Vlaanderen is open ruimte. Cultuurhistorisch overzicht VLAAMSE LAND MAATSCHAPPIJ. VLM.be

Vlaanderen is open ruimte

Cultuurhistorisch overzicht 2012-2014

VLAAMSE LAND MAATSCHAPPIJ

VLM.be

Inhoud

2

Reconstructie en restauratie.......................................................................... 7 Landinrichting Groene Fietsgordel Brugge - Onderzoek en evocatie Damse Stadswalen.......................................9 Landinrichting Groenhove-Vrijgeweid - Heropbouwen van een veldkapel..................................................................... 11 Landinrichting Stadsbos Deinze - Herstel en inrichting Astenedreef................................................................................ 13

Visualisatie en landschappelijke inrichting................................................15 Landinrichting Fintele - Herinrichting historisch gehucht.......................................................................................................17 Ruilverkaveling Reninge - Dorpskernvernieuwing Reninge..................................................................................................... 19 Landinrichting Groene Fietsgordel Brugge - Visueel versterken Blankenbergse Dijk................................................ 21 Ruilverkaveling Rijkevorsel-Wortel - Ruilverkavelingsplan...................................................................................................... 23 De Merode, Landinrichting Scherpenheuvel-Zichem - Inrichten van een erfgoedwandeling doorheen Zichem............................................................................................................................................................................................. 25 Ruilverkaveling Grootloon - Archeologische landmark...............................................................................................................27 Ruilverkaveling Sint-Lievens-Houtem - Natuur- & Landschapszorg................................................................................... 29

Archeologisch onderzoek................................................................................31 Landinrichting Westhoek - Aanleg parkje in woonverkaveling Schaerdeke.................................................................. 33 Ruilverkaveling Gooik - Geofysisch onderzoek van enkele archeologische sites....................................................... 35 Ruilverkaveling Willebringen - Waarderend archeologisch proefsleuvenonderzoek op Romeinse sites........37 Ruilverkaveling Jesseren - Proefsleuvenonderzoek wachtbekkens......................................................................................39 Landinrichting Dijleland - Archeologisch onderzoek op de Tomme in kader van inrichting.............................. 41 Natuurinrichting De Liereman - Archeologische studie Landschap de Liereman en omgeving........................ 43 Natuurinrichting Zwarte Beek - Archeologisch booronderzoek naar prehistorie...................................................... 45 Natuurinrichting West-Vlaamse Scheldemeersen - Archeologische begeleiding inrichting Rijtgracht...........47 Natuurinrichting Zoerselbos - vondstmelding.................................................................................................................................49 Landinrichting Groenpool Vinderhoutse Bossen - Archeologisch onderzoek............................................................... 51 Natuurinrichting Schuddebeurze - Bommenonderzoek............................................................................................................ 53

Inventarisatie en verkennend onderzoek............................................... 55 Landinrichting Brugse Veldzone - Beheerplan voor beschermd Landschap Lissewege Ter Doest....................57 Landinrichting Moubeek-Vloethemveld - Bouwhistorisch onderzoek POW-camp Vloethemveld.....................59 Landinrichting Bulskampveld - Parkbeheersplan kasteelpark Wildenburg..................................................................... 61 Ruilverkaveling Gooik - Herwaardering Lingerenkapel en herstel oude voetwegen.................................................63 Landinrichting Gentse Kanaalzone - Koppelingsgebieden fase 1 en 2 - Archeologische gebiedsbeschrijving.........................................................................................................................................................................................65 3

Inleiding

4

In 2013 werd het nieuwe onroerend erfgoeddecreet goedgekeurd en in 2014 gaf de Vlaamse Regering de definitieve goedkeuring aan het besluit dat uitvoering geeft aan de bepalingen van het onroerend erfgoeddecreet. Zowel in dat decreet als in de nieuwe beleidsnota onroerend erfgoed wordt verwezen naar het belang van samenwerking en integratie van verschillende functies van een gebied en de verantwoordelijkheid van verschillende partijen om de zorg voor erfgoed op te nemen. Als Vlaamse Landmaatschappij werken wij dagelijks aan een duurzame open ruimte en het verbeteren van de omgevingskwaliteit. Bij het uitwerken van inrichtingsprojecten in het buitengebied werkt de Vlaamse Landmaatschappij al jaren met multidisciplinaire teams, waarbij het onroerend erfgoed op een geïntegreerde wijze wordt meegenomen. Bovendien trachten wij daar altijd onze partners (gemeenten, provincies, grondeigenaars,…) bij te betrekken en hen te overtuigen om de zorg voor erfgoed op te nemen. Onze partners ANB en ALBON staan in voor de aansturing en financiering van de natuurinrichtings-, ruilverkavelings- en landinrichtingsprojecten. Dankzij de goede samenwerking met hen en de inzet van onze archeologen en landschapsdeskundigen, hebben we ook de laatste jaren veel geïnvesteerd in het landschap en de bescherming van het aanwezige onroerend erfgoed. In dit verslag willen we u laten kennis maken met enkele inrichtingsprojecten waaraan de Vlaamse Landmaatschappij in 2012, 2013 en 2014 heeft gewerkt. De projecten werden ingedeeld in vier grote groepen : 1. Reconstructie en restauratie. Realisaties die zorgen voor het herstel van erfgoed. 2. Visualisaties en landschappelijke inrichting. Realisaties die zorgen voor de herwaardering van erfgoed in het landschap. 3. Archeologisch onderzoek. Dit is de opvolging en begeleiding van onze archeologen bij de uitvoering van werken. 4. Inventarisatie en verkennend onderzoek. Dit zijn voorbereidende studies tijdens de planvorming van projecten. In de verschillende projectfiches wordt niet het totale project toegelicht maar wordt gefocust op de landschappelijke en archeologische aspecten. Voor meer info over de projecten zelf verwijzen we naar de contactpersonen die in de fiches worden vermeld. Wij wensen u veel leesplezier! Toon Denys Gedelegeerd Bestuurder VLM 5

6

zicht op de heropgebouwde veldkapel in het landinrichtingsproject Groenhove Vrijgeweid

Reconstructie en restauratie

7

Interpretatie resultaten geofysisch onderzoek

Locatie Rabattenstraat, Damme (West-Vlaanderen) 8

LANDINRICHTING GROENE FIETSGORDEL BRUGGE

Onderzoek en evocatie Damse Stadswallen

Stand van zaken Uitvoering te starten

Beheer Stad Damme, Natuurpunt

Project In het begin van de 17de eeuw werd rond Damme een nieuw vestingwerk gebouwd in het kader van de Staats-Spaanse oorlogen. Damme lag tegenover de Staatse vesting Sluis en kreeg een belangrijke rol in de bescherming van Brugge. Het resultaat was een zevenhoek, met zeven bastions, vestinggrachten, ravelijnen, halve manen en courtines. Het bolwerk bleef in gebruik tot het einde van de 18de eeuw, waarna de vesting ontmanteld werd, onder andere door het nivelleren van een gedeelte van de stadswallen. In 2006-2008 restaureerde de Provincie West-Vlaanderen de Schaapskooi, een stuk van de wallen aan de noordzijde van Damme. Enkel ter hoogte van de Rabattenstraat ontbreken de stadswallen nog in het landschap. Ter compensatie van de aanleg van de A11 is de creatie van een rietmoeras noodzakelijk. De voormalige vestinggracht van de stadswallen biedt hier een uitgelezen kans om natuur en erfgoed te combineren. De vestinggracht zal zachtjes uitgegraven worden en de ontbrekende stadswallen gedeeltelijk hersteld. Daarnaast wordt in het kader van het IP Groene Fietsgordel Brugge het laatste ontbrekende gedeelte van de wandelroute rond Damme aangelegd. Het ontwerp is gebaseerd op een uitgebreide cartografische en topografische studie, de gegevens van de restauratie van de Schaapskooi en een geofysisch onderzoek ter hoogte van de stadswallen. Tijdens de uitvoering zal een VLM-archeoloog ter plaatse aanwezig zijn.

Contactpersoon Korneel Gheysen, archeoloog

9

heropgebouwde veldkapel

veldkapel in opbouw

Locatie Torhout (ter hoogte van Ernest Claeslaan 46), langs de Ruddervoordewegel (West-Vlaanderen) 10

LANDINRICHTING GROENHOVE-VRIJGEWEID

Heropbouwen van een veldkapel

Stand van zaken De inrichtingswerken werden uitgevoerd in 2014. De kapel werd op 14 mei 2014 geopend.

Beheer De heropbouw van de veldkapel is een samenwerking tussen een particuliere eigenaar, VLM en de stad Torhout.

