdracht en het mobiele expositiepaviljoen, de Mobex.
De uitvoering van de kunstvisie startte in 2002 met een onderzoeksopgave voor vijf rotondes in De Volgerlanden. De projectgroep Kunst Volgerlanden nodigde negen kunstenaars uit om een inhoudelijk concept te ontwikkelen rond het thema De rotonde als minilandschap. Hierbij vormt de rotonde als kunsteiland een fantasievolle biotoop. De ideeën zijn gebundeld in de uitgave De rotonde als minilandschap.
Naast de ideeën, schetsen en maquettes van de kunstenaars zijn in het boekje drie essays over de relatie tussen kunst en rotondes opgenomen. De essays zijn geschreven door experts uit het vakgebied: Joost van Hezewijk, landschapsarchitect en beeldend kunstenaar, Gabi Prechtl, directeur Kunst en Bedrijf Amsterdam, en Bert van Meggelen, cultureel adviseur.
Kunstenares Lianne de Lepper plaatste op de rotonde bij de entree van de wijk een aantal bronzen fantasiedieren. Het is alsof ze in een onzichtbare carrousel eindeloos hun rondjes draaien. Vreemde figuren bevolken haar Droomeiland: een drietal scharrelende fazanten, waarvan één fazant de wacht houdt in een boom met twee lampenkapjes. Een schaap met opvallend lange poten trekt twee krokodillen op een sleetje voort. Op zijn rug zit een haas. De eend draagt een slakkenhuisje mee en beent op hoge poten de rest achterna.
Een stukje verderop aan de Laan van Welhorst, de belangrijkste doorgangsroute door de wijk, staat het Kompas van Niko de Wit. Met dit vier meter hoge monumentale werk wil de kunstenaar de mensen een gevoel van richting meegeven. Het beeld geeft de perfecte Noord-Zuid richting aan.
Als we de Laan van Welhorst richting Zwijndrecht volgen, vinden we op de rotonde bij de Rietlaan het werk Oost, West, Thuis Best van Aris de Bakker. Via de plaatselijke krant heeft de kunstenaar omwonenden gevraagd mee te denken over de inrichting van het minilandschap. Op de rotonde staan twaalf kleurrijke alledaagse voorwerpen, waaronder een poes, een hart, een boormachine, een muziekinstrument, een theepot, een anker, een artisjok en nog veel meer.
Op de rotonde aan de westkant van De Volgerlanden staat het beeld Faller 574 van AE Kliest. Kliest vat de rotonde op als een klassieke besloten tuin, de hortus conclusus. Zijn ʻrotondus conclususʼ is omsloten door taxushagen. Als een soort Droste-effect is op de rotonde met hagen en grindpaadjes weer een kleinere rotonde aangelegd; letterlijk een minirotonde. Om de verwarring compleet te maken, plaatst de kunstenaar op de minirotonde vier knalgele miniatuurbankjes van de Duitse fabrikant van modelspoorbanen, Faller. In de winkel is dit model ʻparkbankʼ alleen op schaal te koop, namelijk honderd keer verkleind. Hier is de miniatuurbank uitgegroeid tot een volwassen exemplaar.
Op 2 juni 2007 opende Marcel Doodkorte, projectwethouder van De Volgerlanden en voorzitter van de projectgroep Kunst Volgerlanden, de rotondes. Belangstellenden en omwonenden liepen mee langs de verschillende locaties.
Op 21 juni 2007 zijn de lichtkunstwerken van Marcel Kronenburg en René Knip bij de Sophiaspoortunnel onthuld. Het felblauwe neonlicht straalde tijdens het druk bezochte Midzomernachtfeest. De avond vol met optredens is afgesloten met spectaculaire vlammerwerpers en een lichtshow. Het Midzomernachtfeest is inmiddels een jaarlijks terugkerend evenement geworden.
In de wijk De Volgerlanden loopt op twintig meter diepte de Sophiaspoortunnel met een lengte van acht kilometer. Midden in de woonwijk staat een schachtgebouw met technische voorzieningen, zoals ventilatie, vloeistofafvoer, camerabewaking, treindetectie, branddetectie, telecommunicatie en noodverlichting. Dit schachtgebouw staat met de tunnel in verbinding. Kunstenaar Marcel Kronenburg ontwierp voor dit onbemande gebouw een neonkunstwerk. Hierin kan de toeschouwer zowel een spinnenweb als een tunnelperspectief ontrafelen.