Project In het kader van het landinrichtingsplan Groenhove-Vrijgeweid is langs een kerkwegel (Ruddervoordewegel) het verdwenen kapelletje van de Boterberghoek heropgebouwd. Die kapel hoort bij een historische hoeve, het ‘Boterberghof’. De historische betekenis van de plaatsnaam Boterberghoek is ‘de berg met vruchtbare gronden’. De koeien die er graasden, gaven veel melk en dus was er ook veel boter. De kapel stond al vermeld in de eerste kadasterplannen uit 1830, maar werd in 1955 afgebroken. De particulier nam het initiatief om het kapelletje opnieuw op te bouwen op zijn grond. Hij stond ook in voor de financiering. Daarnaast is de toegangsdreef hersteld en is een zithoek naast het kapelletje aangelegd.

Contactpersoon Thomas Allemeersch, landschapsdeskundige

11

Stadsbos Deinze

Locatie Deinze, deelgemeente Astene (West-Vlaanderen) 12

LANDINRICHTING STADSBOS DEINZE

Herstel en inrichting Astenedreef

Stand van zaken De inrichtingswerken werden uitgevoerd in 2013.

Beheer De Astenedreef is eigendom van de stad Deinze en wordt ook door hen beheerd. De Astenedreef is vrij toegankelijk.

Project Het inrichtingsplan stadsbos Deinze voorziet in de inrichting en ontwikkeling van een stadsbos van bijna 50 ha. De belangrijkste bezienswaardigheid en toegangspoort tot het stadsbos is de Astenedreef. Die dreef werd aangelegd tussen 1775 en 1822 als verbinding tussen het kasteel van Astene en de Gampelaerehoeve en is één van de relicten van het boscomplex van het Scheldeveld. Het kasteel van Astene was in de 19de eeuw eigendom van de familie Kerckhove de Dentergem. Die familie leverde in die periode ook de burgemeester van Astene. Vanaf 1928 kwam het kasteel in handen van Gentse Socialistische verenigingen. Nadien (1970) werd het kasteel afgebroken en vervangen door een nieuwbouw, ‘De Ceder’. Vandaag is het nog altijd een socialistisch, maar vooral sociaal geïnspireerd vorming-, herstel- en vakantiecentrum. De meer dan 200 jaar oude dreef met dubbele lindebomen werd decennialang verwaarloosd en kreeg een verbost karakter. De dreef werd met een faseringsplan in ere hersteld. In de eerste fase gaf de stad Deinze de dreef een drastische onderhoudsbeurt en kregen de lindebomen opnieuw ruimte. De buitenste rijen werden ongemoeid gelaten zodat het ‘bosachtig’ karakter van de dreef behouden bleef. In overleg met Onroerend Erfgoed werd de dreef ingericht met een (half)verhard wandelpad in porfiersteenslag, zodat de dreef toegankelijk wordt voor mensen met een beperkte mobiliteit. De afwatering van de dreef werd geoptimaliseerd en een nooit afgewerkt deel van de dreef werd aangeplant met grote lindebomen. Verschillende rustbanken en toegangsbarrières voor gemotoriseerd verkeer maken de dreef weer aantrekkelijk voor de wandelaar. Het sluitstuk van de werken was het herstel van de toegangspoort en het hekken. Die werken werden uitgevoerd op ambachtelijke wijze onder het toeziend oog van Onroerend Erfgoed.

Contactpersoon Thomas Leplat, landschapsdeskundige

13

14

Archeologische landmark in ruilverkavelingsproject Grootloon

Visualisatie en landschappelijke inrichting

15

de Hooipiete

de Windhille

Locatie Lo-Reninge (West-Vlaanderen) 16

LANDINRICHTING FINTELE

Herinrichting historisch gehucht

Stand van zaken In mei 2014 werd gestart met de uitvoering van de werken.

Beheer De herinrichting betreft het openbaar domein van het gehucht Fintele dat voornamelijk beheerd wordt door de gemeente Lo-Reninge, W&Z en ANB.

Project Fintele is een gehucht aan de samenvloeiing van de Lovaart en de IJzer. Het dateert van 1100 en is ontstaan rond de Windhille die er was opgesteld om boten over te hevelen van de ene waterloop naar de andere. Vandaag zijn geen restanten van de Windhille meer terug te vinden, van het oude tracé van de Lovaart bleef enkel nog een smalle gracht over. Een ander typisch element voor dit kleine gehucht is de Hooipiete: een tijdelijke brug die ieder jaar opnieuw werd opgebouwd om het hooi naar de overkant van de IJzer te brengen. De Veurne Ambachtse dijk loopt dwars door Fintele en heeft nog altijd een waterkerende functie.

Bijzonderheden / Acties van het afgelopen jaar Bij de herinrichting van Fintele is er getracht de authenticiteit zoveel mogelijk te bewaren. De nieuwe ingrepen zullen geen drastische veranderingen in het totaalbeeld brengen maar zorgen voor een harmonisch geheel. De aanleg van de nieuwe parking voldoet aan de vraag van de horecazaken. Door die benedendijks aan te legen, verscholen in het groen, wordt de parking goed geïntegreerd. De oude loop van de Lovaart wordt opnieuw verbreed zodat hij weer duidelijk zichtbaar wordt. De Hooipiete ligt nu opgesteld in het nabijgelegen weiland, op het voormalige brughoofd wordt een kunstwerk aangebracht dat verwijst naar de vroegere plek. Het tracé van de Veurne Ambachtse dijk wordt weer duidelijk door het dijklichaam op zoveel mogelijk plaatsen te accentueren.

Contactpersoon Siska Van de Steene, landschapsdeskundige

17

Reninge kerkplein voor vernieuwing

Reninge kerkplein na vernieuwing

Reninge straat voor vernieuwing

Reninge straat na vernieuwing

Reninge kerkhof voor vernieuwing

Reninge kerkhof na vernieuwing

Locatie dorpskern Reninge, deelgemeente van Lo-Reninge (West-Vlaanderen) 18

RUILVERKAVELING RENINGE

Dorpskernvernieuwing Reninge Stand van zaken

De inrichtingswerken zijn in het najaar van 2012 gestart en op 5 december 2014 is de dorpskern officieel geopend. De voorlopige oplevering is gepland eind 2014.

Project

Binnen de ruilverkaveling Reninge is de dorpskern heraangelegd. De dorpplaats, de Steenweg Reninge-Noordschote, de Ieperstraat, de Zuidschoteschraat, de Zwartestraat, de Peperstraat en de Lostraat werden onder handen genomen. Voor het ontwerp van de dorpskernherinrichting werd vertrokken van een schetsontwerp dat de West-Vlaamse Intercommunale in 2003 maakte. Dat werd bijgestuurd en verder ontwikkeld in een werkgroep met het stadsbestuur, de provincie West-Vlaanderen, Aquafin, de Vlaamse Milieumaatschappij (VMM), de Vlaamse Landmaatschappij, het ruilverkavelingscomité Reninge en enkele bewoners. De werkgroep liet zich adviseren door de Kwaliteitskamer van de provincie West-Vlaanderen en nam de opmerkingen mee die in een bewonersvergadering werden geformuleerd. De herinrichting van Reninge was een uitstekende aanleiding om de beleving van het dorp te versterken en het ‘dorpsgevoel’ te herstellen. De ruimte rond de kerk is beschermd als dorpsgezicht. Het uitgangspunt voor de herinrichting is te werken van gevel tot gevel en zo de ruimte als één geheel te ervaren. Er is daarbij gekozen voor één uniform materiaal, Kandla, afgewerkt met blauwe hardsteen. Verschillende formaten zorgen voor een onderscheid tussen de verschillende functies. Door het verdwijnen van de parking vooraan de kerk kreeg het plein een open sfeer. Het eenvoudige ontwerp maakt het plein overzichtelijk en toegankelijk . Het plein moet een echte ontmoetingsplaats voor buurtbewoners en recreanten worden. Het pronkstuk van de herinrichting is een kunstwerk in graniet met zithoek op het plein dat verwijst naar de ligging van Reninge bij de IJzerbroeken. Een solitaire lindeboom op het plein geeft de ruimte rond het waterelement extra sfeer. Op het kerkhof en in de centrumstraten zijn Veldesdoorns en bodembedekkers aangeplant. Zo krijgen de straten een groener accent. In de delen van de dorpskern die niet beschermd zijn als dorpsgezicht, werden andere materialen gebruikt zoals asfalt, kasseien en fietssuggestiestroken. Aan de rand van de broeken, ter hoogte van de wijk Sint-Maarten, is een wandelpad aangelegd dat het mogelijk maakt een korte lusvormige wandeling te maken in de dorpskern. De oude riolering in de dorpskern is vervangen door een nieuw, gescheiden rioleringsstelsel. Tijdens de eigenlijke ruilverkavelingsprocedure die al 10 jaar achter de rug is, werd een geschikte plek gereserveerd voor een kleinschalige waterzuivering aan de rand van Noordschote. De installatie is in aanbouw; ze zal het huishoudelijk afvalwater van Reninge en Noordschote zuiveren.