“Dit onbemande en geïsoleerd staande bouwwerk riep bij mij een gevoel van geheimzinnigheid op,” vertelt Kronenburg. “Die kwaliteit heb ik willen versterken door de neonlampen in de vorm van een spinnenweb aan de gevel te bevestigen. Het geheel hangt achter een mantel van geperforeerd roestvast staal. Ook dat vond ik goed bij een spinnenweb passen. Die hangt ook vaak verscholen of in hoekjes.” Het tunnelperspectief verwijst naar de goederentreinen die ondergronds passeren.
Om de spoortunnel in geval van een calamiteit te kunnen verlaten, zijn vluchtschachten aangebracht. De vluchtschacht aan de voet van de Veersedijk is vormgegeven als uitkijktorentje. Het torentje is vrij toegankelijk voor wandelaars die een mooi uitzicht willen hebben over de achterliggende polder. Grafisch vormgever René Knip heeft een, speciaal voor deze locatie, geschreven gedicht van K. Schippers in neonletters aangebracht op het vluchtgebouw. Knip legt uit: “De unieke letters op het gebouw staan er kruiswoordpuzzelachtig op. Hierdoor verklappen we het geheim niet meteen. Dit idee is ontstaan omdat we het vluchtgebouw zo raadselachtig vinden; het staat daar zo in de open ruimte. Het gedicht roept de beschouwer op om zelf uit te zoeken waarom de toren daar staat. En het verleidt je zelfs om de toren in breder perspectief te plaatsen."
De inwoners van Hendrik-Ido-Ambacht en De Volgerlanden zijn bij de opening van de kunstwerken betrokken door een feest van het licht; het midzomernachtfeest op 21 juni 2007. Inmiddels is het midzomernachtfeest een terugkerend ritueel in de gemeente geworden.
Vanaf 2003 fotografeerde landschapsarchitecte en fotografe Ann Bousema drie jaar lang het veranderende landschap in De Volgerlanden. Ze legt met haar fotoʼs de verdwijning van het kassenlandschap en het verrijzen van een nieuw woonlandschap vast. Bousema focust niet op het oude of op het nieuwe landschap, maar juist op het ʻtoevalligeʼ landschap dat daar - chronologisch gezien - tussenin ligt. Zoals ruïnes een appèl doen op ons gevoel van romantiek, zo doet dit toevallige landschap dat ook. Ongeremde begroeiing, staketsels van de in onbruik geraakte kassen en grote bomen en struiken die er zonder aanpalende bebouwing ontheemd uitzien.
In 2008 zijn de fotoʼs van De Volgerlanden gebundeld in het boek De Volgerlanden. Impressies van nieuw Nederlands landschap. Dit 130 paginaʼs tellende boek is in een oplage van duizend exemplaren gedrukt. K. Schippers schreef speciaal voor het boek een verhaal over een meisje dat net in De Volgerlanden is komen wonen. Ook bevat het boek een prikkelend essay van journalist en auteur Tijs van den Boomen. Het is door Joost Grootens vormgegeven en is uitgebracht door Uitgeverij 010. Parallel aan de publicatie van het boek is voor de bewoners van Hendrik-Ido-Ambacht een fotowedstrijd georganiseerd. Zij mochten hun favoriete plek fotograferen en toelichten waarom die plek zo bijzonder voor hen is. De mooiste fotoʼs zijn tentoongesteld in de Mobex.
April 2006 is de mobiele expositieruimte in De Volgerlanden in gebruik genomen. De Mobex, zoals hij wordt genoemd, is 24 uur per dag te bezichtigen. De Mobex zelf is ook een kunstobject. De architecten Joris Hekkenberg en Erno Langenberg tekenden voor het ontwerp.
De Mobex is een mobiel tentoonstellingpaviljoen dat reist langs verschillende locaties in De Volgerlanden. De ruimte huisvest verschillende kunstprojecten die de stedelijke ontwikkeling van dit gebied volgen en hierop reflecteren.
De binnenkant van het paviljoen is aanpasbaar aan de wisselende tentoonstellingen. Door de verrijdbare vitrines te verplaatsen kunnen verschillende opstellingen worden gemaakt, afhankelijk van het tentoonstellingsconcept en de lokale omstandigheden. De eerste tentoonstelling was een fototentoonstelling van de Rotterdamse fotografe Ann Bousema, die gedurende een aantal jaren de wording van De Volgerlanden vastlegde. In het paviljoen worden wisselende tentoonstellingen gehouden; van kunstenaars die werk hebben gemaakt in Hendrik-Ido-Ambacht zoals Ben Aalbers en Roel Teeuwen tot tentoonstellingen van het Historisch genootschap in Hendrik-Ido-Ambacht.