Bijzonderheden / Acties van het afgelopen jaar

De herinrichting van de straten en het dorpsplein werd voor 2,13 miljoen euro gefinancierd door het Vlaamse Gewest via de ruilverkaveling Reninge. Via Aquafin en de VMM betaalde de Vlaamse overheid nog eens ongeveer 3,6 miljoen euro voor de aanleg van de riolering en de persleiding naar Noordschote. De stad Lo-Reninge draagt een kleine 2 miljoen euro bij aan deze herinrichting, de nieuwe openbare verlichting niet inbegrepen.

Contactpersoon

Thomas Allemeersch, landschapsdeskundige 19

Groene Fietsgordel Brugge, rustplaats in Zuienkerke

Locatie Blauwe Torenstraat, Zuienkerke (West-Vlaanderen) 20

LANDINRICHTING GROENE FIETSGORDEL BRUGGE

Visueel versterken Blankenbergse Dijk

Stand van zaken Uitvoering werd voltooid in september 2014.

Beheer Na uitvoering vrij toegankelijk, wordt beheerd door de gemeente Zuienkerke.

Project De Blankenbergse Dijk in zijn huidige vorm is een gaaf bewaard restant van een middeleeuwse dijk, vermoedelijk uit de 12de eeuw, en vormt samen met de structuur van het afwateringsnet een relict van de waterbeheersingsinfrastructuur in de Vlaamse kustpolders. Volgens de Ferrariskaart (18de eeuw) stonden op sommige delen van de dijk bomenrijen, op andere niet. Historische bronnen wijzen erop dat de dijk zelf vroeger verpacht en gebruikt werd als weiland. Met de tijd is de meeste opgaande begroeiing verdwenen en werd de dijk mee opgenomen in het aanpalende landbouwlandschap, grachten verdwenen en grote delen werden in gebruik genomen als akker. Om de dijk weer zichtbaar te maken in het landschap werden, waar mogelijk de zijdelingse grachten geherprofileerd en werd akkerland omgezet naar weiland. Aan de Blauwe Torenstraat werd een rustpunt aangelegd met een landschapsvenster dat de nadruk legt op de aanwezigheid van de dijk en de bomenrijen. Het terrein is heringericht volgens een vroeger profiel bestaande uit een afschuining van de langsgrachten, zodat er opnieuw rietkragen kunnen ontstaan. Het gras verwijst naar de vroegere weilanden. Er werden olmen (Ulmus laevis) aangeplant naar analogie met de vroegere beplanting. De zitbanken en fietssteunen zijn uitgevoerd in de huisstijl van de Groene Gordel Brugge.

Bijzonderheden / Acties van het afgelopen jaar Het kijkraam in cortenstaal behoudt het zicht op de weidse polders en toont tegelijkertijd het voormalig profiel van de dijk.

Contactpersoon Lieven Merlevede, landschapsdeskundige

21

Dreef

Gedicht in steen

Locatie Rijkevorsel, Hoogstraten (Antwerpen) 22

RUILVERKAVELING RIJKEVORSEL-WORTEL

Ruilverkavelingsplan

Stand van zaken Begin mei 2014 werd het ‘geactualiseerde’ ruilverkavelingsplan ter goedkeuring aan de minister voorgelegd.

Project De visie op de ontwikkeling van het landschap in het ruilverkavelingsgebied is algemeen gericht op het behouden en versterken van het streekeigen karakter en de samenhang van de verschillende landschappelijke eenheden op vlak van inrichting, functioneel gebruik en ruimtelijke structuur. Bij die algemene doelstelling staan de bescherming en versterking van oude cultuurlandschappen en de herwaardering en ontwikkeling van jonge, nieuwe landschappen centraal. Vandaag is er een brede interesse voor ons verleden in al zijn facetten. Het is belangrijk om het verhaal van onze gezamenlijke geschiedenis te vertellen aan de hand van relicten (per laag) die nog aanwezig zijn in het landschap. In de ankerplaatsen, de beschermde landschappen en niet beschermde zones van het ruilverkavelingsgebied liggen heel wat historische elementen en structuren die voor de toekomst kunnen bewaard worden. Identificatie en herkenning van hun betekenis in de ruimtelijke omgeving spelen een grote rol in de gebiedsontwikkeling. Erfgoed zal gebruikt worden als bindende factor. Een erfgoedverhaal kan een ‘trigger’ zijn voor andere sectoren om te participeren in de globale ruilverkaveling. Erfgoed kan ook ingezet worden als middel om dit ruilverkavelingsgebied een aantrekkelijk profiel te geven. Daarbij denken we in de eerste plaats aan de vallei van de Mark en de Kleine Mark, het Kasteel van Hoogstraten, de kolonies van Wortel en Merksplas, aan het gehucht Bolk en de dorpen Achtel en Wortel.

Contactpersoon Stefan Van Riet, landschapsdeskundige

23

De Maagdentoren te Zichem

Locatie Scherpenheuvel-Zichem (Vlaams-Brabant) 24

DE MERODE, LANDINRICHTING SCHERPENHEUVEL-ZICHEM

Inrichten van een erfgoedwandeling doorheen Zichem

Stand van zaken Momenteel wordt het inrichtingsplan opgemaakt en gebeurt het overleg met de gemeente over de inhoud van het plan.

Project In het dorp Zichem, dat opgenomen is in de lijst van 50 mooiste gemeenten van Vlaanderen, wordt een erfgoedwandeling uitgestippeld, die de bezoeker langs de mooist bewaarde erfgoedrelicten van Zichem leidt. Er zijn twee vertrekpunten, namelijk het marktplein van Zichem en het treinstation tussen Averbode en Zichem. Vanaf het station gaat de wandeling, via de oude treinbedding naar Scherpenheuvel, naar de Maagdentoren, een donjon uit de 12de eeuw. De zone rond de maagdentoren wordt opnieuw ingericht. In die zone gaat, naast de Maagdentoren, ook bijzondere aandacht naar de Demer, het Oranjekasteel, de oude treinbedding en het geuzenkerkhof. Vervolgens loopt de wandeling langs het oude en groene marktplein, de Sint-Eustachiuskerk, met de oudste glasramen van Vlaanderen, het Elzenklooster, de oude stadsvest, de Demer en de watermolen om dan via een stukje van de Demervallei terug naar het station te wandelen. De erfgoedwandeling zal ook aftakkingen voorzien naar het geboortehuis van Ernest Claes, Scherpenheuvel (en de erfgoedwandeling in Scherpenheuvel) en de rest van het Merodegebied. De belangrijkste verwezenlijking met betrekking tot erfgoed is het inrichten van de erfgoedwandeling met als belangrijkste doel de bezoeker zo veel mogelijk relevante informatie te verschaffen over het erfgoed van Zichem. Het inrichten van de wandeling en de wijze van informatieverschaffing zal onderwerp zijn van een externe studie. Die studie is samen met het visualiseren en, waar mogelijk, het verbeteren van enkele erfgoedelementen, onderwerp van het inrichtingsplan.

Contactpersonen Pieter Van Uytsel, landschapsdeskundige Els Lavrysen, projectleider

25

Archeologische landmark

Locatie Borgloon (Limburg) 26

RUILVERKAVELING GROOTLOON

Archeologische landmark Stand van zaken Het archeologische landmark is gerealiseerd.

Beheer Beheer van het terrein gebeurt door het Agentschap voor Natuur en Bos.