De projectgroep Kunst Volgerlanden organiseert verschillende tentoonstellingen in de Mobex. De exposities hebben een directe relatie met de nieuwe wijk De Volgerlanden of de oude kern van Hendrik-Ido-Ambacht. Zo wisselen tentoonstellingen over toekomstige en opgeleverde kunstwerken in De Volgerlanden, over de geschiedenis van de wijk en over bestaande kunstwerken in de oude kern elkaar af. In de vitrines leggen tekst- en fotopanelen kort uit wat het kader van de tentoonstelling is, wie de exposant is en wat zijn of haar rol is in De Volgerlanden of Hendrik-Ido-Ambacht. De teksten en fotoʼs worden in de regel gecombineerd met ruimtelijk werk. Het publiek ontvangt via persberichten, uitnodigingskaarten en affiches een aankondiging van de tentoonstellingen.
Fotografe en landschapsarchitecte Ann Bousema fotografeerde tussen 2003 en 2006 het veranderende landschap van De Volgerlanden. In de Mobex is een selectie van haar werk te zien. Veel fotoʼs laten de restanten zien van het voormalig gebruik als tuindergebied. Een verwrongen stalen skelet, een door braamstruiken overwoekerd bruggetje, een rijtje verdwaalde preien: dat alles maakt plaats voor betonnen rioleringsbuizen, zandhopen met enorme kabelhaspels en fris aangeschafte groendecoratie van het tuincentrum.
In de expositie in de Mobex laat Lianne de Lepper zien hoe haar kunstwerk Droomeiland voor de rotonde Krommeweg/ Laan van Welhorst tot stand is gekomen. Zij toont het schetsontwerp en de ʻprototypesʼ die zijn gemaakt van tweedehands materialen. Er zijn fotoʼs van de wassen modellen van de fantasiedieren in het atelier van de kunstenaar en fotoʼs die zijn gemaakt in de bronsgieterij. De expositie geeft een beeld van de speelse werkwijze van De Lepper. In de Mobex is ook ander werk van De Lepper te zien, zoals een aantal oude en nieuwe beelden en een kleine installatie. Hierin wordt duidelijk dat De Lepper werkt met vaste themaʼs en ʻmascottesʼ.
In de Mobex hangt ook grafiek. Haar grafische werk in de vorm van linoleumsneden is heel kleurrijk. Het is bijzonder door de vervreemdende vormen, maar toch ook heel herkenbaar.
De Bakker richtte in 2007 de rotonde Rietlaan/Laan van Welhorst in met als thema Oost, West, Thuis Best. De kunstenaar heeft eind 2006 omwonenden van de rotonde gevraagd om mee te denken over de vorm en inhoud van het kunstwerk op deze rotonde. “Ik wilde de identiteit van De Volgerlanden, vertaald in dagelijks gebruikte voorwerpen, het onderwerp van het minilandschap laten zijn. De bewoners konden in een enquête aangeven welke voorwerpen het beste bij het karakter van de nieuwbouwwijk passen”.
In de expositie in de Mobex laat De Bakker het ontstaan van dit kunstwerk zien. Hij toont onder andere het schetsontwerp en de uitkomst van de enquête die onder omwonenden is gehouden. De beelden die de bewoners hebben uitgekozen zijn op schaal te zien. Twee daarvan zijn op ware grootte uitgevoerd. In de Mobex is ook ander werk van De Bakker te zien, zoals een aantal tijdelijke projecten. Het gaat daarbij vooral om projecten met materialen als ijs, was en vuur. Daarnaast toont hij een aantal tuinen van tijdelijke aard, deze zijn ontworpen en uitgevoerd met groepen vrijwilligers. Net zoals hij met de bewoners van Syndion (begeleid wonen project) de rotonde in De Volgerlanden heeft aangelegd.
Tijdens de opening van de lichtkunstwerken op het schachtgebouw van kunstenaar Marcel Kronenburg en het werk van typograaf (letterbouwer) René Knip op het vluchtgebouw van de Betuwespoortunnel, is in de Mobex een tentoonstelling te zien van de ideeën achter deze ontwerpen. Ook is hier ander werk van deze veelzijdige kunstenaars te zien. Marcel Kronenburg plaatste bijvoorbeeld bovenop een tot recreatiegebied getransformeerde vuilstortplaats een enorme, uitvergrote modelbouwspoortunnel, op zʼn kop. René Knip ontwierp samen met zijn broer een vuurkorf die bestaat uit plaatstaal. In het plaatstaal zijn vierentwintig woorden gelaserd, allemaal associaties op het woord vuur. De korf zit verpakt in een mooie houten krat die meteen als stookhout dienst doet.
In de Mobex is een overzicht te zien van alle ontwerpen voor kunstwerken op de rotondes in De Volgerlanden (AE Kliest, Lianne de Lepper, Niko de Wit, Aris de Bakker en Frank Bezemer).
Teeuwen heeft veel ervaring met kunst in de openbare ruimte. In Hendrik-Ido-Ambacht is hij vooral bekend als bedenker en maker van het bronzen beeld Schoofje in winkelcentrum De Schoof. Speciaal voor de Mobex-tentoonstelling maakte Roel Teeuwen een bijzondere installatie, waarbij natuurlijke materialen - zoals wilgentenen - zijn verwerkt. Daarnaast zijn modellen van het Schoofje te zien en maakte de kunstenaar ons deelgenoot van zijn inspiratiebronnen. Zijn werken zijn zeer herkenbaar en hebben een eigen beeldtaal. Uitgangspunt is altijd de natuur. De themaʼs ʻhemel, aarde en de verbinding daartussenʼ spelen een grote rol in zijn werk. Zijn beelden reiken naar de wolken of zijn juist sterk verbonden met de aarde en blijven dicht op de grond. Daarmee lijken ze in veel gevallen het wereldse te ontwijken; ze staan in de wereld, maar verbinden zich hier niet mee.
Door de komst van de nieuwe wijk De Volgerlanden zijn de laatste tien jaar veel tuinderijen uit Hendrik-Ido-Ambacht verdwenen. Waar nu nieuwe huizen komen, stonden vroeger de rijen bloemkolen, aardappels en aardbeien. Met oude fotoʼs en tuindersgereedschappen wordt het landschap en de sfeer van vroeger opgeroepen. Toen werd aan weerszijden van de Vrouwgelenweg nog volop op het land gewerkt. In de 20ste eeuw was het tuinderswerk vooral handwerk. Veel van de gereedschappen die werden gebruikt, zijn nu in onbruik geraakt. Wie weet nog hoe een aardbeientipsie er uit ziet? Of een aardappelkrik? En wat is precies het verschil tussen een spinaziemes voor linkshandigen en voor rechtshandigen? Al deze voorwerpen zijn te zien tijdens deze tentoonstelling.
Ann Bousema fotografeerde voor de projectgroep Kunst Volgerlanden drie jaar lang het veranderende landschap in Hendrik-Ido-Ambacht. Met haar fotoʼs legde ze de verdwijning van het typische kassenlandschap en de komst van een nieuw woonlandschap vast. Bousemaʼs fotoʼs zijn gepubliceerd in het fotoboek De Volgerlanden. Impressies van nieuw Nederlands landschap. Dit was aanleiding voor een foto- en verhalenwedstrijd voor alle jonge mensen van 0 tot 99 jaar, met als thema: “Waar voel jij je thuis in de Volgerlanden?”. De opdracht was het veranderende landschap in deze nieuwe wijk te fotograferen en er in maximaal een half A4-tje een motivatie bij te schrijven. De winnende fotoʼs zijn samen met de fotoʼs van Ann Bousema in de Mobex geëxposeerd.
Bij het boren van de Sophiaspoortunnel onder De Volgerlanden zijn een aantal jaren geleden honderden stukken botten mee naar bovengekomen. Deze vondsten geven een goed beeld van het leven tussen de ijstijden. In deze periode van dooi leefden in Nederland mammoeten en neushoorns. Bij de boor- en graafwerkzaamheden van de Sophiatunnel kwamen niet alleen botten van mammoeten tevoorschijn, maar ook de resten van de steppeneushoorn en de wolharige neushoorn.
(i.s.m. Historisch Genootschap) Daarnaast werden botten gevonden van Przewalskipaarden, rendieren en van een oeros. Op panelen in de vitrines van de Mobex is te zien waneer deze dieren in Hendrik-Ido-Ambacht leefden. Ander onderdeel van deze expositie zijn vondsten van oude munten bij een van de oudste boerderijen in Ambacht; Hofstede Buitenlust. Ook de historie van het Waaltje komt aan bod.
Marcus Ravenswaaij (1925-2003) heeft in de jaren zestig en zeventig vijf beeldhouwwerken voor de gemeente Hendrik-Ido-Ambacht gemaakt: Moeder met tweeling, Kikker, Varken, Veulen met kalf en Lieveheersbeestje. Deze kunstwerken zijn in de tentoonstelling met een korte tekst en fotoʼs toegelicht. Daarnaast staan een aantal andere kleinere beeldhouwwerken van Ravenswaaij geëxposeerd. Ook besteedt de Mobex aandacht aan het verschenen oeuvre-boek. Het is deels nog door de kunstenaar zelf geschreven en deels door zijn vrouw Marijke Ravenswaaij-Deege. Dit boek geeft een goed beeld van het leven en werk van de beeldhouwer.