Project Op de Bollenberg in Borgloon (Limburg), een plek met een adembenemend panorama, plaatste kunstenaar Hans Lemmen vijf terracottakleurige betonnen zit-/ligbanken die verwijzen naar de basisvorm van een Romeinse villa-woning uitgaande van de Romeinse maatvoering de ‘passus’. De zitbanken doen de bezoeker op zijn weg langs de ‘Romeinse Kassei’ (Tongeren-Tienen) even stilstaan bij het belang van Haspengouw en haar unieke landschap voor de Romeinen. Op 6 september 2013 (Open Monumentendag) werd dit archeologische landmark officieel ingehuldigd. De verdeling van de zitbanken over het perceel verwijst naar de verspreiding van de villae in het landschap. De eerste bank die je ziet bij het betreden geeft wat meer algemene achtergrondinformatie over de Romanisering van de streek. Op de achterkant van de andere banken staat telkens een grondplan van een opgegraven villa in de wijdere omgeving met daarbij de richting en de afstand tot de site van de villa. Het beeld van de liggende Romeinse villa-eigenaar op de bank die verwijst naar de villa van Sassenbroek kijkt uit op de site van de villa van Sassenbroek die een goede kilometer verder ligt binnen het gebied van de ruilverkaveling. Dit uniek stukje archeologische kunst en duiding in het landschap is er gekomen dankzij de Vlaamse Landmaatschappij binnen de ruilverkaveling Grootloon. Het perceel met panoramisch uitzicht werd binnen de ruilverkaveling eigendom van het Agentschap voor Natuur en Bos en dankzij hun toestemming kon dit permanente landmark op deze unieke plaats gerealiseerd worden. ANB zal ook instaan voor het beheer van de locatie. De uitvoeringskosten werden voor 35% betaald door het ruilverkavelingscomité Grootloon. De resterende financiële steun kwam van de provincie Limburg (50%) en de stad Borgloon (15%). Het project werd gerealiseerd met ondersteuning van het Provinciaal Centrum voor Cultureel Erfgoed (Hasselt) en het Provinciaal Gallo-Romeins Museum in Tongeren. Het is een aanrader voor een bezoek en een voorbeeldproject voor het creëren van een maatschappelijk draagvlak voor ons archeologische verleden.

Bijzonderheden / Acties van het afgelopen jaar Een artikel getiteld ‘Archeologie ‘verbeeld’, een nieuwe landmark langs de Romeinse Kassei in Loon’ over de totstandkoming van deze landmark, is in voorbereiding en zal verschijnen in het tijdschrift Monumenten en Landschappen.

Contactpersonen David Depraetere, archeoloog Eddy Dupae, projectleider 27

Aanplant van meidoornhagen als versterking van een kleinschalig landschap

Inrichting van een fietspad op het tracé van een oude trambedding

Locatie Sint-Lievens-Houtem, Oosterzele, Erpe-Mere en Lede (Oost-Vlaanderen) 28

RUILVERKAVELING SINT-LIEVENS-HOUTEM

Natuur- & Landschapszorg Stand van zaken In uitvoering.

Beheer De ingerichte percelen zijn opgenomen in het openbaar domein of zijn private eigendom van de gemeenten Oosterzele, Sint-Lievens-Houtem, Erpe-Mere en Lede, de provincie Oost-Vlaanderen en het Agentschap voor Natuur en Bos. Het beheer valt onder de verantwoordelijkheid van de respectievelijke overheden.

Project Het ruilverkavelingsproject Sint-Lievens-Houtem beoogt een geïntegreerde inrichting van het projectgebied. De maatregelen zijn gericht op de verbetering van de landbouwstructuur, het waterbeheer, de recreatieve infrastructuur en de zorg voor de natuur en het landschappelijk, archeologisch en bouwkundig patrimonium. Het landschap van het ruilverkavelingsgebied kan worden omschreven als een oud cultuurlandschap uit de vroege middeleeuwen (4de - 10de eeuw). Op de (zand)lemige ruggen werden akkers ontgonnen terwijl in de beekvalleien hooiland en bos voorkwamen. Tussen de 10de en 13de eeuw leidden grootschalige ontginningen tot open landschappen. De valleien behielden hun gesloten karakter. De natuur- en erfgoedzorg is gericht op de versterking van het contrast tussen het open akkerland en de gesloten beekvalleien. Er werd ook gefocust op de versterking van de beekvalleien als ecologische corridors, het herstel van het kleinschalig landschap ter hoogte van enkele tertiaire opduikingen en het behoud en/of herstel van het archeologisch en bouwkundig patrimonium. Die doelstellingen leidden tot een aantal specifieke maatregelen: • de inrichting van gras- en hooilanden • de omvorming van bossen naar meer natuurlijke bossen • het uitbreiden van bossen • de buffering van bossen en waterlopen • het aanplanten van autochtone struiken en bomen • het herstel en de aanleg van poelen • de inrichting van erosiestroken, wegbermen, taluds en holle wegen • de herbouw, restauratie en landschappelijke inrichting van twee kapellen • de verwerving van een watermolen in Sint-Lievens-Houtem met het oog op herbestemming en renovatie • de herinrichting van een oude trambedding als fietspad • de archeologische begeleiding van werken. In de valleien werden geen kavelinrichtingswerken uitgevoerd. De werken werden gerealiseerd via maatregelen van landinrichting en opname in het openbaar domein. Een beheerplan en een apart bosbeheerplan voor zowel openbare als publieke bossen zijn in opmaak.

Contactpersoon Cecile Bauwens, projectleider 29

30

Boorstalen van paleolandschappelijke prospectie in De Liereman

Archeologisch onderzoek

31

Overzichtsplan van de proefsleuven met aanduiding van de parkzone (GATE, 2013)

Locatie Lo-Reninge (West-Vlaanderen) 32

LANDINRICHTING WESTHOEK

Aanleg parkje in woonverkaveling Schaerdeke

Stand van zaken In maart 2013 werd een proefsleuvenonderzoek uitgevoerd voor de start van de inrichtingswerken. Op basis van de resultaten werden de plannen aangepast. De grondwerken werden uitgevoerd in de winter 2013-2014; de beplantings- en inrichtingswerken volgden in het voorjaar 2014.

Beheer Over te dragen aan gemeente Lo-Reninge.

Project De West-Vlaamse Intercommunale (WVI) en de Vlaamse Landmaatschappij lieten tussen 5 en 15 maart 2013 samen een preventief archeologisch vooronderzoek uitvoeren op een terrein van 5 ha in Lo-Reninge waar binnenkort de woonverkaveling en de parkzone Schaerdeke komt. WVI realiseert de woonverkaveling, terwijl de VLM voor de inrichting van de parkzone instaat.

Bijzonderheden / Acties van het afgelopen jaar Archeologen van GATE registreerden een concentratie aan middeleeuwse sporen op het westelijk perceel. Ze vonden sporen van palen en grachten uit de laat-Karolingische periode (late 9de eeuw) tot de laatmiddeleeuwse periode (14de eeuw) die mooi geclusterd zaten op de iets hoger gelegen kreekzandrug. In de sporen werden onder andere huisraad (aardewerk) en sporen van de toenmalige voedselconsumptie (mosselschelpen, dierlijk bot) en artisanale activiteiten aangetroffen. Op basis van die informatie werden de plannen aangepast en werd elke ingreep in de bodem vermeden, waardoor de site in situ bewaard kon blijven. De werken werden archeologisch opgevolgd, maar er werden geen sporen meer aangetroffen. Een deel van de woonverkaveling werd ondertussen opgegraven door BAAC. Binnen een omgrachting werd een gebouwplattegrond van een tweeschepig gebouw van 15 x 7 m aangesneden. Net ten zuiden van het gebouw werd een 7 m brede gracht aangesneden waarin duidelijke stortpakketten en resten van het gebouw zelf (na opgave ervan) werden aangetroffen. Het vondstmateriaal is te dateren in de 11de-12de eeuw.

Contactpersoon Karl Cordemans, archeoloog 33

Geofysisch onderzoek vicus Kester

Locatie Gooik (Vlaams-Brabant) 34

RUILVERKAVELING GOOIK

Geofysisch onderzoek van enkele archeologische sites Stand van zaken Het geofysisch onderzoek in het kader van het ontwerp ruilverkavelingsplan is afgerond.