Aalbers heeft in de openbare ruimte van Hendrik-Ido-Ambacht meerdere kunstwerken staan. In de Mobex is een tentoonstelling rondom zijn werk gemaakt. Aanleiding hiervoor is de herplaatsing van zijn kunstwerk Schepen varen door de wereld naar de nieuwe rotonde op de kruising van de Hoge Kade met de Antoniuslaan. Het kunstwerk is een op scheepsvormen gebaseerde metaalplastiek uit 1968. Leerlingen van de bedrijfsschool voor scheepsbouwers maakten het kunstwerk bij de scheepswerf aan de Veerweg in Hendrik-Ido-Ambacht. Het beeld is gemaakt van sloopschepen. Het stond oorspronkelijk voor een school aan de Nibbelinkstraat en werd gebruikt als speelobject.
Uit angst voor ongelukken is het verplaatst naar het Burgemeester Baxpark. In november 2008 heeft het een plek gekregen op de nieuwe rotonde.
Voorbeeld van ander werk van Aalbers is een gevelsculptuur van gekleurde plastic buizen aan de gevel van de sporthal. Ook maakte hij verschillende baksteen geveldecoraties aan de flats aan o.a. de Van Assendelftgaarde. Een abstract aluminium kunstwerk aan de gevel van een flat aan het Bankertplein is door een storm verwoest. Ben Aalbers maakte naast beeldhouwwerken ook zeefdrukken, diverse boekomslagen (Kramersʼ woordenboeken), etiketontwerpen voor distilleerder Henkes en kalligrafie. Tijdens de opening van de tentoonstelling konden bezoekers hun naam laten kalligraferen.
Tijdens de landelijke Open Monumentendag is de fototentoonstelling Op de kaart te zien. De Mobex staat deze dag op het Kerkplein en toont het resultaat van een bijzondere samenwerking tussen de Fotoclub Zwijndrecht en het Historisch Genootschap Hendrik-Ido-Ambacht. De fotografen van de 50-jarige club hebben hun cameraʼs gericht op een aantal verborgen monumenten in Ambacht.
Tijdens de Boekenweek strijkt de Mobex neer bij de bibliotheek in Hendrik-Ido-Ambacht voor een expositie van Joke van der Ark. Deze dichteres laat zich inspireren door het leven in het dorp waar zij sinds 1983 woont. In 1988 is zij als autodidact begonnen met het schrijven van gedichten. In haar poëzie staat de mens en zijn handelen centraal. In veel gedichten zijn blijde en droevige gebeurtenissen uit haar eigen leven en dat van haar gezin terug te vinden. Sinds 1990 is het werk van Van der Ark gepubliceerd in diverse tijdschriften en bloemlezingen in Nederland en België. Inmiddels heeft zij meer dan vijfhonderd gedichten op haar naam staan. Veel van deze gedichten zijn gebundeld. Voor de presentatie in de Mobex zijn zes van haar gedichten over Hendrik-Ido-Ambacht geselecteerd. De expositie is aanleiding voor een gedichtenwedstrijd voor jong en oud. De mooiste gedichten uit de wedstrijd komen op een vervolgtentoonstelling op panelen in de Mobex te hangen.
Een tentoonstelling over het leven en werk van de kunstenaar Arie de Groot is te vinden in de Mobex aan het Havenhoofd. Hij is in 1937 geboren aan het Havenhoofd en woonde er tot zijn zeventiende jaar. Tijdens geschiedenislessen op school kwam De Groot voor het eerst in aanraking met kunst. Hij ging daarna naar de kunstacademie in Rotterdam. Deze studie onderbrak hij, omdat hij in dienst moest.
Uiteindelijk kwam hij via omzwervingen toch weer terug bij zijn liefde voor kunst. De Groot woont en werkt op dit moment in Rotterdam. Opvallend aan zijn werk is de eenvoud in vorm en compositie en de terughoudende kleurstellingen. De kunstenaar refereert graag aan (niet-westerse) volkskunst. De opening van de tentoonstelling was aanleiding om een reünie te organiseren met oud-klasgenoten van Arie de Groot.
Op de grens van Hendrik-Ido-Ambacht en Zwijndrecht ligt het Walburgproject. Dit land-art project is in 1971 opgericht door beeldend kunstenaar Lucien den Arend. De gemeente Zwijndrecht gaf hem opdracht om een kunstwerk te maken dat functioneel was en in de omgeving paste. De locatie mocht de kunstenaar zelf bepalen. Den Arend wilde een landschappelijk project in de openbare ruimte realiseren. Hij koos voor het Walburggebied aan de uiterste rand van Zwijndrecht waar de gemeente bezig was met een nieuwbouwproject.
In het oorspronkelijke ontwerp van het Walburgproject speelde de locatie, de grens tussen de bebouwde omgeving en het tuinbouwgebied van Hendrik-Ido-Ambacht, een grote rol. Door de recente bebouwing van het voormalige tuinbouwgebied De Volgerlanden werd dit met Walburg één groot woongebied. Den Arend kreeg in 2002 van de gemeente Hendrik-Ido-Ambacht een nieuwe opdracht om het Walburgproject uit te breiden. De kunstenaar heeft met zijn werk een verbinding gemaakt met de twee wijken. In de Mobex is een tentoonstelling gewijd aan dit project samen met zijn andere werk in de omgeving van Hendrik-Ido-Ambacht.
Schets: Lucien den Arend
Door het noordelijke deel van De Volgerlanden loopt de Jacobustocht. Deze gegraven watergang krijgt aan één zijde een gemetselde kademuur met daarop een bijzonder vormgegeven hekwerk. De kademuur heeft een lengte van ongeveer een kilometer en loopt door verschillende delen van De Volgerlanden. De Jacobustocht is een verbindend element langs een diversiteit aan bouwstijlen en woonsferen.
De watergang heeft een aantal stedenbouwkundig bijzondere momenten. Allereerst de Waterhof die wordt gevormd door een waterbassin met een trappartij en een vlonder. Verderop ligt de Waterkamer, een intieme waterpartij binnen een gesloten bouwblok. Door middel van een duiker gaat de Jacobustocht onder de Laan van Welhorst door en vervolgt zijn weg tot aan de Vrouwgelenweg; de originele lintbebouwing van De Volgerlanden.
Drie ontwerpers gaan elk een deel van het hekwerk op bijzondere wijze vormgeven: DEMAKERSVAN uit Rotterdam, Customr WillemvanderSluis uit Amsterdam en Admiraal kunstsmederij uit Dirkshorn. Zij hebben de eerste schetsontwerpen inmiddels gepresenteerd. De realisatie van de kunstwerken is gekoppeld aan de planning van de bouw van de omringende woningen. De onthulling van de kunstwerken is in september 2010.
De rotonde Ambachtsezoom/Reeweg krijgt een bijzondere invulling. Deze rotonde aan de toegangsweg van De Volgerlanden vanaf de A15 vormt de entree van de wijk. Deze plek is bij uitstek geschikt voor het plaatsen van een markant beeld. Het beeld op de rotonde is geïnspireerd op de geschiedenis van De Volgerlanden. Het tuindersverleden, de oude kassen en de traditionele gewassen zijn inmiddels bijna verdwenen. Maar in het geheugen van de oorspronkelijke bewoners leeft de geschiedenis vanzelfsprekend voort. Het beeld op deze rotonde ademt straks het verleden uit, het is als het ware een collectieve geheugensteun voor de oude en nieuwe bewoners. Het ontwerp krijgt een zekere monumentaliteit, zichtbaarheid en herkenbaarheid en sluit aan bij de groene ecologische zone waarvan de rotonde onderdeel uit maakt. Aan twee partijen is gevraagd een schetsontwerp te maken voor een kunstwerk: de kunstenaar Roel Teeuwen uit Alblasserdam en ontwerpstudio Makkink & Bey uit Rotterdam.
Letterbak
Buitengewoon vertrouwd
De commissie Kunst Volgerlanden heeft het oorspronkelijke scenario uit 2002 en de resultaten van de afgelopen jaren geëvalueerd. Hieruit bleek dat de uitgangspunten van het scenario vrij algemeen waren. Dit kan er toe leiden dat de diversiteit aan kunstuitingen groter wordt dan de inhoudelijke samenhang tussen de uitingen. Het gevaar bestaat dan dat De Volgerlanden gaat fungeren als een soort letterbak met ʻkunstjesʼ. Om dit te voorkomen, wil de projectgroep Kunst in De Volgerlanden de uitgangspunten voor kunst in de openbare ruimte aanscherpen.
Wat zijn de kwaliteiten van De Volgerlanden die het karakter van de wijk bepalen? Deze kwaliteiten zijn soms op het eerste gezicht moeilijk te ontdekken, omdat zij niet visueel van aard zijn of moeten concurreren tegen meer inwisselbare kenmerken. Het is heel verleidelijk om er vanuit te gaan dat de persoonlijke signatuur van de wijk iets is dat uniek, buitengewoon of zeer onderscheidend is. Het kan daarentegen best zo zijn dat mensen graag in De Volgerlanden wonen, omdat de wijk vertrouwd en bekend aandoet. Dit in tegenstelling tot mensen die zoeken naar excentriciteit en uniciteit.