Project In navolging van eerder onderzoek werd een geofysische studie uitgeschreven ter waardering en aflijning van enkele archeologische sites. Uit de prospecties leerden we al dat het vruchtbare landbouwgebied vooral een hoog potentieel heeft voor sites uit de steentijden en de Romeinse periode. Drie Romeinse sites en één ijzertijdsite werden geselecteerd om via geofysische technieken en archeologisch booronderzoek een beeld te krijgen van hun aard, omvang en bewaringstoestand. Hierdoor konden op het ruilverkavelingsplan zones worden aangeduid waar beschermende maatregelen voorzien moeten worden tegen bodemerosie en het huidige landgebruik. Het geofysisch onderzoek gaf verbluffende resultaten voor de sites Lombergveld en de Romeinse vicus Kester. Van de eerste site kregen we een beeld van een villa-domein inclusief begrenzing. Kester kon door dit onderzoek definitief als een echte vicus worden aangeduid. Kester (tot voor kort werd hier nog enige twijfel over geuit). Kester ontstond aan de kruising van twee Romeinse wegen, die van Bavai naar de vicus Asse en een oost-west lopende weg, mogelijk van Tongeren naar Cassel. Hoewel gedeeltelijk onder bebouwing, ligt een groot deel van de vicus nog onder akker. Zowel vroegere vondstmeldingen als onze prospecties op die akkers toonden aan dat zich hier nog waardevolle relicten kunnen bevinden. Dit werd bevestigd door de geofysische bodemscans die een beeld geven van huisfundamenten, de Romeinse heerbaan, allerlei bewoningssporen en zelfs een mogelijk tempelcomplex. Er is nog heel weinig gekend over de vicus Kester en alleen al daarom moet bijzondere zorg besteed worden aan dit archeologisch erfgoed. Ruilverkaveling biedt een unieke kans om via herverkaveling en bijzondere maatregelen deze sites voor de toekomst te vrijwaren. Maatregelen zullen verder worden uitgewerkt, bijvoorbeeld om sites te ontsluiten voor een ruimer publiek om zo het maatschappelijk draagvlak en de beleefbaarheid van archeologie te vergroten.

Bijzonderheden / Acties van het afgelopen jaar Publicatie: E. Wesemael en J. Nicholls, Geofysisch onderzoek op een aantal archeologische sites in de gemeente Gooik. Onderzoek voor de VLM - Regio Oost in het kader van het ruilverkavelingsproject (Aron Rapport 208), mei 2014.

Contactpersonen David Depraetere, archeoloog Zeger Jespers, projectleider 35

Proefsleuvenonderzoek

Locatie Kumtich (Tienen), Meldert (Hoegaarden) (Vlaams-Brabant) 36

RUILVERKAVELING WILLEBRINGEN

Waarderend archeologisch proefsleuvenonderzoek op Romeinse sites Stand van zaken Ruilverkaveling in uitvoering, eerste wegenwerken worden ontworpen.

Project Op het goedgekeurde ruilverkavelingsplan van Willebringen staan drie Romeinse villasites aangeduid waarvoor maatregelen kunnen uitgevoerd worden binnen de ruilverkaveling. Die sites waren voornamelijk gekend door oppervlakteprospecties. Daarom was het noodzakelijk om ze verder te waarderen aan de hand van een prospectie met ingreep in de bodem nl. een proefsleuvenonderzoek. Daarvoor werd een vergunning aangevraagd (en verkregen) bij het Agentschap Onroerend Erfgoed. Er werd beslist om dat onderzoek intern uit te voeren. In de tweede helft van 2013 werd de site Meer in Meldert volledig onderzocht en een groot deel van de geplande proefsleuven op de site Mellenberg werden ook uitgevoerd. Dat gebeurde in nauwe samenwerking met de Intergemeentelijke Archeologische Dienst Portiva gevestigd in Tienen. Er kon duidelijk worden aangetoond dat de fundamenten van villagebouwen opgeploegd worden door het huidige landbouwgebruik en dat beschermende maatregelen noodzakelijk zijn als we die archeologische waarden voor de toekomst willen behouden. In 2014 wordt het onderzoek verdergezet waarbij de site Wiederveld in Willebringen en de rest van de geplande sleuven op de site Mellenberg worden afgewerkt. Doel van het nog lopende onderzoek is de bepaling van de ruimtelijke aflijning van de sites, het vaststellen van de impact van erosie op de archeologische sporen en hun huidige bewaringstoestand. Al die sites liggen onder intensieve akkerbouw en op erosiegevoelige percelen waardoor de archeologische resten die net onder de bouwvoor zitten, steeds verder worden aangeploegd. Op basis van de resultaten zullen de beschermende maatregelen bepaald worden waarin tijdens het ruilverkavelingsproject kan voorzien worden. Ook de herverkaveling zal daarin een grote rol spelen. Verdere detaillering van de maatregelen zal in 2014-2015 worden uitgewerkt. Ook worden maatregelen uitgewerkt om sites te ontsluiten voor een ruimer publiek. Zo wordt het maatschappelijk draagvlak voor en de beleefbaarheid van archeologie en het lokale erfgoed groter. Er wordt gedacht aan de koppeling van wandelwegen aan sites, het visualiseren van locaties d.m.v. educatieve en kunstzinnige landmarks, duiding op oriëntatietafels, …

Contactpersonen David Depraetere, archeoloog Annick Grillet, projectleider

37

Proefsleuven in Guigoven

Locatie Guigoven (Kortessem) (Limburg) 38

RUILVERKAVELING JESSEREN

Proefsleuvenonderzoek wachtbekkens

Stand van zaken Ruilverkaveling in uitvoering.

Project In het kader van de uitvoering van de werken van het ruilverkavelingsproject Jesseren werd in 2013 een deel van een perenplantage gerooid voor de aanleg van een wachtbekken achter een woonwijk in Guigoven. Op advies van het Agentschap Onroerend Erfgoed werd voor de uitgraving van het bekken, een archeologisch proefsleuvenonderzoek uitgevoerd. Er werden geen archeologische sporen of vondsten aangetroffen waardoor de werken geen hinder ondervonden van het onderzoek. De proefsleuven gaven wel een interessant inzicht in de impact van laagstamplantages op de onderliggende bodem, wat voor impactanalyse van andere projecten kan gebruikt worden. Ook de erosiegevoeligheid van de percelen werd bevestigd door de aanwezigheid van colluvium. Verder werd het archeologisch materiaal uit het proefsleuvenonderzoek op de andere drie wachtbekkens (zie vorige verslag) gedetermineerd, gedateerd en gefotografeerd voor de definitieve rapportage.

Contactpersonen David Depraetere, archeoloog Hilde Stulens, projectleider

39

De Tomme in Huldenberg

Locatie Huldenberg (Vlaams-Brabant) 40

LANDINRICHTING DIJLELAND

Archeologisch onderzoek op de Tomme in kader van inrichting Stand van zaken Eind 2013 was de hele voorbereidende procedure voor het inrichtingsplan Missing Links binnen LI Plateau van Moorsel doorlopen en werd het dossier overhandigd aan het kabinet ter goedkeuring.

Beheer Een groot deel van de Tomme werd aangekocht door de VLM en zal uiteindelijk in eigendom van de gemeente Huldenberg komen. Die gemeente zal dan ook instaan voor het beheer.

Project Binnen het inrichtingsproject ‘Dijleland’ - inrichtingsplan Missing Links, werd de voorbije jaren een ontwerp gemaakt voor de inrichting van ‘De Tomme’ van Huldenberg, een antropogene ophoging in het landschap die deel uitmaakt van de beschermde archeologische zone ‘de prehistorische site te Ottenburg’. Die site geldt als één van de zeldzame midden-neolithische enclosure sites in Vlaanderen. De Tomme is ook afzonderlijk als landschap beschermd. Het ontwerp heeft als doel het relict, dat tot nu grotendeels aan het oog onttrokken was, voor het publiek te ontsluiten. Zo is het de bedoeling om het weer zichtbaar te maken in het landschap door de hoge aangeplante begroeiing te vervangen door een meer natuurlijke grazige begroeiing. Een wandelpad met geherwaardeerde historische poel vlak langs het relict kan zorgen voor een herwaardering voor het relict en een vergroting van het draagvlak voor het lokale erfgoed met tegelijk een aangepast beheer. In 2013 vond een archeologisch onderzoek plaats op De Tomme. Het werd uitgevoerd door de Eenheid Prehistorische Archeologie van de KULeuven met eigen middelen en subsidies van de provincie Vlaams-Brabant. Doel was om een inzicht te krijgen in het aarden relict en dateringsmateriaal te verzamelen. De informatie van hun resultaten zullen worden meegenomen in het verdere verloop van het inrichtingsproject.

Bijzonderheden / Acties van het afgelopen jaar Infomoment (september 2013) voor omwonenden en geïnteresseerden met voorstelling van het inrichtingsproject en duiding van het archeologisch onderzoek

Contactpersonen David Depraetere, archeoloog Hans Roosen, projectleider

41

Driftweg

Lithische artefacten ontdekt bij veldprospectie © GATE

Locatie Oud-Turnhout, Arendonk (Antwerpen) 42

NATUURINRICHTING DE LIEREMAN

Archeologische studie Landschap de Liereman en omgeving

Stand van zaken Opmaak projectrapport (planvormingsfase).

Project Het ‘Landschap de Liereman en omgeving’ herbergt een unieke verzameling archeologische relicten. Op de duinrug in het zuiden van het gebied zijn kampementen en werktuigen aangetroffen uit de periodes van 11.800 -10.800 v.Chr. (federmessercultuur) en 8.000 tot 5.000 v.Chr. (Mesolithicum). De volledige duinrug werd dan ook beschermd als archeologische zone. De rest van het gebied was archeologisch grotendeels onbekend. Er waren aanwijzingen van sites uit dezelfde periode in het noorden, maar ook werktuigen van Neanderthalers (35.000 v.Chr.). Daarvan zijn slechts een aantal vindplaatsen in Vlaanderen, waarvan 2 in het projectgebied. Voor de opmaak van het haalbaarheidsrapport werd een archeologische studie uitbesteed aan GATE (Ghent Archaeological Team). Bedoeling was het opstellen van een beleidsadvieskaart, door middel van een beschrijvende en beargumenteerde archeologische landschapsevaluatie. Aan de hand van historische kaarten, een geologische en bodemkundige inventarisatie en analyse, oude en nieuwe archeologische vondsten, gedragsmodellen en prospecties werd een grote hoeveelheid informatie vertaald naar een bruikbare beleidsadvieskaart.

Bijzonderheden / Acties van het afgelopen jaar Naast de talrijke archeologische sites zijn er in het gebied diverse cultuurhistorische relicten waar te nemen: echelkuilen, waar bloedzuigers gekweekt werden; turfputten; een evolutie van landontginning, met oude wallen en bevloeiingskanalen; oude driftwegen, uitgehold door het drijven van schapen; loopgraven en crash-sites uit WOII; …

Contactpersoon Korneel Gheysen, archeoloog

43

Megabooronderzoek naar prehistorie

Locatie Koersel (Beringen) (Limburg) 44

NATUURINRICHTING ZWARTE BEEK

Archeologisch booronderzoek naar prehistorie

Stand van zaken Project in uitvoering.

Project Binnen het natuurinrichtingsproject werden in 2010 al enkele landduinen onderzocht op hun ouderdom, er werd d.m.v. pedologische grondboringen nagegaan of de heuvellichamen uit recentere stuifzanden bestonden dan wel of er zich een duidelijk origineel podzolprofiel bevond. In het laatste geval is er een kans dat er zich nog steentijdsites op kunnen bevinden. Op één duin werd een min of meer ongeschonden bodemprofiel teruggevonden. Daar werd in 2013 een vervolgonderzoek intern uitgevoerd waarbij d.m.v. megaboringen in een grid bodemmonsters worden uitgezeefd met het oog op het detecteren van silex afslagen en/of artefacten. Zo kunnen we de sites lokaliseren, de uit de geplande werken (ontbossen en diepfrezen) kunnen gehouden worden ter bescherming en behoud. De volledige landduin werd systematisch uitgeboord in een driehoeksgrid van 10 bij 12 m en de verschillende bodemhorizonten werden ter plaatse afzonderlijk uitgezeefd op een zeef met maaswijdte van 4 mm. De relatieve intactheid van het podzolprofiel kon worden bevestigd, maar er werden geen artefacten aangetroffen. Daaruit kon afgeleid worden dat er zich geen prehistorische sites bevonden op deze duin en er voor wat betreft archeologie dus ook geen speciale maatregelen getroffen moeten worden bij de uitvoering van de werken.

Contactpersonen David Depraetere, archeoloog Thomas Lemmens, projectleider

45

Ter Harent - Scheldelaan

Profiel van Romeins gebouw, gefotografeerd in het Regionaal Museum Avelgem. Een gelijkaardig profiel werd aangetroffen bij het booronderzoek.

Locatie Avelgem (West-Vlaanderen) 46

NATUURINRICHTING WEST-VLAAMSE SCHELDEMEERSEN

Archeologische begeleiding inrichting Rijtgracht

Stand van zaken In uitvoering.

Project De Rijtgracht loopt op de grens van de winterbedding van de Schelde. In de gracht is een grote hoeveelheid slib aanwezig. Tijdens het natuurinrichtingsproject wordt het slib geruimd en het profiel van de waterloop natuurtechnisch aangepast. Omwille van de ligging van de Rijtgracht (op de rand van de winterbedding) en de naastliggende Romeinse vicus (handelscentrum) werd een archeologisch traject aanbevolen. Dat traject bevat een archeologisch booronderzoek langs de Rijtgracht. Vlakbij de vicus van Waarmaarde (aan de overzijde van de Rijtgracht, op zo’n 300 m afstand) werd in een boring de fundering van een Romeins huis aangetroffen: de kenmerkende puin- en brandlaag uit de boring kwam overeen met een opgegraven Romeins huizenplattegrond aan de andere zijde van de Rijtgracht. Aan de hand van die resultaten en de bodemtextuur werden de inrichtingsplannen gewijzigd zodat de site ter plaatse (in situ) bewaard kan blijven. Ook ter hoogte van Rugge werd een begraven horizont aangetroffen in de boringen. In de proefsleuf bleek dat die zone werd opgehoogd in de loop van de 20ste eeuw. De zone werd vrijgegeven voor de werken. Momenteel loopt nog een archeologische werfbegeleiding. Na het verwijderen van de bouwvoor volgt een visuele inspectie op archeologische sporen, ter controle van de resultaten uit het eerdere booronderzoek.

Bijzonderheden / Acties van het afgelopen jaar Bij de Romeinse vicus van Waarmaarde zou ook een haventje of aanlegsteiger horen. Iets verderop, bij de sluis van Kerkhove, wordt een grootschalige archeologische opgraving gepland naar steentijdonderzoek. Onder het kleipakket (afkomstig van de Schelde) zijn oude donken aanwezig, ideale woonplaatsen tijdens de steentijden.

Contactpersoon Korneel Gheysen, archeoloog

47

Mogelijke ovenstructuur Zoerselbos

Locatie Zoersel (Antwerpen) 48

NATUURINRICHTING ZOERSELBOS

Vondstmelding

Stand van zaken In uitvoering.

Project Tijdens een afplagging in de vallei van de Risschotse Loop (bovenloop van de Schijn) werd een eigenaardige vorm opgemerkt. Die vorm bestond uit een aantal brokken ijzeroer, die samen een soort vloertje vormden. Omdat de vorm boven het maaiveld uitstak en die dus zou beschadigd worden bij het beheer van de graslanden, werd besloten die verder te onderzoeken. De vorm was min of meer cirkelvormig, met een diameter van ongeveer 2 m, volledig opgebouwd uit ijzeroer. Dergelijke vormen doen meestal denken aan ovenstructuren. Het ontbreken van elke vorm van brandsporen of –resten (houtskool, ….) maakt die interpretatie betwijfelbaar. Als de structuur toch bedoeld was als oven, heeft het in elk geval nooit gewerkt.

Bijzonderheden / Acties van het afgelopen jaar Het Zoerselbos was in de middeleeuwen bekend voor houtskoolproductie. Het hout werd daarbij in een kring gestapeld en bedekt met plaggen (houtskoolmeiler). Via een gecontroleerd brandproces werd houtskool verkregen. In het Zoerselbos werd bij een recent onderzoek nog 47 van dergelijke meilers ontdekt. Dat leverde onder meer informatie op over het beheer van het bos in de middeleeuwen. De vondst van de structuur, de houtskoolmeilers, en de aanwezigheid van een vloeiweidensysteem toont aan dat in bossen veel informatie aanwezig is over het vroegere gebruik van de bossen. Dat kan nuttig zijn voor een toekomstige inrichting.

Contactpersoon Korneel Gheysen, archeoloog

49

1780

1846

1910

1946

Locatie geprospecteerde percelen 2012-2013 50

Lovendegem, Gent (Oost-Vlaanderen)

LANDINRICHTING GROENPOOL VINDERHOUTSE BOSSEN

Archeologisch onderzoek

Stand van zaken In 2011 werd een nieuw inrichtingsplan voorgelegd aan de minister. De eerste uitvoering is gestart in 2013. De laatste bebossing is voorzien voor 2046.