Van hardware naar software In de beginjaren van de projectgroep Kunst Volgerlanden heeft de kunst in de wijk zich vooral gevoegd naar de stedenbouwkundige structuur van de wijk, de ʻhardwareʼ. Kunstwerken verschenen op rotondes en bij de gebouwen van de Betuweroute. Nu de wijk steeds meer bewoond wordt, kan de kunst zich meer richten op de ʻsoftwareʼ; het ontstaan van een gemeenschap, met een eigen identiteit en dynamiek. Bloei en groei van culturele identiteit Culturele identiteit begint bij bewustwording van de eigen cultuur. Door trots te zijn op de lokale kunst en het lokaal erfgoed en
doordat een gedeelde visie ontstaat over de plaats van cultuur in de gemeenschap. Ook buiten op straat is de culturele identiteit zichtbaar: in de architectuur, in de stedenbouw en planologie en de aanwezigheid van originele lintbebouwing of dijken. Verder draagt de culturele infrastructuur, zoals een expositieruimte, een podium, bijzondere monumenten of festivals, bij aan het ontstaan van culturele identiteit. Het uitgangspunt voor de beeldende kunst in De Volgerlanden is dat zij bijdraagt aan het ontstaan van nieuwe culturele identiteit en het versterken van de bestaande culturele identiteit.
Het woord cultuur komt uit het Latijn en is afgeleid van colere hetgeen betekent: bebouwen, bewerken, vereren, versieren, onderhouden. De Romeinen gebruikten het bijvoorbeeld in agri cultura, het bewerken van de akkers. (bron: Wikipedia)
Versterken van de culturele identiteit door het culturele bewustzijn van de bewoners te stimuleren en te vergroten. Dit wordt in gang gezet door bewoners kennis laten nemen van de lokale cultuur, kunst en het erfgoed. De kunst moet mee helpen aan het ontstaan van een gedeelde visie over de plaats van cultuur in de gemeenschap. De Mobex, de mobiele expositieruimte speelt hierbij al een grote rol. De tentoonstellingen over de lokale kunst en cultuurhistorie zullen echter aangevuld moeten worden met een culturele kaart, een kunstroute en een cultuuragenda. Ook kan er meer aandacht onstaan voor discussie en debat over (de plaats van) kunst en cultuur in de wijk.
De beeldende kunst moet deel uitmaken van een nieuwe culturele infrastructuur in brede zin. Zo gaan de openingen van de Mobex steeds meer functioneren als een culturele borrel. Ook moeten de investeringen in beeldende kunst in de wijk gelijk opgaan met investeringen op het gebied van (pop)podia, optredens op het gebied van (amateur)toneel, theater, dans, muziek, poëzie, fotografie en kunsteducatie. Alleen met de bundeling van culturele activiteiten kan een cultureel klimaat in De Volgerlanden ontstaan.
De kunstuitingen in de wijk moeten passen en aansluiten bij de belevingswereld van de mensen die er wonen. Nu blijft het lastig om uit te zoeken wat de ruim tienduizend mensen die er straks wonen met elkaar gemeen hebben. Des te groter is de uitdaging om de komende jaren De Volgerlanden te verrijken met kunstwerken of kunstprojecten waar deze gemeenschappelijkheid een rol speelt.
Even moeilijk is het om ʻde identiteitʼ van de wijk te bepalen. Identiteit heeft te maken met de manier waarop bewoners hun wijk zien. Identiteit is een constructie; het zit in de hoofden van de mensen zelf. Om de komende jaren de bestaande identiteit te versterken met kunstprojecten, moeten we onderzoeken hoe de bewoners in De Volgerlanden zichzelf en elkaar bezien.
Een multifunctioneel paviljoen in het Sophiapark, bijvoorbeeld in de vorm van een kas, Oranjerie of een serre, is hiervan een goed voorbeeld. In het paviljoen kan een combinatie van tentoonstellingen over (landschaps)kunst en over de (veranderende) geschiedenis van het gebied komen. Voor wijkbewoners is het paviljoen toegankelijk als ontmoetings- annex informatieruimte. De huidige Mobex kan als basis dienen voor een toekomstig ontwerp. Het inpassen van een culturele ontmoetingsplek in het Sophiapark past binnen de ambities die de gemeente heeft op het gebied van toerisme, recreatie en cultuur. Deze zijn beschreven in de structuurvisie en de toekomstvisie HendrikIdo-Ambacht 2040.