Project Het inrichtingsplan Groenpool Vinderhoutse Bossen is een uitvoering van het richtplan van het landinrichtingsproject Leie-Schelde. Het inrichtingsplan omvat maatregelen voor het behoud van het bestaande bos, bosuitbreiding, natuurbehoud en -ontwikkeling, het verbeteren van de landschappelijke structuur, recreatief medegebruik en mobiliteit. Dit gebied is één van de vier groenpolen voor de stad Gent. In totaal gaat het om 155 ha bos, waarvan in 2013 het eerste grote stuk nieuw bos van 65 ha wordt aangeplant. Voor de aanleg van het nieuwe bosgebied moeten heel wat hectares landbouwgebied wijken. Daarom gebeurt de onteigening gefaseerd. De landbouwers kunnen hun gronden nog gebruiken tot hun pensioen. In de eerste fase zal het enkel om de gronden van oudere of hobbylandbouwers gaan. De laatste tien procent van het nieuwe bosgebied wordt pas in 2046 aangeplant. Omdat ook bos een nefaste invloed heeft op aanwezige archeologische erfgoedwaarden, wordt op voorhand een archeologisch onderzoek uitgevoerd. Het desktop archeologisch onderzoek van het ganse projectgebied dat eind jaren ’90 uitgevoerd werd door de Vakgroep Archeologie (UGent), werd geactualiseerd. Vervolgens worden de percelen op het terrein geëvalueerd d.m.v. veldprospectie en/ of boringen. Op basis van de verzamelde gegevens kan de ligging van open plekken waarin voorzien wordt, bijgestuurd worden.

Bijzonderheden / Acties van het afgelopen jaar In 2013 kon de VLM enkele bijkomende hectare grond kopen, die als eerste bebost zullen worden. De prospectie van die percelen leverde geen relevante informatie op. Om de ontsluiting van het gebied wat historisch te stofferen, werd een GIS-analyse uitgevoerd op een reeks gegeorefereerde historische topografische kaarten (1780, 1846, 1910, 1946). Daaruit blijkt dat het gebied al lange tijd ontsloten is via lange, op de ontginning geënte dreven, maar dat er geen duidelijke hiërarchie in de wegen af te leiden valt.

Contactpersoon Karl Cordemans, archeoloog 51

Stütspunkt Bamburg complex van bunkers en loopgraven

Collage van luchtfoto’s uit WOI

Locatie Nieuwpoort (West-Vlaanderen)

52

NATUURINRICHTING SCHUDDEBEURZE

Bommenonderzoek

Stand van zaken De vraag voor instelling van het natuurinrichtingsproject ligt sinds het najaar 2013 bij de bevoegde minister.

Beheer Natuurpunt

Project Centraal in het projectgebied Schuddebeurze ligt het Stützpunkt Bambrug. Zowel in de eerste als de tweede wereldoorlog werd er zwaar gevochten in dit gebied. De kans bestaat dat er in het gebied nog niet ontplofte munitie in de grond zit. In het projectgebied worden verschillende maatregelen voorgesteld die ingrijpen in de bodem (plagwerken, grondwerken aan opgehoogde percelen, sanering van storten, herinrichting oevers beken en poelen/vijvers, graven van poelen,…). Om de risico’s bij uitvoering te kunnen inschatten en de eventuele maatregelen en bijhorende kosten te bepalen werd een bureau-onderzoek uitbesteed. Het doel van het onderzoek was om na te gaan waar eventuele risicozones voor explosieven liggen en om welk type explosieven het gaat, en welke extra maatregelen aangewezen zijn tijdens de uitvoering van de werken.

Bijzonderheden / Acties van het afgelopen jaar Studiebureau Bom.be voerde het onderzoek uit. Op basis van historische luchtfoto’s, literatuur, archiefonderzoek, loopgravenkaarten ed. reconstrueerde de onderzoeker de gevechtshandelingen die plaatsvonden in het studiegebied. Er werd een inschatting gemaakt van het veiligheidsrisico en aangegeven hoe hier best mee kan worden omgesprongen tijdens het vervolg van het project.

Contactpersoon Karl Cordemans, archeoloog

53

54

Abdijschuur Ter Doest

Inventarisatie en verkennend onderzoek

55

Luchtfoto Lissewege Ter Doest

Locatie Uittreksel Landboek 18e eeuw 56

Brugge, Lissewege (West-Vlaanderen)

LANDINRICHTING BRUGSE VELDZONE

Beheerplan voor beschermd Landschap Lissewege Ter Doest

Stand van zaken Het beheerplan werd opgemaakt door studiebureau Antaea onder begeleiding van een beheerscommissie en stuurgroep (= vertegenwoordiger van Stad Brugge, Provincie West-Vlaanderen, Vlaamse landmaatschappij en Agentschap Onroerend Erfgoed). De uitvoering van het beheerplan moet gebeuren op vraag van de eigenaars. Mogelijks wordt voor dit gebied een inrichtingsplan (Landinrichting) opgemaakt.

Beheer Opdrachtgever: Stad Brugge, gronden voor groot deel eigendom van Kathedrale Kerkfabriek SintSalvator, verder ook percelen in eigendom van Natuurpunt, VLM en particulieren.

Project Het projectgebied is een restant van het gebied dat ontgonnen werd door de Benedictijnen van de Abdij Ter Doest (12de eeuw). Ook van de abdij zelf zijn nog heel wat restanten terug te vinden in het gebied. Het meest markante element is de monumentale schuur; maar ook heel wat minder opvallende elementen zoals perceelsstructuren, de restanten van een molensite die enkel nog in het reliëf terug te vinden is, dreefstructuren… getuigen van een rijk verleden.

Bijzonderheden / Acties van het afgelopen jaar De opmaak van dit beheerplan biedt de eigenaars de mogelijkheid maatregelen te treffen om deze restanten te bewaren, te accentueren of te restaureren. In het plan wordt een inventaris gemaakt van de waardevolle elementen. Het beschrijft de beheerdoelstellingen en er werd een lijst van beheermaatregelen opgemaakt. Op verschillende kaarten worden de maatregelen weergegeven en een overzichtelijke tabel met doelstellingen en maatregelen moet het mogelijk maken om werken in dit gebied te plannen. Door de opmaak van het plan is het voortaan mogelijk om een beroep te doen op subsidie in het kader van de landschapspremie.

Contactpersoon Siska Van de Steene, landschapsdeskundige

57

Te consolideren hoog-reliëf Sint-Joris met de draak (foto Johan Braet, 2004)

Toekomstige erfgoedsite met restanten van het voormalige munitiedepot Vloethemveld

Locatie Zedelgem, Jabbeke (West-Vlaanderen) 58

LANDINRICHTING MOUBEEK-VLOETHEMVELD

Bouwhistorisch onderzoek POW-camp Vloethemveld Stand van zaken Externe studie, opgeleverd op 8 juli 2013.

Beheer Het voormalig militair domein Vloethemveld is in eigendom en beheer van ANB en is voorlopig niet vrij toegankelijk.

Project Het inrichtingsproject Moubeek-Vloethemveld ligt tussen Jabbeke en Torhout en omvat het voormalig militair domein Vloethemveld. Een van de doelstellingen van het inrichtingsplan fase 1 (juli 2014) is het consolideren en ontsluiten van de aanwezige erfgoedwaarden in het huidige Vlaams natuurreservaat Vloethemveld (beschermd landschap). Een belangrijk deel van de erfgoedwaarden gaan terug naar de periode van kort na de Tweede Wereldoorlog waar in het bestaande munitiedepot door de Engelsen een interneringskamp voor Duitse en Baltische krijgsgevangenen werd opgericht (Prisoners of War Camp). Naast een uitgebreid gamma aan munitiedepots (omgeven door merlons), wachtlokaaltjes, onthaalgebouwen, nissenhutten, enz. komen ook een aantal kunstwerken voor. Die beeldhouwwerken, hoog-reliëfs en muurschilderijen werden gemaakt door de krijgsgevangenen. Ter voorbereiding van de opmaak van het inrichtingsplan werd in de loop van 2012-2013 door de VLM een onderzoek uitbesteed naar de militair-historische erfgoedwaarden in het voormalig munitiedepot en POW-camp Vloethemveld. De kostprijs van de opdracht bedroeg 68.607,00 euro (incl. BTW) en werd gezamenlijk betaald door VLM en ANB. Het onderzoek, uitgevoerd door het studiebureau Sum Research, omvat vijf delen: • Bouwhistorisch (archivalisch) onderzoek militair-historische erfgoedwaarden; • Bouwtechnisch onderzoek militair-historische erfgoedwaarden; • Maatregelen militair-historische erfgoedrelicten (consolidatie, restauratie, sloop, …); • Visievorming toeristisch-recreatieve ontsluiting militair-historische erfgoedrelicten; • Financieringskanalen en samenwerkingsverbanden. Voor de begeleiding van de studieopdracht werd een begeleidingsgroep opgericht, bestaande uit vertegenwoordigers van de gemeenten, militaire overheid, ANB, Onroerend Erfgoed, VLM en de Provincie West-Vlaanderen. De eerste fase van het inrichtingsplan Moubeek-Vloethemveld voorziet in: • De opmaak van een landschapsbeheerplan en afspraken voor samenwerking over het oorlogserfgoed; • De consolidatie van de kunstwerken en gebouwen en de uitbouw van het onthaal in de toekomstige erfgoedsite POW-camp.