De projectgroep wil onderzoeken of het toekomstige Sophiapark in het centrum van De Volgerlanden een culturele dimensie kan krijgen.
Naast intrigerende ruimtelijke (landschaps-)kunst behoren een symposium, workshops en eventueel een prijsvraag tot de mogelijkheden. Ook kan een kunstenaar een (tijdelijk) atelier of werkruimte inrichten. De kunstmanifestatie kan worden gekoppeld aan andere initiatieven in de nabije omgeving, zoals het beeldenpark Drechtoevers in Zwijndrecht. Inspirerende voorbeelden voor de kunstmanifestatie zijn: • museum Insel Hombroich nabij Neuss, deze openluchttentoonstelling heeft als thema ʻkunst parallel aan de natuurʼ. • de vermaarde beeldententoonstellingen in Sonsbeekpark in Arnhem. • de Verbeelding in Zeewolde is een (inter)nationaal centrum voor kunst dat een relatie heeft met het landschap en de natuur. Het paviljoen van De Verbeelding is een uitvalsbasis voor een bezoek aan de grote landkunstwerken in Flevoland. • museum de Paviljoens in Almere.
Het is belangrijk om het functioneren van zoʼn paviljoen goed in te bedden. Door bijvoorbeeld een (internationale) kunstmanifestatie in en rondom het Sophiapark te organiseren met als thema het veranderende landschap. Het centraal gelegen paviljoen functioneert daarbinnen als informatiepunt en ontmoetingsruimte. (Inter)nationaal bekende kunstenaars en (landschaps-)architecten krijgen de uitnodiging om tijdens de kunstmanifestatie hun visie op het omringende landschap te verbeelden. Het manifestatiegebied kan zich uitstrekken van de Sophiapolder tot aan de A16, grofweg het tracé van de ondergrondse tunnelbuis volgend. Wellicht is het zelfs mogelijk om in de toekomst de Kijfhoek bij het terrein te betrekken.
Beste lezer, kunst- en cultuurliefhebber, De projectgroep Kunst Volgerlanden heeft de afgelopen jaren een bijdrage willen leveren aan de verbeelding en de culturele expressie van deze nieuwe wijk en die van haar bewoners. Wat begon in 2002, vanuit een nieuwsgierige ambitie, heeft inmiddels tot meerdere, opvallende en gewaardeerde resultaten geleid. De laatste zeven jaar is er nogal wat veranderd op het gebied van de kunsten in de wijk De Volgerlanden. Er is een grote verscheidenheid aan kunstvormen ontstaan die voortkomen uit ruimtelijke en maatschappelijke ontwikkelingen. Dit
vormde de aanleiding om het Scenario voor beeldende kunst in De Volgerlanden (2002-2010) opnieuw onder de loep te nemen. Om te benadrukken dat de ontwikkeling van cultuur en kunst binnen deze gemeenschap een proces is van verschillende emoties, verlangens, idealen en ideeën, hebben we een presentatie van onze beleving willen maken die ook ons werkproces zichtbaar maakt. Bij de ontwikkeling van de kunstvisie voor de komende paar jaar heeft de projectgroep Kunst Volgerlanden gekozen voor een bijzondere presentatie. Dit boekje is een uiting van een werkproces dat zich meestal als een kant en klaar eindproduct, keurig, aan u presenteert. Echter, er gaan veel gesprekken, ideeën,
discussies, verlangens, gedachten, schetsen, kreten, voorbeelden en referenties aan vooraf voordat iets tot serieuze ontwikkeling komt. Het is juist dit proces wat vaak onzichtbaar blijft. En het is juist het persoonlijke, het eigene, dat bijdraagt aan de identiteit van een individu, gemeenschap of een wijk. Het boekje verwijst naar het klassieke schetsboekje waar je een persoonlijke aantekening, bevinding, bijzondere opmerkingen, spontane schetsen en ideeën in bewaard. Het elastiekje houdt alles bij elkaar en toont het persoonlijke karakter van dit belangrijke gedachtegoed, dat nog zo kwetsbaar, onzeker of zonder het zelf te weten een fantastisch idee is. Een boekje waarbij je kunt terugkijken, overdenken en dromen van een
denkbeeldige toekomst die wellicht ook bewaarheid kan worden... Kunst in De Volgerlanden, van herijking tot verrijking, is een verbeelding én een verslag van een zoektocht naar het bijzondere in de wijk De Volgerlanden. Projectgroep Kunst Volgerlanden
januari 2010