Contactpersoon Frank Debeil, landschapsdeskundige 59

Wildenburg

Locatie Wingene (West-Vlaanderen) 60

LANDINRICHTING BULSKAMPVELD

Parkbeheersplan kasteelpark Wildenburg Stand van zaken Externe studie, opgeleverd in 2013.

Beheer Privébezit, niet vrij toegankelijk

Project Het kasteelpark Wildenburg ligt in het landschapspark Bulskampveld. Dat recreatief bestemmingsgebied strekt zich uit tussen Oostkamp en Aalter en wordt gekenmerkt door een afwisseling van met dreven doorsneden bos-, landbouw- en natuurgebieden, en de vele kasteelparken met vaak hoge erfgoedwaarden. Op initiatief van de Bosgroep Houtland vzw loopt nu een studieopdracht voor de opmaak van een gezamenlijk beheerplan voor een aantal bos-, natuur- en parkeigendommen in een deel van het landschapspark Bulskampveld. De eigenaars van de aanwezige kasteelparken konden met financiële ondersteuning vanuit landinrichting, een specifiek parkbeheerplan laten opmaken. Slechts één kasteelparkeigenaar in de perimeter van de inrichtingsprojecten St-Amandus en Wildenburg-Aanwijs ging in op dat aanbod. Het parkbeheerplan voor het kasteelpark Wildenburg werd opgesteld in de periode 2012-2013 conform de methodiek van opmaak van de beheervisie ‘Harmonisch Park- en Groenbeheer’. Voor de begeleiding werd een specifieke klankbordgroep opgericht met vertegenwoordigers van het studiebureau (Grontmij Vlaanderen), ANB, Bosgroep Houtland, Onroerend Erfgoed en VLM. Na het openbaar onderzoek voor het uitgebreid bosbeheerplan (najaar 2014), met daarin vervat de bosbestanden in het kasteelpark Wildenburg, zal het harmonisch parkbeheerplan Wildenburg ter goedkeuring worden voorgelegd aan ANB. Wildenburg is een kasteelpark (ca. 33 ha) in landschappelijke stijl met riant karakter bestaande uit een park, een parkbos en een ommuurde moestuin naast de verbouwde dienstgebouwen. Het volledig omgrachte kasteelpark gaat in oorsprong terug tot de tweede helft van de 19e eeuw en kende verschillende fasen van parkaanleg. Andere belangrijke parkelementen zijn de parkvijver met eilandje, sleutelvijver, ijskelder en “plantie” (bomengroep bestaande uit zomereik). Vanuit het eertijds centraal ingeplante kasteel vertrekken diverse vista’s. De oudste landschapselementen in het kasteelpark zijn enkele dijkrelicten van voormalige middeleeuwse veldvijvers langs de Oude Blauwhuisbeek (viskweekvijvers). Met het oog op het herstel van de aanwezige cultuurhistorische en ecologische waarden die gerelateerd zijn aan de kasteelvijver zijn een aantal ’watergebonden’ maatregelen uit het parkbeheerplan geïntegreerd in het eindvoorstel van inrichtingsplan Wildenburg-Aanwijs: • Verwijderen sliblaag en plaatselijk creëren van meer natuurlijke oevers; • Bouw nieuwe aflaatconstructie voor de waterafvoer naar de Blauwhuisbeek; • Restauratie voorzijde ijskelder (overwinteringsplaats vleermuizen).

Contactpersoon Frank Debeil, landschapsdeskundige 61

Lingerenkapel

Inscriptie ‘Op deze weg telt men geen voet of men leest een Weesgegroet’ (1842) Atlas der Buurt en Voetwegen (medio 19e eeuw)

Locatie Gooik (Vlaams-Brabant) 62

RUILVERKAVELING GOOIK

Herwaardering Lingerenkapel en herstel oude voetwegen

Stand van zaken Subsidieaanvraag als niet-beschermd waardevol historisch erfgoed voorafgaand aan het ruilverkavelingsproject Gooik.

Project Lingerenkapel lag in het verleden langs een weg tussen de Oude Plaats en het gehucht Lingeren. Zoals blijkt uit een ‘overlay’ van de Atlas der Buurt- en Voetwegen met de huidige Topografische kaart betreft het Voetweg nr.65 van het Kaartblad ‘Gooik nr.18’. De Oude Plaats was het oorspronkelijke centrum van het dorpje Oetingen, dat nu zuidelijker gelegen is. Er wordt voorgesteld om op termijn de oude voetweg langs Lingerenkapel te heropenen, in aansluiting met de te herwaarderen en her in te richten oude Trambaan. Verder wordt ook voorgesteld om de eeuwenoude verbinding naar de Oude Plaats te herstellen. In dat licht is de herwaardering van Lingerenkapel een meerwaarde voor landschapsherstel voor de ganse omgeving.

Bijzonderheden / Acties van het afgelopen jaar Zoals reeds vermeld in de KADOC-inventaris en zoals blijkt uit bijgaande foto’s is Lingerenkapel dringend aan onderhoud toe.

Contactpersoon Philippe De Keyser, landschapsdeskundige

63

Situering van de koppelingsgebieden

Locatie St.-Kruis-WInkel, Doornzele, Rieme, Langerbrugge, Kerkbrugge (Oost-Vlaanderen) 64

LANDINRICHTING GENTSE KANAALZONE - KOPPELINGSGEBIEDEN FASE 1 EN 2

Archeologische gebiedsbeschrijving

Stand van zaken Dit inrichtingsproject zal verschillende inrichtingsplannen (IP’s) omvatten die betrekking hebben op de zestien koppelingsgebieden in de Gentse Kanaalzone. Voorlopig zijn er 8 IP’s gepland. Desteldonk was de eerste uitvoering; als volgende gaat het IP Doornzele-Noord in 2015 in uitvoering.

Project Volgens de visies en de krachtlijnen die vooropgesteld worden in het ruimtelijk uitvoeringsplan (RUP) ‘Afbakening zeehavengebied Gent/ inrichting R4-oost en R4-west’ en het RUP ‘Afbakening zeehavengebied Gent, fase 2’ worden deze gebieden ingericht als koppelingsgebieden tussen de haven en de woonkernen. Zij zullen een belangrijke bufferende functie hebben. De precieze invulling wordt per gebied geconcretiseerd in de inrichtingsplannen. Voor elk van de inrichtingsprojecten wordt op voorhand een archeologische inventarisatie uitgevoerd op basis van de beschikbare bronnen (bodemkaart, luchtfoto’s, literatuur, Centrale Archeologische Inventaris,…). Als er voldoende elementen aanwezig zijn, wordt op basis daarvan een archeologische visie opgesteld. In elk project worden in elk geval de archeologische randvoorwaarden waarmee rekening gehouden moet worden, meegegeven en wordt de impact van mogelijke maatregelen bekeken.

Bijzonderheden / Acties van het afgelopen jaar Op basis van de archeologische gebiedsinformatie en de geplande werken, wordt het verdere archeologische traject opgezet. Zo zal in het najaar van 2014 voorafgaand de aanleg van natuurvriendelijke oevers binnen IP Doornzele-Noord, een preventief proefsleuvenonderzoek uitgevoerd worden.

Contactpersoon Karl Cordemans, archeoloog

65

66

Colofon Cultuurhistorisch jaaroverzicht 2012 - 2014 Vlaamse Landmaatschappij, Gulden Vlieslaan 72, 1060 Brussel Tel. 02 543 72 00 - Fax 02 543 73 99 - www.vlm.be Auteurs: Thomas Allemeersch, Karl Cordemans, Frank Debeil, Philippe De Keyser, David Depraetere, Korneel Gheysen, Thomas Leplat, Ghislain Vanderpoorten, Anja van der Zalm, Siska Van De Steene, Stefan Van Riet. De vermelde contactpersonen zijn per e-mail te bereiken via ‘[email protected]’ waarbij familienaam in één woord wordt geschreven. Vormgeving: Inge Hendrikx Foto’s: VLM fotoarchief V.U.: Vlaamse Landmaatschappij, Toon Denys, Gulden Vlieslaan 72, 1060 Brussel 67

VLAAMSE LAND MAATSCHAPPIJ Gulden Vlieslaan 72 1060 Brussel Tel. 02 543 72 00 www.vlm.be